111. Дануце Бічэль (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Д. Бічэль (Гарадзенскі музей М. Багдановіча). Казько Віктар (нар. 1940) – пісьменнік і публіцыст, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі.
112. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 46). Хвораст Янка (1902–1983) — балетмайстар, збіральнік харэаграфічнага фальклору. Новік-Пяюн Сяргей (1906—1994) – паэт, эсперантыст, вязень польскіх, нямецкіх і савецкіх турмаў. Перадавалі новую оперу Д. Смоліча…– трэба: Дзмітрыя Смольскага. Бергман Аляксандра (сапр. Кучкоўская; 1906–?) – гісторык, даследчыца нацыянальна-вызвольнага руху ў Заходняй Беларусі; з 1946 г. жыла ў Польшчы. Савіцкі Міхаіл (нар. 1934) – мастак, народны мастак СССР (1983). Доба (укр.) – час, пара.
113. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 46). Перадаць Вам і Веры Андрэеўне…– відаць, маецца на ўвазе Ніжанкоўская Вера Андрэеўна, жонка Браніслава Тарашкевіча.
115. Дануце Бічэль (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Д. Бічэль (Гарадзенскі музей М. Багдановіча). Света адвезла Максімку…– гаворка ідзе пра жонку Міхася Чарняўскага Святлану і іх сына Максіма. Дудар Алесь (сапр. Дайлідовіч; 1904—1937) – паэт, крытык, перакладчык; у 1936 г. быў арыштаваны і праз год расстраляны.
116. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 46). “Пад гоман вясёлы, пад звон чары поўнай…”– радкі з “Песні змагання” П. Мядзёлкі, напісанай у 1921 г.
117. Пятру Рашэтніку (с. ). Друкуецца паводле час. “Беларускі рэзыстанс”, 2006, №3. Публікацыя С. Ярша. Рашэтнік Пётра (1926–2008) – удзельнік беларускага незалежніцкага руху, сябра Саюза беларускай моладзі. У 1948 г. быў арыштаваны і асуджаны на 25 гадоў няволі; пасля вызвалення жыў у Баранавічах. Чаму не прыехаў Яначка з Тафіляю…– Іван Дудка (1922–2006) – жаўнер Беларускай краёвай абароны, адбыў 10 гадоў у Гулагу; пасля вызвалення жыў у Баранавічах; Тэфілія Дудка (сапр. Дараховіч; 1928—2003) – сябра Саюза беларускай моладзі, адбывала пакаранне ў Гулагу; жонка І. Дудкі. Вайтовіч Андрэй (1920—2008) – сябра Беларускай незалежніцкай партыі, служыў у Навагрудскім эскадроне Б. Рагулі. У 1944 быў арыштаваны савецкай дзяржбяспекай і этапаваны ў Гулаг; пасля вызвалення жыў у Слоніме.
119. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 46). Яўгінні Аляксандраўне я ліста напісала…– відаць, маецца на ўвазе настаўніца Яўгенія Казлоўская (1909–?). Галіна Тумаш – дачка Вітаўта Тумаша.
123. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 46). Ядвігін Ш. (сапр. Антон Лявіцкі; 1869—1922) – пісьменнік; пахаваны ў Вільні на могілках Росы. Пецюкевіч Мар’ян (1904—1983) – этнограф, педагог, мемуарыст, рэдактар час. “Шлях моладзі” (1930—1935), дырэктар Бібліятэкі імя Урублеўскіх (Вільня). У 1949 г. арыштаваны; пасля вызвалення ў 1957-м выехаў у Польшчу.
124. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 47). Кузьмін Аляксандр (1918—2003) – партыйны і дзяржаўны дзеяч БССР, другі сакратар ЦК КПБ (1971—1986).
125. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 47). Працуе ён у Дзярэчыне…– маецца на ўвазе настаўнік Пятро Марціноўскі, які жыў у мястэчку Дзярэчын на Зэльвеншчыне.
126. Вячку Целешу (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва В. Целеша. Марачкін Аляксей (нар. 1940) – беларускі мастак і грамадзкі дзеяч. М. Купава будзе ілюстраваць… маю кніжку “На чабары настоена”…– Купава Мікола (нар. 1946) – беларускі мастак-графік і грамадскі дзеяч. Вокладку для зб. “На чабары настоена” намаляваў мастак У. Мілеўскі. Трыгубовіч Валянціна (нар. 1947) – журналістка і грамадская дзеячка, у 1970—1983 гг. супрацоўніца газеты “Голас Радзімы”. Кулік Яўген (1937—2002) – мастак і грамадскі дзеяч.
127. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 47). Ліля Чарняўская (сапр. Гілевіч; нар. 1959) – філолаг, супрацоўніца “Белінфармарэстаўрацыі”, жонка гісторыка і археолага Ігара Чарняўскага (нар. 1955). Ягоўдзік Уладзімір (нар. 1956) – пісьменнік, рэдактар і выдавец часопіса “Лесавік”.
128. Міколу Канашу (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва складальніка. Канаш Мікола (1926–2006) – сябра Саюза беларускай моладзі. Будучы навучэнцам Пастаўскай педнавучальні, у 1944 г. быў арыштаваны, адбываў пакаранне ў Інце, дзе праз ліставанне пазнаёміўся з Л. Геніюш. Пасля вызвалення ў 1956 г. застаўся на Поўначы, закончыў Інцінскі будаўнічы тэхнікум, працаваў на будоўлях. У Беларусь вярнуўся ў 1973 г., жыў у Жлобіне. Шкада мне Соні…– маецца на ўвазе жонка М. Канаша.
129. Дануце Бічэль (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Д. Бічэль (Гарадзенскі музей М. Багдановіча). Што… беларускаму хлопцу рабіць у нейкім Сухумі...– гаворка ідзе пра сына А. Карпюка Івана (нар. 1953), які пасля заканчэння МІФІ атрымаў размеркаванне ў Абхазію. Чарняўскі Уладзіслаў (1916—2001) – рыма-каталіцкі святар, перакладчык Бібліі на беларускую мову.
134. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 48). Ostland (ням.) – назва Райхскамісарыяту, утворанага ў 1941 г., які уключаў у сябе тэрыторыі Беларусі, Літвы, Латвіі і Эстоніі. Слонімскі Эран, гаўляйтэр…– Эран у Слоніме займаў пасаду гебітскамісара.
135. Уладзіміру Ягоўдзіку (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле машынапісу з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп. 1, спр. 254). Юлька – дачка У. Ягоўдзіка.
138. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 48). Цётка Уладзя – Уладзіслава Луцэвіч (сапр. Станкевіч; 1891—1960) – педагог і дзеяч культуры; жонка Я. Купалы. “Штраль” – кавярня ў Вільні.
140. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 48). Ярузельскі Войцех (нар. 1923) – вайсковы і дзяржаўны дзеяч Польшчы, старшыня Ваеннага савета нацыянальнага выратавання, Першы сакратар ЦК ПАРП (1981—1989). Па яго ініцыятыве ў снежні 1981 г. у ПНР было ўведзенае ваеннае становішча.
141. Аляксею Пяткевічу (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва А. Пяткевіча. Ляцкі Яўген Аляксандравіч (1868–1942) — гісторык расійскай літаратуры, даследчык беларускага фальклору. Пасля кастрычніцкага перавароту жыў у Празе, выкладаў у Карлавым універсітэце; пахаваны на Альшанскіх могілках. Аб Вашай прапанове я думаю…– гаворка ідзе пра падрыхтоўку да друку новага зборніка.
144. Дануце Бічэль (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Д. Бічэль (Гарадзенскі музей М. Багдановіча). Яўсееў Рыгор (1942—2005) – беларускі паэт, супрацоўнік выдавецтва “Мастацкая літаратура”. Наважылаў Алег (нар. 1935) – празаік і драматург; жыве ў Гародні.
147. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 48). De mortuis aut bene, aut nigil (лац.) – пра мёртвых альбо добра, альбо нічога.
148. Валянціне Трыгубовіч (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва Л. Геніюш (ЦНБ НАН Беларусі, ф. 31, воп.1, спр. 250). Серж і Яначка – дзеці В. Трыгубовіч.
149. Валянціне Трыгубовіч (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва В. Трыгубовіч. “Іскра” – нелегальная газета Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі, заснаваная У. Леніным. Музей беларускі…– гаворка ідзе пра Беларускі музей імя І. Луцкевіча ў Вільні.
150. Максіму Танку (с. ). Друкуецца паводле газ. “Літаратура і мастацтва”, 1996, 16 жніўня. Публікацыя М. Мікуліча. Пасылаю Вам сваю маленькую кніжачку…– гаворка ідзе пра зб. “На чабары настоена”.
151. Аляксею Пяткевічу (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва А. Пяткевіча. Як у той паэмцы…– Л. Геніюш цытуе сваю паэму “У вёсцы Залозкі над Нёманам”, якую яна пасылала А. Пяткевічу для прачытання. Нікан Мікола (1908–1999) – беларускі грамадскі дзеяч і педагог. Перад пачаткам Другой сусветнай вайны быў арыштаваны НКВД і высланы ў Варкуту. Служыў у арміі генерала Андэрса (1942–1944), з 1952 г. жыў у Аўстраліі. Сэнт-Экзюперы Антуан дэ (1900-1944) – французскі пісьменнік. Мельнікаў Мікола (нар. 1924) – дацэнт Гарадзенскага педінстытута; выкладаў расійскую літаратуру.
152. Міхасю Казлоўскаму (с. ). Друкуецца паводле час. “Куфэрак Віленшчыны”, 2007, №12. Публікацыя М. Казлоўскага. Казлоўскі Міхась (нар. 1959) – беларускі краязнавец, бібліяфіл, рэдактар гісторыка-краязнаўчага і літаратурна-мастацкага часопіса “Куфэрак Віленшчыны”. “Чабарок” не ўсім прыйшоўся да смаку…– гаворка ідзе пра зб. “На чабары настоена”. Каханоўскі Генадзь (1936—1994) – гісторык, археолаг, краязнавец, фалькларыст, літаратуразнавец, доктар філалагічных навук (1992); жыў у Маладзечне.
153. Максіму Танку (с. ). Друкуецца паводле час. “Полымя”, 1995, №8. Публікацыя Т. Кекелевай. Магільніцкі Адам (нар. 1930) – пракурор Беларускай ССР (1973—1984). Лісты 151 і 152 друкуюцца паводле той самай крыніцы.
158. Максіму Танку (с. ). Друкуецца паводле час. “Полымя”, 1995, №8. Публікацыя Т. Кекелевай. “Пахне дзёгцем, потам, рыжаю аўчынай…” – радок з верша М. Танка “Песня кулікоў” (1936). Машара Міхась (1902—1976) – паэт, празаік, актывіст нацыянальна-вызвольнага руху ў Заходняй Беларусі. Васілёк Міхась (сапр. Касцевіч; 1905–1960) – беларускі паэт. Падчас Другой сусветнай вайны жыў на акупаванай тэрыторыі, падпольна ўдзельнічаў у антыфашысцкім руху.
159. Зосьцы Верас (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле аўтографа з архіва З. Верас (БДАМЛіМ, ф. 318, воп. 1, спр. 48). Няхай спіць спакойна с.п. Тонік…– Антон Шантыр (1919—1976), сын Зоські Верас і Фабіяна Шантыра (1887—1920).
160. Юзэфе і Чаславу Найдзюкам (с. ). Друкуецца ўпершыню паводле копіі аўтографа, атрыманай складальнікам ад Я. Запрудніка.
Ларыса Геніюш (сапраўднае прозвішча – Міклашэвіч) нарадзілася 27 ліпеня (паводле новага стылю – 9 жніўня) у заможнай сям’і землеўласнікаў Антона Паўлавіча і Аляксандры Васільеўны Міклашэвічаў у фальварку Жлобаўцы (паводле пасведчання аб нараджэнні – у вёсцы Палаўкі) Гарадзенскага павета (цяпер – Ваўкавыскі раён). Вучылася ў Гудзевіцкай школе, закончыла Ваўкавыскую польскую гімназію (1928). 3 лютага 1935 г. у Воўпенскай царкве ўзяла шлюб са студэнтам медычнага факультэта Карлавага універсітэта (Прага) Янкам Геніюшам і пераехала жыць на яго радзіму, у Зэльву, дзе ў тым самым годзе ў маладой сям’і нарадзіўся сын Юрка. У 1937 г. маці з сынам перабраліся ў Прагу да мужа, дзе ён працаваў лекарам.
У 1940 г. на старонках беларускай газеты “Раніца”, якая выдавалася ў Берліне, былі надрукаваныя першыя вершы Л. Геніюш – пад псеўданімам Чайка. Праз два гады ў Празе выходзіць яе першая кніга “Ад родных ніў”, складзеная з дапамогай Вітаўта Тумаша.
У Празе Л. Геніюш актыўна займалася літаратурнай і грамадскай дзейнасцю, уваходзіла ў Беларускі камітэт самапомачы, была сакратаром Рады Беларускай Народнай Рэспублікі.
У 1944 г. паэтка пад прымусам нямецкіх акупацыйных уладаў прыязджала ў Менск, дзе праходзіў Другі Усебеларускі кангрэс. Пасля вайны, імкнучыся пазбегнуць незаконнай дэпартацыі ў СССР, Л. Геніюш прыняла чэхаславацкае грамадзянства (27 ліпеня 1947 г.). Аднак гэта не ўратавала яе ад дамаганняў савецкіх уладаў – 5 сакавіка 1948 г. Л. Геніюш разам з мужам была арыштаваная ў г. Вімпэрку, пазбаўленая чэхаславацкага грамадзянства, выдадзеная савецкім спецслужбам і пад канвоем дастаўленая ў Менск, дзе яе дапытваў тагачасны міністр МГБ БССР Л. Цанава, патрабуючы аддаць архіў БНР.
7 лютага 1949 г. Вярхоўны суд БССР прыгаварыў Ларысу і Янку Геніюшаў да 25 гадоў папраўча-працоўных лагераў. Пакаранне паэтка адбывала на Поўначы (Інта, Абезь Комі АССР, Поцьма Мардоўскайі ССР). 1 ліпеня 1956 г. Ларыса і Янка Геніюшы былі вызваленыя паводле пастановы ААН – як несавецкія грамадзяне. Прыехалі ў Зэльву, дзе жылі ў старым доме Геніюшаў па вуліцы Савецкай, 7. Л. Геніюш не стала грамадзянкай БССР, жыла з пазнакай у пашпарце – “без грамадзянства”. З 1959 па 1961 г. працавала сястрой-гаспадыняй у Зэльвенскім раённым шпіталі.
Памерла Л. Геніюш 7 красавіка 1983 г. у Гарадзенскай абласной больніцы (у анкалагічным аддзяленні ў Лабне). Пахаваная 9 красавіка на новых могілках у Зэльве.
Трагічным быў лёс сям’і Л. Геніюш: бацька як “сацыяльна небяспечны элемент” (буйны землеўласнік) арыштаваны ў 1939 г. і высланы ў Карагандзінскую вобласць, дзе прапаў без вестак; маці не вярнулася з высылкі ў Казахстан; браты Аркадзь і Расціслаў загінулі на франтах Другой сусветнай вайны. Сын паэткі Юрка Геніюш, па прафесіі лекар, па прызванні – таленавіты пісьменнік, жыў у Беластоку, дзе заўчасна памёр у 1985 г.
Выдадзеныя кнігі Л. Геніюш: “Ад родных ніў” (Слонім, 1995; факсімільнае перавыданне), “Невадам з Нёмана” (Менск, 1967), “Казкі для Міхаські” (Менск, 1972), “Добрай раніцы, Алесь” (Менск, 1976), “На чабары настоена” (Менск, 1982), “Dziewiać wiershaú” (Віеlаstок, 1987), “Белы сон” (Менск, 1990; укл. Б. Сачанка), “Вершы: рукапісны зборнік 1945-1947 г.” (Лондан, 1992), “Маці і сын” (у суаўтарстве з Ю. Геніюшам; Беласток, 1992; укл. Я. Чыквін), “Споведзь” (Менск, 1993; укл. М. Чарняўскі), “Выбраныя вершы” (Менск, 1997; укл. М. Раманоўскі), “Выбраныя творы” (Менск, 2000, серыя “Беларускі кнігазбор”; укл. М. Скобла), “Ластаўка” (2000; укл. У. Мазго), “Гасціна” (Менск, 2000; укл. З. Пазняк), “Каб вы ведалі: з эпісталярнай спадчыны 1945—1983 г.” (Менск, 2005; укл. М. Скобла).
Павел Францавіч Міклашэвіч (1845—1929) – дзед Л. Геніюш, з сялянаў, пазней стаў абшарнікам; пахаваны ў Гудзевічах.
Крынкі — мястэчка ў цяперашнім Беластоцкім ваяводстве (Польшча), цэнтр Крынкаўскага раёна Беластоцкай вобласці (1940–1944). З Крынак таксама паходзіў і род мужа паэткі Янкi Геніюша.
Тата мой… — Антон Паўлавіч Міклашэвіч, нарадзіўся ў 1882 г. у мястэчку Крынкі на Беласточчыне. Быў арыштаваны 21 кастрычніка 1939, абвінавачваўся ў антысавецкай дзейнасці (арт. 74 Крымінальнага кодэкса БССР). Паводле пастановы асобнай нарады пры НКУС СССР ад 22 сакавіка 1941 г. быў асуджаны на 5 гадоў лагеру. Быў амніставаны як польскі грамадзянін і накіроўваўся для пражывання ў г. Бійск Алтайскага краю. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітаваны 14 снежня 1989 г. пракуратурай Гарадзенскай вобласці.
Мама мая…– Аляксандра Васільеўна Міклашэвіч, з роду Манютаў.
Міцкевіч Адам (1798—1855) — польскі паэт беларускага паходжання.
Філаматы — патаемнае студэнцкае таварыства ў Віленскім універсітэце (1817—1923).
Філарэты — канспіратыўнае таварыства студэнцкай моладзі ў Вільні (1820—1823).
Муж мой… — Геніюш Янка (1902—1979), з якім Ларыса Міклашэвіч пабралася шлюбам 3 лютага 1935 г. у Воўпенскай царкве. Медык па адукацыі, выпускнік Карлавага універсітэта ў Празе. Працаваў лекарам. Сябра пражскага аддзела Беларускай Народнай Самапомачы. У 1948 г. разам з жонкай быў незаконна пазбаўлены чэшскага грамадзянства, вывезены ў СССР і асуджаны Вярхоўным судом Беларусі (1949) да 25 гадоў пазбаўлення волі. Быў датэрмінова вызвалены ў 1956 г. (але не рэабілітаваны) і жыў разам з жонкай у Зэльве ў старым бацькавым доме на вул. Савецкай (былой Царкоўнай), д. 7.
Купала Янка (сапр. Луцэвіч; 1982—1942) — народны паэт Беларусі (1925), класік беларускай літаратуры.
Колас Якуб (сапр. Міцкевіч; 1982—1956) — народны паэт Беларусі (1926), класік беларускай літаратуры.
Багдановіч Максім (1891—1917) — паэт, перакладчык; класік беларускай літаратуры.