Уздых жаху.
Мамка. Нашто ж ты прызнаўся? Нашто прызнаўся, сынок?
Ропат. Я не хачу жыць. Адпусціце тых.
Палікар(унутрана трыумфуючы). Ёсць адзін. Што ж, размова кароткая. За чуб ды на пень.
Ропат. Рана ты радуешся, поскудзь.
Палікар. Зараз ты атрымаеш апошні цёс. Пад дых. Ты ведаеш, што цябе калясуюць? Ты ведаеш, каго ты забіў? Кроўнага, раджонага бацьку свайго, ты – бацьказабойца!
Ахнуў натоўп.
Ропат. Не! Не!
Палікар. Так, любы, так. Еўга Бабук можа засведчыць гэта. Дый Багусенька твая таксама. Спытай, спытай у іх, калі не верыш мне.
Ропат (ціха). Веру. (Сам сабе.) Цяпер ясна, чаму яна вырывала ў мяне сякеру: “Толькі не ты”. I чаму ён дзякаваў богу. Да апошняй ганьбы яны мяне не давялі. (Уголас.) Але тую ганьбу, што я паходжу ад жывадзёра і ката, тую ганьбу мне не змыць іначай, чым сваёю крывёй. Я не супраць плахі. На ёй лепей памерці, чым з сораму. Што ж, тым больш у мяне ёсць прычына памерці. Адпусціце іх. Яны не вінаватыя. Яны стрымлівалі мяне. I яны кахаюць адно аднаго.
Палікар. Ты што? Ты што? Ты памыліўся, мабыць? Гэта ж... цябе...
Ропат. Ды не, трымай пад дыхала, Палікар. Птушка вылецела. Я забіў яго.
Палікар(ціха). Божа. Няўжо дарэмна? Нічога, Ропат, за гэты жарт пажартую з табою і я. Перш чым зляціць твая галава, яна ўбачыць, як будуць караць ганьбаю і смерцю званы. Яны ж крычалі тваім голасам? Ну вось, быць нямымі і ім, і табе.
Кат з падручнымі падступаюць да вечавога звона. У падручных – бізуны, у ката – жароўня, і ў ёй клешчы.
Янка Гужнішчаў, званар, што ўдарыў першы.
Гужнішчаў выходзіць з натоўпу асуджаных.
Памрэш і ты. Але раней убачыш, як мы заторкнем глотку твайму гарладзёру. Як адхвошчам яго гнойнымі бізунамі. Як вырвем язык.
Падручныя пачынаюць наводмаш хвастаць звон бізунамі. На баках звона брудныя пісягі.
Вось табе. Вось табе. Вось табе. Крычы, што ж ты не крычыш? Тады дык гарлаў на ўсю зямлю.
Кат дачырвана разжаранымі клешчамі вырывае звону язык.
Яшчэ яму, яшчэ. Ну, чаго ж не крычыш?
Званар. Вы яго мацней, мацней. Гэх, не ўмееце. Ану – я. (Выдраў бізун з рук падручных і – пад абураны ўздых натоўпу – аперазаў звон, які раптам адказаў трывожным гулкім уздыхам. I яшчэ. Яшчэ.) Бачыш, ён крычыць, толькі калі б’юць свае. (Кінуў бізун Палікару, які машынальна падхапіў яго.) Бачыш, калі трэба, мы крычым і без языка. (Ён плюнуў Палікару пад ногі і стаў спакойна падымацца на эшафот.)
Сапега. Хто прыдумаў камедыю з хвастаннем звона?
Корвін. Дарафей і... гэты... Касінскі. Духоўнік.
Сапега. Спеліся. А зараз унь у цяньку стаяць.
Ропат раптам крэкнуў, вызваліўся і спакойна пайшоў за званаром. Узышлі на эшафот, сталі побач.
Ропат. Бывайце, людзі. Ніхто не вырве нас з іхніх кіпцюроў, калі не вырвемся самі. А мы бачым: яны абрыдлі ўсім так, што ўся краіна блюе, гледзячы на іх. Нават моцныя людзі. Вось князь Юры Збаражскі кажа на сейме: “Але чаго яны хочуць ад гэтага шаноўнага народу – гэтага я ніякім чынам зразумець не магу: таму што калі хочуць, каб у Белай Русі не было Белай Русі, то гэта справа немагчымая, усё адно як калі б яны захацелі, каб мора было каля Самбара або Кракава, а горы Бяшчадскія – ля Данцыга”. Ніякім розумам, ніякім гвалтам нельга дасягнуць таго, каб у Віцебску не было Віцебска, каб на нашай зямлі не было нашай зямлі.
Паўза.
Гэта сказаў паляк.
Паўза.
Гэта ж гаворым сваёй смерцю і мы. Вам не заглушыць Віцебскага набата. Вам не заглушыць званоў нашай зямлі.
Ён і званар знікаюць за балюстрадай. Пасля адтуль далятаюць два глухія ўдары сякеры.
Сапега. Я пайду. Мне тут больш няма чаго рабіць. (Ён спускаецца са сходаў і заходзіць за выступ мура, дзе стаіць Палікар.) Што, карыстаючыся адным агаворам, адправіў на смерць саперніка?
Палікар. Ды не, не, ніякі ён не... Сам караюся!
Сапега. Ты... ты проста гніда. (Даў тысячніку поўху.)
Палікар схапіўся быў за зброю, але варта абступіла кацлера.
(Сапега, ідучы прэч, ціха сказаў начальніку варты.) Вось што. Бачыце Касінскага і Дарафея? Пойдзеце з самымі вернымі за імі. Ну вось. Ворагі загінулі. Моцныя ворагі. Будзе неяк не зусім справядліва, калі правасуддзе не пацікавіцца падбухторшчыкам і выканаўцам. (Пайшоў.)
Варта рушыла за двума чорнымі ценямі. З сутарэння вывелі Багусю і Вольху.
Палікар. Што, Вольха, з радасці, што з катавальні выйшаў, пэўна, і “Куліну” сваю заспяваў бы? “Гэй, казачэйку, пане ж мой... Ён гаруе. Ён чатуе. Дзе паеду – здабуду”. Не здабылі вас адсюль казакі твае.
Вольха. Пане мой божа, толькі з катавальні, і першае, што ўбачыў, – гэта багабрыдкая морда насустрач. Лепей бы там застаўся. Няма каб, скажам, Ропат або яшчэ хто.
Палікар. Ропат? Які Ропат? Быў хіба некалі такі? Ропат? Га?
Багуся. Гнусь.
Вольха. Азадак твой яго памятае. А забудзеш – ён табе напамяне яшчэ.
Палікар. Не напамяне. Нічога ён ужо нікому не напамяне. Шкада, схібіў я, прамахнуўся. Думаў, у пары з ёю – ён. Ну і зрабіў падаруначак да...
Багуся. Не слухай.
Палікар. ...да вызвалення ад дыбы, ад... Выгнанне цябе ўсё ж чакае. I я табе скрутачак адзін такі ў дарогу дам... Круглы.
Багуся. Вольха! Брэша!
Вольха. Не, тут нешта не тое... Гэй, люд, Ропат дзе? Ропат дзе, кажу?
Голас. Толькі што адсеклі галаву Ропату, Антоні. Прызнаўся, што гэта ён секануў гізаўрай.