Алёша пісаў па-ранейшаму. Ужо пачаў звыкацца з лёсам і новай сваёй Бацькаўшчынай — гасціннай зямлёю Англіі. Бліжылася вясна, яна ранняя ў горах. Калі доўга не прыходзіў муж, дык я выходзіла на двор і глядзела, як імкнуць цёмныя хмары і як губляецца ў іх бездапаможна адзінокі месяц. Той пэўнасці жыцця, стабільнасці заўтрашняга дня, што была некалі, не прадбачылася нават. Кожны жыў — абы дзень да вечара, нават партыйныя. Меліся быць выбары ў Чэхаславаччыне, але не адбыліся. Замест іх зноў была рэвалюцыя, на гэты раз раздзяліўшая народ на камуністаў і дэмакратаў. Выйгралі камуністы, бо так загадаў тады Зорыну[168] Сталін.
Даўно ўжо мінуў перыяд крывавай нямецкай акупацыі, з якой мы выйшлі жывымі, але самае галоўнае, што паэзія мая, мая любоў да Беларусі была чыстай, як крыніца ў полі. Я нікому ні слова не сказала, не напісала, акрамя Зямлі маёй і майго Народу! Мае словы табе былі толькі, Айчына мая пакрыўджаная, табе была ўся вернасць мая, якую пранесла я праз нялёгкія дні, бо табе толькі сваё жыццё прысвяціла. Надыходзіць другая пара выпрабаванняў. Для мяне яна будзе яшчэ страшнейшай, але Божа Зямлі мае, Божа продкаў маіх, дай мне сілы вытрымаць найцяжэйшае. Няхай вернасць мая й любоў мая будуць дастойныя мукаў Тваіх некальківяковых, мая Беларусь! Галінка з Твайго дрэва, пясчынка з палёў Тваіх, нясу Табе рэшткі жыцця майго й маё сэрца. Як жа хачу пралажыць мукамі сваімі светлы след да заўтрашняй Твае долі. Пакідаю Вам усім на памяць словы мае й на міласць Вашу маіх нашчадкаў. Няхай крыўды, мне зробленыя, адкупяць шчаслівыя дні для іх на Зямлі, якая ёсць нашай. Інтэрнацыянал — гэта не прыдбаць сабе чужую маску й адрачыся ад усіх вартасцяў свайго роду, гэта быць шчырымі брацьмі ў сваім народзе і ў брацтве паміж народамі. Інтэрнацыянал — гэта не падпарадкаванне сільнейшаму, але падпарадкаванне роўнасці, любові й праўдзе. Ніхто лепей за нас самых не спяе нашае «Рэчанькі», не станцуе «Лявоніхі», не ўздыме шляхотнай народнай культуры нашай да такое вышыні, каб бачылі людзі, што мы акрэмы, самабытны, стары й варты народ!
І так нічога ў мяне няма, нават лісінай норкі, а ў перспектыве сэрца, распятае на заінелых дратах Поўначы за Беларусь. Знача, так наканавана. О Божа, не пакінь сына майго адзінага й не дай загубіць яму ў прорвах адзінокага жыцця імя й аблічча чалавечага й беларускага! За мною ўжо магілы маіх найдарожшых, а наперадзе здзек і крывавы лёс. Што ж, памераем з ім сілы. Хто будзе сільнейшы: здзек над намі ці мая любоў? Няхай на маёй асобе спыняцца ўсе пакуты народу нашага. Ён заслужыў, каб быць вольным! Вякі перахаваная мова народу майго, наша культура ад святой Еўфрасінні ўжо гуманная, якія ж вартасці гэта ў свеце лагероў, забіваючых чалавецтва сцюжай Варкуты й агнём Асвенцімаў! Ці ж можна аддаць на забыццё й знішчэнне такія вартасці народу без шкоды для ўсяго чалавецтва? Спі спакойна, дарагі дзядзька Васіль Захарка, не дамо зглуміць нашага скарбу. У рукі мае перайшла воля твая, а сэрцы дочак заўсёды вярнейшыя роднай Маці! Усё будзе забрана мне, і след мой амаль зацёрты, але зярняты чынаў вашых і нашых слоў перажывуць усё маральнае катаванне й закрасуюць у недалёкім часе, каб вечна наш жыў народ!
Не, нельга мне вінаваціць майго мужа, бо хто абышоў лёс свой, які яму наканаваны зверху? Іду, мяне будуць судзіць і вінаваціць за тое, што не люблю іх, бо іншае віны ў мяне няма. Няхай хто з жывых, каму замучаць бацькоў, вынішчаць род яго, адарвуць ад сэрца й кінуць на мукі адзінага сына, разаб’юць сям’ю й засудзяць абаіх з мужам на паўстагоддзя кіркавання Богам і людзьмі праклятае мерзлаты, няхай зразумее, ці можна «любіць» за такое й называць гэта паводле рэцэпту іх «мудрым»? Можа, каго змусілі й на гэта за скаромнейшы кусок т.зв. «народнага хлеба», але хіба ж гэта людзі? Гэта халуі й ахвяры іх.
Не можа быць вартым і шляхотным тое, якое праводзіцца такімі метадамі ў жыццё. Вялікае крывавымі метадамі брыдзіцца! Канчаецца гасціна мая ў т.зв. братняга славянскага народу. Як лёгка замянілі чэхі сваю адвечную вернасць славянству на грузінскія вусы свайго новага ідала? Страшна нейк, шкада іх крыху, бо ж прачнуцца й будзе ім жудасна: каго, на што лёгка так і так без думна памянялі? Што ж, ён «натхняў» нават беларускіх ткачыхаў, «абагачаючы» нашыя народныя ткацкія матывы ўзорам ботаў сваіх, акрываўленых славянскай крывёю, і, галоўнае, узорам жудасных свету грузінскіх вусоў... Ну й «натхненне» для народаў зямлі, ды яшчэ еўрапейскіх!
Недзе ў закрытым вартаваным памяшканні дагараў чэшскі прэзідэнт Бэнэш. Цяпер ён стаў ворагам. Яго выкарысталі й адкінулі ў яму, калі ўжо стаў непатрэбны... Так з кожным палітыкам і з кожнай чалавечай праўдай, якая не надаецца ў марксісцкі талмуд. А талмуд той застыў на псеўдапраўдах XIX стагоддзя й клаў цяпер на пракрустава ложа абалванелых дзеячоў новай, нейкай чужой чалавечаму, асабліва славянскаму сэрцу рэлігіі. Адно было мне яшчэ пацехаю нейкай. Я верыла, што ў мужа былі гэта памылкі й што ён, як і я, не зрачэцца шляхотных праўдаў і дасягненняў вялікіх людзей на гуманным развіцці чалавечай культуры.
Мяне чакала павольнае забіванне паэта й ніякай магчымасці творчае працы наагул. Але ўсё ў Божых руках, і таму жыць — цікава! А недзе стаяла нашая калыска, так мне думалася тады. Нашая хата ў Жлобаўцах. Памятаю, як тата вазіў на яе лес аж з-за Нёмана. Бярвенні былі смольныя, аб’ёмістыя. Сані праваліліся ў Нёман разам з татам, і магутны шыракаплечы тата доўга ляжаў у пасцелі з адмарожанымі нагамі. Пасля ставілі дом, пасвянцілі падмуроўку, паклалі туды свянцонага зеллячка, як рабілася яшчэ да нас. Развіталася я з ёю ў 37-м годзе, ад’язджаючы да мужа з сынам. Калі вывезлі нашых бацькоў, перавезлі нечаму нашую хату ў Гудзевічы. Расціслаў вярнуў яе назад на сваё месца, каб мама, вярнуўшыся, мела дзе жыць. Але не вярнулася мама, і ізноў перавезлі гэтую хату, цяпер у Ваўкавыск на Віленскую вуліцу. Туды перавезлі й нашае гумно на гараж. Было там Д[арожна]-Э[ксплуатацыйнае] У[праўленне], а цяпер нават не ведаю, якая там установа.
Часам прыходжу й гляджу на яе здалёк і бачу, здаецца, тату з адмарожанымі нагамі, як звозіць тугія бярвенні на хату для сваіх семярых дзяцей. Было ў ёй звонка й было трагічна, бо крывавая будучыня прадзіралася ўжо ў нашую людскую сведамасць прадчуваннямі жудасных дзён. Узгадавала яна высокіх, мажных і харошых братоў маіх і сагрэла вечным цяплом сэрца маё беларускае, загартавала яго ў дабры й праўдзе, якой не змаглі ніякія ворагі людскасці. Думалася: нехта з нас адыдзе, нехта застанецца на гэтай зямлі ў гэтай хаце й будзе чакаць нас, калі прыедзем у вялікае свята на магілы дарагіх бацькоў, і ўсім нам будзе як у маладосці, і памяць бацькоў будзе асвячаць шляхі нашыя й выпраўляць нашыя памылкі. Мы славяне, мы беларусы, у якіх не гіне памяць аб мінулым і да якіх продкі нашыя асабіста ад вякоў ужо прыходзяць на Дзяды, каб разам пабыць у гасціне. Усё благое адыходзіць у небыццё, і застаецца чысты ўспамін аб найлепшым. Ходзім па зямлі й чуем, здаецца, спагаду й параду дзядоў сваіх сярод шырокага поля. Адабралі нам нават гэтае, абсмяялі веру нашую, абычаі нашыя й мову нашую на нашай зямлі. А нашыя Дзяды ўсё ж прыходзяць да нас у кожную восень... І пакуль яны будуць прыходзіць да нас, датуль мы будзем людзьмі.
Жыццё нашае было працай, болем, але было й песняй, якой не было ў другіх народаў. Пяялі ўсюды, і пяялі ўсе. Пяялі — знача жылі! Цяпер у нас пяе толькі гарэлка ў застоллі, раве без думна ўголас, калі маўчыць душа нашая, і песня не кранае сэрца. Чаму ж не пяём? Чаму голас народу спаралізавала, чаго не было нават за лютае паншчыны? Некалі казаў муж нашай Валі-нявестачцы[169]: «Ты яшчэ не заспявала ў нашай хаце, таму ты не нашая». Ён вельмі чакаў, каб гэтая «дочка» нашая запяяла... Не мадэрныя, чужыя песні, а нешта з душы нашай, з душы народу...
Знача, застанецца за намі Залатая Прага. Былі ў мяне з ёю свае гутаркі. Старыя муры й каменні болей мне гаварылі за жывую сучаснасць. Узнагароджвалі за пакінуты родны край. Цяпер пазбавяць нас аднаго й другога. Пазбавяць нас зусім усяго, і буду нумарам толькі «0-287», які мне нашыюць на плечы й па якім будуць аклікваць мяне ў нечалавечы мароз нечалавечага краю аленяў і комі...
Хто ж даў права, хто ж даў права вырываць людзям душу й пераніцоўваць, пераварочваць на нейкі лад адвечную душу народаў? Ці могуць судзіць аб вартасцях тыя, якія не разумеюць паняцця сапраўдных вартасцяў людства? Недзе яшчэ думалі аб нас, нехта яшчэ хацеў ратаваць нас. Былі гэта чужыя людзі, а лёс гнаў нас ужо на Поўнач загадамі Сталіна й яго халуёў. У Празе бушавала рэвалюцыя, і падалі апошнія стаўпы незалежнасці, якой не ануліравалі нават суровыя акупанты немцы. Крычалі яшчэ на вуліцах сакалы — сіла й гордасць народу, але й яны замоўклі перад хітрай і грубай сілай.
Дваццаць пяць гадоў пражыў муж мой у гэтым горадзе і ў гэтым народзе. Ён ужо думаў па-чэшску, так, як па-беларуску. Цяпер вырывалі яго з карэннямі, і мне было вельмі жаль яго. Людзей, якіх нельга было зламаць, належала знішчыць. Пазней скажа мне нейкі журналіст, які забрыў на дапрос у знамянітую «амерыканку», што якая розніца — з чэшскім мы грамадзянствам ці з іншым, гэта толькі пытанне пару гадоў, калі ўсё гэта будзе — рускае... Адна дзяржава... Нейкі гібрыд Еўропы й азіятчыны, падумала я.
Што ж, чалавек — жывёліна, якая магла жыць некалі на дрэве, пасля ў пяшчэры, дык пэвен час стрывае й тут, але гэта будзе рэгрэс! Хвост нам пэўне не вырасце, але духовыя вартасці атупеюць альбо й знікнуць зусім. Шчасце людзей — рэч індывідуальная, так і народаў. Як жа страшна пакідаць мілае сэрцу, прывычнае, роднае...
Ці ж заменяць нам без думныя й без душныя лозунгі свята нашых дзядоў? Руінамі глядзелі ў будучыню нашыя старыя замкі, гарады й святыні. Іх заціралі, бурылі вялікую мінуласць, як хацеў некалі сам фюрэр: знішчыць усё й тады цвердзіць, што немцы прынеслі культуру. Ён усё знішчыў, толькі далейшы яго план праводзілі нагла ў жыццё другія каланізатары. Вартасці спрадвечнага Ваўкавыска пачыналіся ад Баграціёна[170]... І так усё і ўсюды. Паявіліся новыя гебельсы, ніяк не ўступаючыя яму ў хлусні і ярасці прапаганды. Тое, што людзі называюць свабодаю, нам ужо вырвалі з сэрцаў.
Доля людская, відавочна, даецца нам пры нараджэнні, яе не абыдзеш і канём не аб’едзеш, як кажуць у нас. Колькі разоў я ўжо магла ў гэтым пераканацца за свой век, так як і ў тым, што прадчуванні мае былі як верныя сябры, якія папераджаюць перад няшчасцем. Край, з якога я выйшла, і асяроддзе яшчэ былі цесна злучаны з зямлёй, прыродай, яе стыхіяй, паверамі й спрыяльнасцю такіх сілаў, якія падсведама адчуваюць толькі дзікія звяры і ў меншай меры хатняя жывёла, асабліва сабакі. Памятаю, мне ніколі не бывала сумна на бацькавым хутары Жлобаўцы. Я адчувала таварыства дрэў, раслінаў і матчыну прыхільнасць да мяне атуленага сутоннем, засеянага шырокага поля. Мне было цесна й сумна нават у невялікім гарадку Ваўкавыску, дзе я вучылася, мне бракавала цёплай ласкі маіх нямых сяброў — шырокага поля, дрэў і жывёлы, не кажучы ўжо аб нашай сям’і, да якой я была да болю прывязанай. Я не знала, што выпадае, што трэба, што можна, што модна, я толькі ведала і ў душы маёй цаніла тое, што я люблю. Болей за ўсё на свеце я любіла маіх бацькоў і Радзіму, якую я разумела тады, як мой народ. Любіла вятры й зямлю, песні старыя, ціхіх сялянак, коні й маладосць. Гэта было даўно.
Я ўжо дзесяць гадоў у Празе, у мяне харошы муж і ўжо вялікі разумны сын, але сэрца маё належыць маёй Зямлі, і яна мяне асцерагае. Ужо тры гады, як няма мне спакою. Дрыжу й лекачу, калі чую расейскую мову, а калі бачу савецкіх людзей у ваеннай форме, замірае мне сэрца й хочацца быць там, дзе іх не відно. Аднойчы йшлі мы са знаёмаю чэшкай пані Тэскавай вечарам па Празе, і мне зрабілася раптам пагана й неспакойна, я аж затрымалася, не йшлі ногі. Аказалася, мы праходзілі каля савецкага пасольства, аб чым я нічога не ведала. Маё добрае поле было са мною, быццам шаптала...
І так мы ў Вімпэрку[171] на граніцы Чэхіі і Нямеччыны. Мужа далі там на паўгода лекарам, звольніўшы з фабрыкі, на якой ён працаваў у Празе. Сын вучыўся ў чэшскай гімназіі й жыў на кватэры ўкраінцаў Кушчынскіх у Празе. А я то пабуду ў Вімпэрку, то зноў еду да сына. Цяжка без мяне аднаму й другому. А з Вімпэрка як жа блізка да граніцаў свабоднага свету, дзе не крадуць людзей, дзе людзі жывуць, можа, не багата, але свабодна, не баяцца ні ноччу ні днём нечага такога страшнага, ад чаго мне замірае сэрца й чаго сама яшчэ не разумею. Я не баюся, адвагі хапае мне й рашучасці ў жыцці, гэта не страх. Я выжыла ў вайну, не скрывіўшы, не запляміўшы чысціні свайго беларускага сумлення. Гэта нешта горшае, нейкая непазбежнасць, як мукі й пекла яшчэ за жыцця. Муж прымае хворых у сваім кабінеце, а калі едзем да іх за Вімпэрк, у мяне заўсёды паяўляецца надзея, што ноччу пераедзем граніцу, і я пачынаю дыхаць лягчэй, хочацца толькі, каб разам быў сын, а болей нічога не трэба. Гэта былі толькі мары, у мужа не было прадчуцця. У лекараў падобнага не бывае, яны не паэты...
5 сакавіка 1948 года было мне страшна ўжо з самай раніцы. Я рыхтавалася да дня нарадзінаў майго мужа, якія 8 сакавіка. Замовіла яму торт у цукерні, на картачкі выбрала цукеркі й другія падобныя драбніцы, якія ён любіць, але нічога мяне не цешыла, тая нейкая чорная непазбежнасць вісела нада мной, як хмара, паралізавала крокі. Нават малітва не прыносіла палягчэння. Не паспеў мне муж зрабіць нейкай заўвагі раніцай, як я горка расплакалася, і ён мусяў суцяшаць мяне, як малую. Абед прайшоў спакойна на вонак. Але калі муж быў, як кожны дзень пасля палудня, на працы ў касе хворых, мне ўжо было зусім пагана. Што паўгадзіны аказваліся званкі, то з суседняй Квільды прасілі, каб ён прыехаў, то пыталіся, калі ён будзе ўдома і т.п. Была пятніца, я прыгатавала вячэру й першы раз падумала, што пост і адбіўныя катлеты, бульба й малако кіслае — ці не грэх у гэты дзень?
Пасля касы хворых у нас пачынаўся вячэрні прыём у сваім кабінеце, а пасля, калі ўсе адыходзілі, мы заўсёды разам ішлі да хворых на дом. У гэты дзень ісці было неабходна. Пару дзён ужо, як мы ездзілі ці хадзілі за Вімпэрк. Там памірала маладая жанчына, хворая на рак. Была яна пасля аперацыі й аблучэння, заставалася ёй толькі даваць абязбольваючыя рэчывы, чаргуючы іх, каб лепш дзейнічалі. Хворая, яе муж, дзеці й радня чакалі нас як збавення. З хвілінай прыходу лекара ўціхаў жудасны боль, жанчына пераставала стагнаць. Яны самымі сардэчнымі словамі прасілі, каб мы прыйшлі. Мяне прасілі асобна, і я ім абяцала, што прывяду мужа.
На гэты раз яшчэ болей было трагічна, не адыходзіла ўжо мача. Пасля ўколаў, як звычайна, стала лепш. Муж хворай папрасіў нас на пару словаў сакрэтнай размовы. Мы выйшлі на двор. У гарах адчувалася вясна, блішчэлі ў месячным святле лужынкі, і неба было ў зорах. Было амаль цёпла. Чалавек той абаперся аб вушак дзвярэй, паважны, змучаны, бледны, і сказаў мужу прыблізна тое: «Я несказана кахаю сваю жонку, але я не магу бачыць яе жудасных мучэнняў. З-за яе хваробы ў мяне нарыў страўніка, упадак сілаў, пахварэлі дзеці, дык я прашу вас, доктар, зрабеце так, каб яна болей не цярпела, дайце ёй укол, каб сцішыўся боль назаўсёды». Муж паглядзеў на яго паважна й сказаў, што такога не зробіць. «Чаму?» — глуха, нейк здушана спытаў чалавек. «Таму, што я прысягаў», — адказаў яму доктар. «Дык жа людзі дабіваюць жывёлу, калі яна так церпіць, няўжо ў вас няма літасці?» — «Адна мільённая за тое, што сяння ноччу нехта знойдзе супраць рака лек, і дзеля гэтай адной мільённай я не зраблю таго», — спакойна адказаў муж. Мы абяцалі ім заўтра як найхутчэй вырвацца да іх, каб прынесці канаючай палёгку. «Прыйдзе», — запэўніла іх і я, калі з гарачай просьбай звярнуліся й да мяне. Ледзь ужо я вяла мужа дамоў. Ён быў змучаны, хранічна нявыспаны й таксама рабіўся нервовы. Ясна блішчэла зорамі неба, і чарнела зямля ўжо зусім без снегу, але яшчэ без травы.
Нявесела прайшла вячэра, якую муж еў адзін. Я зноў нечаму пачала плакаць. Была ўжо адзінаццатая гадзіна вечара. Некалькі дзён як я рвалася ў Прагу. Там была рэвалюцыя, і я дрыжэла за сына. Муж увесь час супакойваў мяне, тэлефанаваў сыну й не пускаў мяне ў Прагу. Сына мы пакінулі на апеку харошаму чалавеку, пану Кржываносцы, і можна было думаць, што ён не пакіне хлопчыка ў гэты неспакойны час. Аднак я, якраз цяпер у адзінаццаць гадзін всчара, узбурылася ехаць да сына й з плачам пакавала чамадан. Дарма было мяне спыняць. Надзеўшы кароткую, зграбную шубку, у хустачцы й лёгенькіх туфлях я выбегла на вуліцу, каб дастаць у нашага знаёмага мясніка крыху каўбас ці мяса, бо ў Празе з гэтым было яшчэ трудней. Не паспела я адысці ад дзвярэй, як падышоў да мяне чалавек і папрасіў, каб я нікуды не хадзіла, што так трэба. Я са здзіўленнем сказала яму адступіць ад мяне, што ніхто не мае права мяне затрымоўваць. Па вуліцы праходзіў нейкі мужчына, тады гэты паклікаў яго, каб той памог затрымаць мяне. Мужчына ўцёк бягом. Я сказала, што паклічу мужа. Калі той тып забараніў мне гэта рабіць, я падышла да сцяны дома й плячом націснула званок нашай кватэры. Муж выйшаў. Мы займалі першы паверх дома, над намі жыў нехта другі. Чалавек, які запыніў мяне, пайшоў з намі, гаворачы, што ён тут не адзін, што яны ўжо прыходзілі й цяпер яго калегі ў кафэ побач і зараз да нас прыйдуць. Я падышла да тэлефона й паклікала міліцыю, тады чалавек устаў і паказаў нам нейкія свае паперы сышчыка ці некага падобнага. Нам зноў пазванілі, муж адкрыў дзверы, і ў хату ўвайшло яшчэ 6 чалавек. Яны сказалі, што мы арыштаваныя, і загадалі нам аддаць ім паперы й зброю. Я паказала ім на гору шпрыцоў і голак, якія мне трэба было яшчэ прыгатаваць да заўтрашняга прыёму, і сказала: «Вось вам зброя лекара, якой яшчэ хочаце?» Муж разгубіўся, бедны, ён лепей, як я, ведаў жыццё й чуў аб гэтай нечалавечай сістэме. «I вам не сорамна: 7 чалавек на аднаго слабога, запрацаванага, змучанага доктара?» — прадаўжала я сваё абурэнне. Робячы збольшага вобыск, яны паяснілі нам, што вобласць цэлы дзень старалася нас апраўдаць і выратаваць, але не далі рады. З Масквы прыйшла тэлеграма, і саветы зажадалі нашай выдачы. Чэхі былі, паводле іх слоў, бяссільныя.
Мы апрануліся, і нас павялі ў суд, дзе запісалі нашыя персаналіі, а пасля пад надзорам стражнікаў — у вязніцу, якая мясцілася ў старой вежы старыннага вімпэрскага замка. Пару дзён як з гэтага замка скочыў і забіўся нейкі інжынер, калі яго прыйшлі арыштоўваць. Быў праў... Надзірацелі ў вязніцы гулялі ў карты. Ад кампаніі аддзялілася жанчына вагой не меней як 120 кг, забрала маю сумачку і ўсё з кішэняў і пачала мяне абыскваць. Муж быў лекарам і ў гэтай вязніцы...
У бруднай, зялёнай ад плесні камеры на памосце, пакрытым мятай саломай, сядзелі дзве маладыя немкі за пераход граніцы, бо ж тая была тут побач. Я села й толькі цяпер усведаміла сабе ўсю трагедыю адзінокага свайго дзіцяці ў гэтым горадзе і ў гэтым народзе, болей ужо ні аб чым думаць я не магла... Ды наагул я не думала, здаецца, я то замірала, то зноў адмірала з болю, з нейкага фізічнага адчування той чорнай прорвы, у якую кінуў нас мой безгранічны, бескампрамісны патрыятызм, доля народу, жыць для якога — значыла канаць зажыва ад палякаў, ад расейцаў, ад немцаў. На гэты раз давялося ад чэхаў. У спалучэнні з магутнай і пераможнай дзяржавай Усходу яны даўно забыліся аб гуманных ідэалах Масарыка й ахвотна бралі на сябе ролю паслугачоў крывавага Сталіна й яго сістэмы. Выняткаў было нямнога. Заробак і наагул грошы для іх велічыня, перад якою зусім натуральна адступаюць усе прынцыпы...
Назаўтра прыняслі мне ў камеру з кватэры маю невялікую Біблію на тонкай паперы, але чытаць нічога я не магла. Немачкі пайшлі памагаць тоўстай надзорцы, а я глядзела праз закратаванае вакно, здавалася мне, у бок граніцы, дзе былі людзі, якія маглі выратаваць нашую сям’ю, калі б, едучы да хворых, мы заблудзіліся й пераехалі іх граніцу... Лёс нам, відно, наканаваны зверху. Я прыпомніла сабе, што за Беларусь цярпець трэба й калі прыйдзецца — трэба памерці, адступаць і каяцца нельга! Гора нашага народу непамерна большае ўжо вякі.
Нехта прыходзіў нас адведваць, была між імі й хворая немка, якую лячыў муж, гэта мяне асабліва ўзварушыла, бо ў Вiмпэрку іх было мала. 8 сакавіка прыняслі нам торт, які я раней заказала мужу. Калі нас вывелі на двор на прагулку, муж сказаў, што ён мала думае, што ўсё яшчэ спіць пасля лекарска-бяссонных начэй, і папярэдзіў мяне, што цярпенне наша зацягнецца... Мяне паклікалі да надзірацеляў і далі паперу й пяро нарэшце напісаць сыну. Я пісала спакойна, але ўсё ва мне енчыла з гора. Вечарам, на дзень мужавых нарадзінаў, прыняслі ў нашу камеру пару бутэлек віна з нашай кватэры й торт. Прывялі туды мужа, і так, седзьячы побач, у прадчуванні даўгой, можа, вечнай разлукі, з думкамі аб сваім няшчасным дзіцяці, мы разам з надзірацелямі, тоўстай бабай і немачкамі «аславілі» гэты дзень. Муж трымаўся, я таксама старалася не падрываць яго сілаў сваім пярэпалахам з нашага адчайнага сапраўды становішча.
Нас выклікаў чэшскі суддзя, чаго — ужо не памятаю, толькі запомніўся мне яго абыякавы, амаль варожы твар, і я не ўтрымалася, каб не сказаць яму, што паэтаў няволяць толькі паганыя народы й маладушныя людзі. Тады ён крыху апрытомнеў са свае тупасці, але даў мне пазнаць, што ён толькі нямое, сляпое прыладдзе ў «славянскіх» руках вялікага «Руска», на якога спадзяваліся й маліліся ўжо некалькі пакаленняў яго недальназоркіх продкаў... Так пачынаўся канец «гасціны» чэшскага народу да без домнай і без дольнай беларускай сямейкі, усіх добрых адносінаў нашых чэшскіх сяброў і вялікага грубага прыніжэння, якое там адчувалі ўсе, хто не гутарыў чыста па-чэшску да вайны, у вайну й пасля яе... Велікадушнасць у палітыцы свомая толькі сапраўдным народам, чэхі глядзелі перад усім выгады найбліжэйшага дня. Прадаць для іх нават зусім не вінаватых людзей было ўжо не нова...
Усе гэтыя дні ў без межным уласным горы прад вачыма стаяў мне твар той жанчыны, што канала недзе без помачы ў муках. Ніхто за тую ноч не знайшоў лекаў, каб яе ратаваць, і ніхто не памог ёй абязбольваючым уколам. У параўнанні з яе доляй наша не была яшчэ самай горшай. Калі вялі мяне да суддзі, я прыкмеціла, як надзірацель валачыў наверх нашую машынку да пісання. Знача, ужо раскрадалі кватэру. Былі там рэчы, крыху маёй біжутэрыі, кніг і новакупленыя мужам столікі й медычныя інструменты й шафкі для ўласнага кабінету. У пакоі ляжалі недакончаныя акварэлі й мае рысункі алавікамі, мікраскоп, крыху мэблі, пасцелі. Машынку й пару болей вартасных рэчаў суддзя дазволіў перадаць знаёмым, рэшту, здаецца, раскралі. Гэтага надзірацеля я бачыла, калі нас перавезлі ў горад Пісэк, сярод зняволеных. Ён прадстаўляў уладу, належаў да народнага выбару й шырока карыстаўся ёю, як многія тады, г.зн. краў што траплялася й гвалтаваў нямецкіх дзяўчат, якіх арыштоўвалі за пераход граніцы. Адну маладзенькую пакалечыў прытым, так і дастаўся ненадоўга за краты. Быў гэта грубы, агідны чалавек, як і ўсё, што ў той час наверх выплывала. Чэхі стараліся дараўняць сваяму настаўніку ўсходу ў метадах змагання за камунізм.
На дзевяты дзень павялі нас канвоі праз Вімпэрк да цягніка. Нас адвозілі ў Пісэк, у вобласць. Людзі глядзелі на нас са спачуваннем. На адной з астановак шумна было на пероне, адзін з канваіраў выйшаў і, вярнуўшыся назад, з болем апавясціў нам, што іх улюбёны Ян Масарык, міністар замежных спраў Ч[эхаславацкай] С[ацыялістычнай] Р[эспублікі], выскачыў з вакна. Стала жудасна. Нядаўна яшчэ ён гаварыў, што не можа для іх быць усход і захад, што для яго народу: усход, захад, поўнач і поўдзень. Такі цяпер жыць не мог. Старэйшы канвой задумаўся, малодшы сядзеў і плакаў. «Гэта горай, як у 38-м годзе»,— сказаў ён і, паглядзеўшы на нас, пачаў пераконваць нас, што будуць старацца не выдаць нас, што таму й вязуць у Пісэк, бо маюць надзею яшчэ ратаваць нас, нейк іначай адразу павязлі б на граніцу. На станцыі ў Пісэку канвоі спынілі гутарку з намі й строга загадалі йсці наперад. Вуліцы былі з вясны яшчэ шэрыя, пустыя. Час быў перадвелікодны, і на сценах дамоў красаваліся плакаты, на якіх вялікімі літарамі было напісана «Гегенна»[172]. Гэтыя плакаты як бы віталі нас прадсказаннем нашага лёсу наступных гадоў. Для нас сапраўды пачалася «Гегенна».
Вязніца ў Пісэку была ў старым мураваным кляштары над самой рэчкай Атавай. Дзень і ноч шумеў там вадаспад і жудасна вішчэлі чайкі. Здаецца, яшчэ сяння чую іх безнадзейны піск і адчуваю холад і сырасць неапальваных камераў старыннага муру. Мы былі першымі вязнямі новай рэвалюцыі. У камерах сядзелі пераважна людзі, суджаныя за акупацыю. Былі гэта хворыя, знасілаваныя савецкімі салдатамі немкі, былі й чэшкі. Як аказалася пасля, былі гэта згорклыя, злыя, завістлівыя жанчыны, якія рады даносілі адна на адну й падлізваліся начальству. Асабліва непрыемнай была велькая, маладая немка Ольга, хітрая й двудушная. Былі й сімпатычныя бабкі, гэта сялянкі. Сядзелі яны за тое, што добра самыя не ведалі — немкі яны ці чэшкі. Адна з іх, засуджаная на два гады пані Доўлёва, цесна са мной падружыла. У адным канцы будоўлі быў касцёл, і мы з ёю ахвотна аб гэтым гаварылі. Яе дарослыя сыны не забываліся аб маці, толькі што з нашым прыходам у вязніцу забаранілі перадачы. Зрабіў гэта нейкі начальнік пан Гоўска, якому здавалася, што вязні добра выглядаюць. Пані Доўлёва першая падышла да мяне, калі мяне амаль без памяці ўвялі ў камеру. Калі нас прывялі ў вастрог і здалі надзірацелю, ён зароў на мяне такім дзікім голасам, як ніхто ніколі ў жыцці. На гэта якраз прыехаў Юра з панам Кржываноскам, якія, не застаўшы нас у Вімпэрку, ехалі следам за намі. Падвялі мяне з мужам да кратаў, за якімі вонку яны стаялі. Я, не могучы вымавіць слова, апусцілася на калені і, здаецца, плакала й шаптала, каб сын дараваў нам свой сірочы лёс, на які мы яго пакінулі. Хлопчык быў бледны, але спакойны. Здаецца, гладзіў мяне ручкай, працягнутай праз краты. Ежы, якую ён нам прывёз, канвой узяць не дазволіў. Амаль непрытомную завяла мяне надзорка ў пакой, дзе раздзела дагала, шукаючы агнястрэльнай зброі ў складках цела, і так пасля кінула ў камеру, паказаўшы мне жалезную койку ў кутку. Я ўпала на калені, і ў душы маёй былі Бог, сын і боль і страшное нейкае атупенне, бы правал памяці, які ўжо аддзяляў мяне назаўсёды ад учарашняга дня. У тую хвіліну й падышла да мяне харошая старушка.
Малодшыя жанчыны-вязні хадзілі мыць бялізну, і вадзілі іх на іншую працу ў горад, а старушкі й не суджаныя яшчэ, як я, дзерлі пер’е за даўгім дзеравяным сталом у пустым і амаль ледзьяным пакоі. Вясна ў вязніцу пранікала паволі. Тоўстыя муры баранілі ёй доступу да нашых камераў, і мы ўсе вельмі мерзлі. Ложак быў цвёрды, рабрысты, і посцілка, якую мне далі акрывацца, халоднай і жорсткай. Манастыр гэты меў два паверхі, на якіх былі нашыя брацця-мужчыны, і вечарамі стуль раздаваўся часам неймаверны роў надзірацеляў, з якіх асаблівым зверствам да людзей вызначаўся нейкі Зоўбэк. Вызначаўся ён і спецыяльнай нянавісцю да маёй асобы. Кляштар меў вялікія хады ў падзямелле, па якіх, казалі жанчыны, ходзяць начамі цені павешаных немак і немцаў, і таму так равуць надзірацелі й енчаць зняволеныя жанчыны, якіх за нейкі праступак, а то й без, валакуць туды ў карцар. Ночы былі даўгія, без сну. Лёс Юры й яго дзіцячы тварык неадступна ўсю ноч пры мне. А хлопчык вырас і спаважнеў. Ніколі не плакаў падчас гутаркі з намі. Усе, начальства й зняволеныя, ведалі яго й захапляліся хлопцам. Бывала, пытаецца: «Ці ты пішаш, мама?» Кажу: «Не». — «Дык што ты, мама, нельга зарываць біблійных талентаў у зямлю!» Альбо паглядае на гадзіннічак і расказвае, што мае сустрэчу з нейкай дамай, з якой трэба яму абгаварыць справы, якія датычаць нас. А вечарам павінен зрэвізітаваць польскага віцэ-консула, які быў у яго й паабяцаў яму апеку над ім і нашаю справай. І так адыходзіў, адзін у чужым горадзе й народзе.
Калі нас прывезлі ў Пісэк, дык следавацель адразу на другі дзень прачытаў нам акт абвінавачвання, на падставе якога саветы зажадалі ад Чэхаславакіі нашай выдачы. Тут я з жудасцю даведалася, што мы з мужам «ваенныя злачынцы», паводле той «красамоўнай» савецкай паперкі, амаль адказныя за ўсе падзеі вайны й яе пачатак! Гэта было нешта так несуразнае, што нельга было не засмяяцца. Цэлы час выступаючы супраць гітлерызму ўсімі сродкамі, усёй сілай свайго пяра, я спакойна глядзела на гэту хлусню, бо што ж на мяне ні чаўплі б — напісанае мною ў суровыя гады заставалася як дакумент майго дзеяння. Пасля толькі я зразумела, што падобныя метады яны стасуюць пераважна да ідэёвых людзей; да тых, хто памагаў немцам нішчыць беларусаў, яны адносіліся куды лагадней! Давяралі ім, ставілі іх у лагерох дзяржымордамі над намі, даносчыкамі. Гэта была публіка адпаведная ім па духу й метадах здзекавання над людзьмі. Абвінавачванні былі настолькі беспадстаўнымі, што мне захацелася проста абсмяяць іх, і я напісала заяву ў вобласць, выясняючы, што ўсё гэта хлусня, і калі, як заявілі чэхі, мы не мелі ніякай віны па чэшскіх законах, а самыя былі чэшскімі грамадзянамі, дык як жа й пашто выдаваць нас чужой дзяржаве? З вобласці мне адказалі, што яны не кампетэнтныя рашаць гэтую справу, падалі поўны тэкст савецкай тэлеграмы ці тэлефанаграмы аб нашай выдачы й парадзілі адклікацца ў вышэйшую інстанцыю, здаецца, у найвышэйшы суд, што я, не чакаючы, і зрабіла.
Бедны мой муж сох без перадачаў і без папяросаў, і надзоры здзекаваліся над ім, а я тым часам выясняла ў меры магчымасці справу нашага лёсу. І адказ прыйшоў. Гучаў ён больш-менш так: знача, калі мы з’яўляемся грамадзянамі ЧСР, а паводле чэшскіх законаў няма ў нас віны, нас трэба звольніць і заплаціць нам адшкадаванне за бяспраўнае зняволенне. Я гэта прачытала — вачам не веру, як усё талкова. Пераслала паперку мужу. Надзоры пачалі віншаваць нас з надыходзячай свабодай, але... Але саветы, прагныя найбольшай колькасці ахвяр, нейкім чынам змусілі чэхаў патаптаць свае законы й выдаць нас. Недзе нават камуністы чэшскія не згадзіліся бяспраўна адабраць нам грамадзянства і вось даручылі гэта маленькім Прахаціцам[173]. Як жа было сумна расчароўвацца...
Жаль мне было сына, але жаль і мужа. На мае просьбы ўцячы на Захад ён цвердзіў адно, што ён сацыяліст і г.д., а калі ўжо не знаходзіў аргументаў, дык проста заяўляў, што амерыканцы ядуць адныя кансервы, а ён іх не любіць. Часта пасля ён сабе ўспамінаў тыя амерыканскія кансервы, калі ў Пісэку лупіў чорную бульбу ды аблізваў цвярдога селядца, якога некалі бачыць не мог. Расказваў, як аднойчы давалі яму праз кармушку селядцы для камеры, а ён ніколі іх не трымаў у руках, і яны яму вываліліся на падлогу.
Калі прыязджаў Юра й мы крыху з сабою размаўлялі, дык я ўсё пыталася, як ён есць, а ён у мяне пытаўся, як я сплю? Не прывычная я ў жыцці да выгодаў, але адно — не магу на цвёрдым спаць. Пасцель мая мусяе быць мяккая, чыстая, найлепш на сетцы, а столькі гадоў давялося мучыцца на нарах! Падушка са стружак і ніякага прасцірадла гадамі... Аб сыну я забывалася толькі тады, калі засынала, і то клапатліва й асцярожна нехта і ў сне ўводзіў мяне ў кола яго зацікаўленняў і адзіноцтва. Я адчувала амаль усю бездапаможнасць яго ў жыцці перад змяінай, найпадлейшай хітрасцю й тактыкай ворага. Можна было толькі верыць у Вышэйшую сілу й спадзявацца на Божую дапамогу. Мы былі як у пашчы льва, і я лічу цудам, што клыкі ворага не заціснуліся на нашым горле.
Юра часта прыязджаў у той Пісэк. Часам глянеш на твары надзораў з нейкім лагодным чалавечым усмехам і адчуваеш, што гэта дзіця зноў тут, і чысціня яго, і глыбіня болю перамяняе нат сэрцы ворагаў. Часамі бывала трагічна. Памятаю, як аднойчы пасля адсуну Бэнэша новы прэзідэнт Чэхаславакіі Готвальд[174] адзначаў сваё прэзідэнцтва амністыяй для вязняў. Хлопчык пагутарыў з намі. Надзорка дазволіла яму перадаць мне пакецік з амерыканскім сняданнем з варункам, што я яго з’ем пры ёй. Ён быў рады. Ручкамі цераз краты выціраў мне слёзы, а сам ніколі не заплакаў. Быў мужны, але, як аказалася, толькі пры нас. У той дзень якраз адпушчаў Готвальд сваіх больш-менш аднадумцаў, і малы хлопчык стаяў ля сцен вязніцы, дарма шукаючы вачыма між выходзячых сваіх бацькоў. Жанчыны з мае камеры вярталіся з працы й бачылі, як адчайна плакаў ён, адзінокі, бедны, каля той вязніцы, дарма там стоячы да позняга вечара.
У міжчасе ведаючы, што нас ратаваць немагчыма, кум наш забіраў хлопчыка ў Польшчу. Мы падпісалі даверанасць, што аддаем сына пад яго апеку. Перадаў ён мне зажатую ў пальчыках маленькую фігурку святога Антонія, калі прыйшоў развітацца. Было крыху лягчэй, што адвозяць яго ў Польшчу, здавалася, там ён хутчэй выратуецца. На сабе мне не залежала, я была гатовая прыняць самыя страшныя цярпенні, якія моўчкі прымаюць змагары за сваю Радзіму. Няведама пашто й за што ўпляла доля ў гэтае цярпенне й майго мужа, і гэта было мне балюча й непрыемна. Калі людзі ад’язджалі на Захад, ён упарта цвердзіў, што ён сацыяліст і яму будзе добра пры новай уладзе ў Чэхах. Тое ж думалі амаль усе чэхі, а мне замірала сэрца з жудасных прадчуццяў усходніх Асвенцімаў, дзе места печаў спальвалі людзей палярныя маразы, здзекі надзораў, адпаведных сваяму палітычнаму рэжыму, непасільная праца, амаль забарона лістоў (пісаць два разы ў год) і чвэрць стагоддзя пакарання за патрыятызм, што чалавеку нагадвала смерць за жыцця...
У Пісэку ніколі не было палітвязняў, дык і бібліятэка вязніцы была прыстасаванай для абмежаваных праступнікаў людскіх законаў. Не магла я чытаць тых убогіх абмежаваных раманаў са слашчавасцю мінулага веку й аднойчы сказала гэта мужу пры сустрэчы. Суддзя, які прысутнічаў пры нашай размове (такі закон), прыслаў мне ў камеру пару цікавейшых кніг, між імі й томік паэзіі Бадлера[175]. Мая ўвага спынілася на вершы, дзе адыходзіць карабель і людзі адплываюць ад сваіх назаўсёды. Не памятаю слоў, але верш гэты прадсказваў маю долю, нечалавечна жудасную, без літасна адзінокую.
Надышоў дзень, калі падліза немка Ольга, няшчасная дзеўчына й адумысловы стукач, пранюхала недзе ў начальства, што мяне адвязуць, каб выдаць у рукі расейцам. Гэта ўжо адчувалася, і я была даволі спакойнай. На выратаванне не было надзеі, і трэба было йсці насустрач усяго, што вякамі нёс расеец няшчасным сваім суседзьям, мала ўступаючы сваяму сябру па духу Адольфу Гітлеру. Увесь ператварыўшыся ў плаза, поўзаў цяпер расейскі народ ля клятых сталінскіх ботаў, ліжучы падэшвы вялікага крывапіўца й прадаючы на мукі безліч сваіх братоў. Не кожны трынаццаты тут быў Іудам і не кожны пяты! Я мала памылюся, калі скажу, што Іудам тут быў кожны другі. Не маючы магчымасці чэсна жыць, мець нармальныя варункі існавання й росту, расеец меў адзіны шлях выбіцца над узровень другіх рабоў — ён даносіў. Даносіў з пялюшак і з пялюшак хваліў не думаючы страшных тыранаў чалавецтва, якія натхнялі нянавісцю да Бога й чалавека сваіх грамадзян і сталіся «прадцечам» самога фюрэра ў сэнсе злачынстваў. Паняцце «чалавек», на ўзровень якога ўзняло нас хрысціянства й дасягненні людскога розуму, дзіка бурылі «частку божага твору», ператвараючы ў «шрубку» пякельнай сталінскай машыны, папераджаючай печы Асвенціма й колькасцю ахвяр перавышаючай іх... Не пратэставаў ужо амаль ніхто. Усё было аберуч вынішчана самымі расейцамі, а хто й сказаў слова супраць, дык сказаў яго толькі — раз... Другі раз нікому не давялося, бо такіх хапалі, судзілі й засылалі ў пустыні, дзе ўсё, пачынаючы ад клімату, было прадумана прыстасаваным да масавага нішчання людзей маральна і, безумоўна, фізічна. Вось што мяне чакала.
Яшчэ зацемна прыйшоў па нас канвой. Меў загад весці нас з закаванымі рукамі, аб чым нас папярэдзіў, але нечаму зрабіць гэтага не змог, хоць я й не пратэставала, бо ж якая розніца, калі гутарка датычыць фанатыкаў? Ішлі мы, несучы свае мяшкі, і я аступілася па дарозе. Трэснуў мне напалову абцасік майго туфля. Так ён там і застаўся чэхам на ўспамін аб славянскай гасціннасці...
Вязлі нас цягніком, людзі ўзіраліся на нас часам абыякава, часам варожа. Ян Масарык даўно ўжо спачываў на могілках, і яго былыя падданыя шукалі цяпер другіх шляхоў да «сыцейшага» існавання. Мы з мужам маўчалі. Канваіры былі каменныя, няветлівыя. Калі муж папрасіўся выйсці й адзін з канваіраў яго павёў, дык другі, нейк па-чалавечы на мяне глянуўшы, сказаў мне, што, так як я сільнейшая духам ад майго мужа, ён хоча прыгатаваць мяне на тое, што нас вязуць дзеля выдачы саветам. Ва мне ўсё зледзьянела раптам. Гэта ўжо была нагая суровая праўда, падступаючыя пад самае горла крывавыя сталінскія кіпцюры... Я не заплакала. Я проста скамянела, і нейкі прыліў адчайнай адвагі ахапіў усю маю асобу. Я адчувала, што йду на няроўны бой. Я гэты бой успрымала без капелькі страху ў сэрцы. Упарта адганяла толькі думку аб сыну, з гэтым болем я не справілася ўсё жыццё... Памалу я прыгатавала мужа да гэтай жудаснай неабходнасці. Ён збялеў, але не самлеў, як і я.
Так нас прывезлі ў Прагу. На вуліцах хадзілі сакалы, быў, мусяць, апошні чэшскі сакольскі злёт. Бледныя мы, як папера, стаялі ў канцы трамвая. Паўгода прабывання ў Пісэку ўжо пакінулi на нас след. А пасля адбывалася ўсё як звычайна, толькі не загадалі тут нам дагала распрануцца й гідкія пальцы надзоркі не краналі маіх валасоў і цела, як гэта рабілі са мною ў Пісэку. Была гэта пражская паліцэйская вязніца, куды нас завезлі. Была яна прыспасоблена да часовага прабывання там злодзеяў і прастытутак. Канвой, перадаючы нас, даў нам падпісаць нейкую складзеную ўдвое паперу. Муж падпісваць не згадзіўся й зажадаў, каб яму паказалі, у чым справа. Аказваецца, Прахаціцкі «обэц» (сельсавет) гэтай паперкай апавяшчаў нас, што менавіта ён пазбаўляе нас чэшскага грамадзянства[176]. Што мелі супольнага з намі тыя Прахаціцы, і сяння не разумею. Не памятаю, ці мы гэта падпісалі, магчыма, што падпісалі з нейкай ужо тупой абыякавасці да ўсяго, што нас акружала.
У вязніцы былі брудныя ложкі, але цікавыя людзі. Былі гэта саколкі, якія мелі адвагу крычаць лозунгі, не згодныя з духам усходу, і дзяўчаты, якіх абвінавачвалі ў арганізаванні атэнтату на нейкага камуніста з ЦК. Атэнтат гэты зрабіў, здаецца, адзін малады студэнт, які вечарамі хораша й сумна спяваў сваёй дзяўчыне: «Доброў ноц, ма міля». Усе мы, як і тая дзяўчына ў адной з камер, з любасцю слухалі тую песеньку й падзіўлялі мужную сілу хлопца. Сядзела з намі яшчэ адна з дачок Круліш-Ранды, чэшскага магната, Эва, маладая разумная жанчына, якая, здаецца, несла ў сваім сэрцы ўсю адказнасць за тое, што тварылася ў яе каханай айчыне. Рознае ў ёй бывала, але ўпершыню страшная рука ўсходу ў сваіх брудных кіпцюрох заціскала жывое сэрца рэспублікі, стараючыся выкрасліць з сэрцаў дарагое імя Масарыка — бацькі й сына. Чэхі пачыналі разумець сваё жудаснае становішча, і нянавісць да ўсходу замяніла старое славянафільства. Часта прыходзілі ў камеру жанчыны й плакалі, што яны не за палітыку сюды трапілі. Недзе схавалі Бэнэша, і людзі ведалі, што няшчасны прэзідэнт ужо жывым не выйдзе. Да мяне нейк па-дзіцячаму «прыліпла» маладая габрэйка, якая ўцякала з Мадзяршчыны праз Прагу ў Палястыну й апынулася з намі. Яна не ведала моваў і са страху ад мяне не адыходзіла... У камеры забаронена было плакаць і наракаць. Усё рабілася, каб захаваць нервы свае й другіх ды здароўе, бо пакута пачыналася толькі. Гэты дэвіз маладых чэшак вельмі мне дапамог у дальнейшым на Поўначы. «Кіп смайлінг»[177],— часта паўтарала я сабе ў найцяжэйшыя хвіліны жыцця. Пакуль чэхі, на ўзор сваіх усходніх «апекуноў», гатавалі адпаведныя вязніцы для палітвязняў, мужныя чэшскія дзяўчаты памагалі мне перажыць хвіліны разлукі з Захадам і пакінулі харошы ўспамін аб лепшай частцы свайго народу. У гэтай паліцэйнай вязніцы Прагі прабылі мы нешта месяц ці паўтара. У адной з камер сядзеў мой муж, але ён цяпер меў курава, тут яно дазвалялася, і адчуваў сябе крыху лепш. Сын ужо быў у Польшчы, і здавалася нам, што ён душою й думкамі заўсёды пры нас. Снілася мне, што мы з ім ідзем па беразе рэчкі, кругом вада, а дождж яшчэ лье на нас, ідзем доўга, так, як гэта аказалася пазней — гады разлукі й мукаў, і Бог ведае, ці не цяжэй было адзінокаму дзіцяці ў пасляваенным Вроцлаве...
Трывожна праходзіў час у паліцэйнай чэшскай вязніцы ў Празе. Сакольскі злёт, які ў той час адбываўся ў Празе, шчодра папаўняў колькасць зняволеных. Чэхі даўно ўжо агледзеліся, што ізноў трагічна згубілі сваю свабоду, і цяпер на злёце горача й масава выступалі ў абароне свае незалежнасці, свае рэспублікі супраць насілля. Арыштоўвалі за пратэсты, за лозунгі. Людзі трымаліся мужна. Побач у камеры сядзела маладзенькая дачка Гэлены Кожэлюгавай, ведамай дзеячкі хрысціянскай партыі Чэхаславакіі. Схапілі яе на граніцы, калі старалася ўцячы пасля перавароту. Пасадзілі, бедную, у камеру прастытутак, дзе былі бруд, заўшыўленасць, цяснота. Як я чула, дык чэшскія прастытуткі аказаліся добрымі патрыёткамі. Яны памагалі зняволеным за палітыку, перадавалі справы на вонак, прыносілі інфармацыі. Казалі, што маладая дзяўчынка трымалася разумна, хаця яе й білі.
Аднойчы вечарам нейкі следавацель-крыміналіст адчыніў дзверы нашай камеры. Я са здзіўленнем глянула на яго, а ён аж замёр на парозе. Быў гэта пацыент майго мужа, абавязаны яму і ўдзячны, пан Пэшэк. Працаваў ён у розыску й вось прыйшоў выклікаць на допыты нейкую дзяўчыну з нашай камеры, якая ўжо суткі плакала, атручваючы нам і без таго цяжкі настрой. Затрымалі яе ў кафэ разам з яе кавалерам, які, як пасля высветлілася, украў аўто, на якім весела яе развозіў па Празе. Візiта пана Пэшэка мела для нас той добры бок, што гэты харошы чалавек пачаў нас абяспечваць перадачамі, якія былі аднолькавымі са спешна купленых мужчынам прадуктаў і вызначаліся вялікай колькасцю папяросаў, як мне, так і мужу. Муж, які перацярпеў у Пісэку мукі без курава, меў цяпер што курыць, бо пры першай магчымасці я яму перасылала й свае. Ніколі не забудуся пра болем скрыўлены твар пана Пэшэка, калі вялі нас паказаць савецкаму прадстаўніку, які панура й тупа аглядаў свае ахвяры. Пэшэка перакрывіла нейкім жудасным болем, і па твары гэтаму суроваму чалавеку цяклі слёзы. Больш-менш пазнаўшы парадкі й прадстаўнікоў гэтага ладу, ён, відавочна, уяўляў сабе ўсе нашыя мукі наперад. Яшчэ горай чуліся мы з мужам, жах, які нас чакаў, спыніў мне і слёзы, і дых. Доля сына свідравала мозг, паласавала нервы. Толькі прыклікаўшы на памяць усе цярпенні мае Радзімы й колькасць ахвяраў праз усе варожыя акупацыі, я зноў прыклікала ўсе свае духовыя сілы, каб стрываць і найгоршае.
А найгоршае прыйшло хутка. Аднойчы з раніцы аб’явілі мне аб ад’ездзе. Гэта было нешта, як смяротны вырак. Не хапіла ўласных сілаў, і я апусцілася на калені. Схаваўшы голаў у далоні, усёй душою прасіла ў Бога літасці над маім дзецем і сілаў для нас. Прад намі, здавалася мне, прорва, суцэльная без глуздзіца й бесчалавечнасць, дзе замест усіх людзьмі прызнаных праўд стаіць, раскарачыўся крывавы Сталін, якому ачумелыя расейцы аблізваюць жудасныя кіпцюры з крыві іх родных бацькоў і сыноў, пралітай тыранам самохаць і непатрэбна. Надзеі на ратунак — ніякай. Бо, каб выратавацца, заставалася прылучыцца да натоўпу і, адкінуўшы з душы ўсе здабыткі людское культуры, зрабіцца такім жа бітым сабакам і з жудасных лапаў слязмі змываць кроў вынішчанага тыранствам майго роду.
Нас пасадзілі ў машыну, якую вязні называлі «Антонам», зялёную, шчыльна закрытую, і з некалькімі яшчэ хлопцамі, якія, відавочна, праштрафіліся ў арміі ці збеглі з яе, адвезлі ў савецкі лагер перамяшчэння захопленых імі на Захадзе ахвяр. На дзеравянай браме, за якой чырванелі гарластымі надаедлівымі лозунгамі дзеравяныя баракі, красаваўся надпіс: «Добро пожаловать», як быццам і сапраўды мы ехалі да звычайных людзей з чалавечымі абычаямі й хоць мінімальнай культурай. На дзеравяных сталох, нічым не пакрытых, стаялі жалезныя міскі з нейкай капустай і ляжаў нарэзаны хлеб. Людзі былі змораныя астрогамі, бледныя, нехта еў, нехта ўжо пачынаў хваліць «родину». Задаволена й дзіка на нас паглядаючы, пахаджвалі «начальнікі», выпаўнялі план сілай і абманам вырваных у Захаду ахвяр.
Нарэшце падагналі машыну з высокімі бартамі, усадзілі нас на яе дно. Спераду й ззаду на дошках, перакладзеных цераз барты, сядзелі, направіўшы на нас аўтаматы, па чатыры «асвабадзіцеляў». Муж абапёр мне на калені амаль нежывы ад схуднення й бледнасці твар, і жнівеньскае сонца літасцівымі праменнямі гладзіла яго пасівелую голаў. Залатая Прага, нашая кватэра й часць нашых лепшых гадоў засталіся далёка за намі. Вязлі нас далей ад сына й ад Еўропы — ад пагранічнага Вімпэрку на край свету ў Варкуту. Ну а пакуль што нас вязлі ў Вену. Дарога была даўгая, сустрэчных людзей на ёй мала. З жанчын апрача мяне вязлі нейкую старушку, якую сілаю адабралі ад чэшскіх грамадзян дзяцей, а рэшта ўсё былі даволі маладыя мужчыны. Яны нейк пераглядаліся між сабою, і адчувалася, што гатовыя кінуцца на канвой і ратавацца, але аўтаматы ў грудзі і ў плечы ды падмога ў кабіне амаль ліквідавалі магчымасць шалёнай рызыкі. У час абеду мы елі хлеб. Абед нашых канваіраў адрозніваўся толькі тым, што яны пхалі ў рот той хлеб, пасыпаючы цукрам, па цэлай буханцы. Не было чым запіць таго хлеба, колькі тыя салдаты ні прасілі ў чэшскіх вёсках вядра, каб зачэрпаць вады, чэхі ім вядра не давалі, былі навучаныя ўжо не адным прыкладам нагласці й зладзейства. Сумна глядзелі на нас чэшскія пагранічнікі, як быццам вязлі ўжо нас на эшафот, а не на радзіму, і моўчкі праважалі за сваю граніцу.
На пустых пажатых палёх пачаліся вінаграднікі, і калі сонца пачало ўжо сядаць, мы прыехалі ў Вену. З дна машыны паглядала я на яе, чорную й залатую, усёй сваёй культурай і выглядам так розную, так інакшую ад людзей, якія нас вязлі на пакуты. Нас з мужам высадзілі ў нейкім палацы ці замку, здаецца ў Нэйвінэрштат, дзе, памятаю, была на сцяне табліца з надпісам, што некалі там у чэрвені выпаў снег. Спалі мы ў нейкіх сенях, і даволі неспакойны наш сон сцераглі здалёк крыху ад нас азброеныя канваіры. Назаўтра была, памятаю, пятніца, 13 жніўня, ліў дождж. Ужо з раніцы пад’ехала па нас грузавая машына й паперла нас з мужам у напрамку Вены. На адной з вуліц у зелені саду стаяла віла, уступнае «Добро пожаловать» жудасна й выразна сведчыла аб яе тагачасовых жыхарах. У нетры тае вілы, у падзямеллі якой мучыліся сотні зняволеных, кінулі й нас. Ледзь паспелі мы развітацца, як раскідалі нас у тым падзямеллі па камерах. Чорнай хваляй наляцела на мяне несказанае гора.
У камеры сядзела некалькі немак, пераважна, здаецца, у падазрэнні шпіянажу. Па-нямецку я крыху гутарыла. Я раздзяліла з імі часць прадуктаў, якія былі ў мяне, пачала знаёміцца. Час закрыў мне ўжо іх аблічча, але выразна памятаю з іх адну — была гэта нейкая артыстка й прафесіянальная шпіёнка Элё Вінклер. Была гэта даволі прыгожая бестыя, пазбаўленая ўсякай маралі й этыкі. Немкі адразу далі мне зразумець, што гэта шпіёнка, і ў савецкай камеры рэкамендуючы асцярожнасць. Усе мы, як быдла, валяліся на падлозе ў каросце й брудзе, і толькі яна адна мела ложак і пярыну, дзе найчасцей валялася голая альбо выкручвалася перад шкляным вокам у дзвярох, раздражаючы сваёю нагатою салдат-канваіраў. Яна ўсё расказвала пра сваю любоў да савецкай улады й Сталіна й пра свайго мужа, прафесіянальнага шпіёна, які сядзеў недзе побач. Гэта была агідная нейкая садыстка. Заўважыўшы аднойчы, што я малюся, пачала праследаваць мяне жудаснымі выкрыкамі, нейкімі «малітвамі» да чорта. Лётала па камеры й выла: «Тойфэль[178], тойфэль» — і часта нагадвала ашалелую. У нашую камеру заглядалі надзірацелі й часам клікалі на працу. Я заўсёды старалася вырвацца хоць на пару гадзінаў, каб глытануць паветра й нешта даведацца пра мужа ды ў меру магчымасці памагчы яму хоць нечым. На другі дзень нашага прабывання ў падзямеллі мяне павялі да начальства. Нейкі ваенны, відно, высокага чыну, сустрэў мяне словамі: «Вот и вы в наших руках». — «Велькай радасці з гэтага мець не будзеце», — адказала я яму прадумана й паважна. Спытаўся ў мяне яшчэ, што я думаю пра Готвальда, які ўжо быў на месцы Бэнэша прэзідэнтам Чэхаславакіі. Я не хацела высказвацца аб ім і толькі прыкмеціла коратка, што цяжка быць прэзідэнтам у цяні Бэнэша. На пытанне аб кампартыі чэшскай сказала, што яна лічная колькасна, але якасна нічога не вартая. Ваенны гутарыў са мною даволі памяркоўна, і я наважылася папытаць яго, што з нашымі чамаданамі, якія ў нас забралі й няма іх. Праз некалькі дзён чамаданы знекуль прывезлі надзіва ў парадку. Казалі, што ў гэтай вязніцы быў цэнтр МГБ на ўсю сярэднюю Еўропу. Тут і судзілі людзей пераважна на 10, 15, а часцей на 25 гадоў. Нас нечаму не судзілі, гэтую прыемнасць пакінулі Менску.