Янка . Кепска?
Чаховіч. Кепска. Злоўжыванне высокімі словамі і сто разоў паўтораным. Для Сыракомлі, можа, й добра было б. Але калі ён пісаў? Дый ён спрабаваў па-іншаму.
Янка. Я чуў. Але ж гэта па-тутэйшаму.
Чаховіч. Кастусь пісаў па-тутэйшаму. Хто ведае, можа, яны мелі крыху праўды. (Паўза.) А твой голас якімі словамі гаворыць?
Янка. Не ведаю. Толькі ад іх сэрца рвецца.
Чаховіч. Ад гэтых – не. Ідзі за голасам. (Задумаўся.) Пушкін, як сваю, ведаў французскую. А што ён на ёй? Можна, пачынаючы, ведаць толькі некалькі слоў. Але гэтыя словы... Але гэта будуць гучаць у табе Галасы Забытай Крыві... I паслухаць іх ніколі не позна... Слухай, вось тыя кнігі – мае ўлюбёныя. “Дон Кіхот”, “Мантэнь”... Божа, а Кнігі і няма. Ніводнай Кнігі ні для цябе, новага, ні для мяне, абноўленага... Стой, а можа... (Дастае з паліцы кніжачку.) Пра яе я й забыўся. “Братцы мілыя, дзеці зямлі-маткі маёй... Наша мова для нас святая, бо яна нам ад бога даная... Не вялікая, не малая, не чырвоная, не чорная яна была, а белая, чыстая”. Бог мой, як я забыць мог?! Прыжывальства памаракі забіла старому дурню... Вось жа яно... “Шмат было такіх народаў, што страцілі наперш мову сваю, так як той чалавек, перад скананнем катораму мову займе, а потым і зусім замёрлі. Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!” “Язык і ёсць адзёжа душы”. (Працягвае кнігу.) На. Астатняе здабудзеш сам. А тое, што пісаў дасюль? Не такімі вершамі сплочваюць доўг. Замучанаму бацьку і забітаму Калядзе, тваёй хворай маці і ўдаве Каляды. I зямлі. Мы не разумелі гэтага. Многія. Камусьці трэба пачынаць плаціць.
Спаўзае з крэсла. Янка кідаецца да яго.
Нічога... Ні... Я яшчэ пакуль не памру... Я... дачакаюся, пакуль пачнеш плаціць ты... Як позна я... Ты вінен і за мяне таксама. Бо я дурны. Хто ведае, ці не пакарае мяне пекла... За тое, што я так доўга не мог... знайсці яе. Нічога. Iдзі ты. Можа, твая доля – сплаціць за іх...іхняй мовай. Перастанем быць як яны – тады канец.
Канец лета і канец дня. Гародчык, садок і плот перад хатай Луцэвічаў. Ружы, шыпшына, малады сад. Вось-вось схіліцца да гарызонта сонца. Янка канчае папраўляць плот і мармыча нешта сам сабе.
Янка. Дзве сякеры. Адну навастрыць трэба... Хай абедзве... (Адкінуў адну сякеру, другой прыбівае штыкеціну.) Вось. (Глядзіць адступіўшы.) Нішто. Прынамсі, як пайду ў свет, ніхто не ўлезе свіным лычам.
Выйшла і стала непадалёк маці.
Маці. Усё ж вырашыў.
Янка. Так, матулька. Самы час. I нельга болей цягнуць. Свет кліча.
Маці. Куды ж ты ў гэтым свеце?
Янка. Не ведаю. Па дарогах. Вучыцца б.
Маці. Ты ж і так самы з нашых навучаных на наваколле.
Янка. Беднае наша наваколле.
Маці. Было так і будзе.
Янка. Было. Не будзе. Пайду слухаць галасы. Шукаць свой Голас.
Маці. Дзе, сынок? Аднялі наш голас.
Янка. Знайду. А дзе? Не ведаю. На паромах, у грабарах, рабочым на бровары, сярод бадзяг... Дзе-нідзе – знайду.
Маці. А мы?
Янка. А вы думайце пра мяне. Сілы маёй тады прыбудзе...
Маці. Яначка!
Янка. Я вас не кіну. Кожны кавал раздзялю напалам. Але я ўжо тут не магу. Застануся – загіну. Будзе ў мяне – будзе і ў вас. Даб’юся свайго – быці табе каралевай. Не знайду – быці табе маткай бадзягі беспрытульнага. Але нельга мне тут. Ветру няма. Душыць.
Маці(плача). Застанься. Загінеш.
Янка. Як застануся – загіну. Ну, супакойся. Смеламу і лёс чуб падстаўляе. Супакойся, небачка маё яснае. Гэта ж і ты мяне клічаш. Не тая, што ў касцёле, а тая, што на полі. Твае словы клічуць, песня, бядота твая, сумленне тваё высокае. Не заваюю для іх узнагароды – шэлег мне цана, матуля.
Маці пайшла, плачучы. Янка стаіць і глядзіць на далягляд, і Голас пачынае гучаць у вушах:
Голас цішэе:
Гэта ёнк, гэта крык, што жыве Беларусь!
Божа, голас! Яны ўцякаюць ад мяне. Яны хаваюцца, не хочуць. Божа, я нішто, я бездар! I я кіну гэтую зямлю? Дзеля чаго? Я ж не ведаю, як служыць ёй. Злітуйся нада мною, Голас! Адгукніся. Што ты такое? Які ты?
I тады здалёк пачынаюць весці напеў галасы:
Вось, вось яно. Ну, гучней. Ну, на поўныя грудзі.
I раптам хрыплы, недалёкі і нейкі асабліва дзікі пасля празрыстага хору голас:
Голас збіваецца на блекатанне, пачынае перабіваць сам сябе:
Пасля з’яўляецца за плотам і мінае двор сілуэт жанчыны, цёмны на фоне заранкі.
Марыся. “Сядлай каня, з’язджай са двара...” Не твой гэта двор, не твая зямля. Не наша яна, зямля. Чужая. Чорт Савул яе забараніў. Чаго сохне, чаго вяне? Жаласная зязюля век гаруе. I траўка памірае, і сонейка за лес коціцца. Мёртвая зямля пад мёртвымі вішнямі. Пакуту нясе, красу дарма аддае. Жыве, а не будзе жыці. Свет ёй завязалі, як мне, маладой. Сама завязала.
Выйшаў за ёю Стафан Каляда з сякераю за поясам.
Стафан. Гэй, ды апамятайся. Ты, Марыся! Ды што, сапраўды свет завязаці праз гэтага прыдурка?
Марыся. Розум завязаці. Не памятаць. Не, не. Вось гэты. Шэры барон. Ручкі ў касцёле вяжа. Рэчкі паўсыхалі, землі паздыхалі, добрыя паўміралі. Няма абароны! Ваўкі!.. А вы... Як я мучыла вас?! Нічога, зараз МНЕ слязьмі расіць. Адна ў чыстым полі, і вакол ворагі.
Пайшла.
Хрыплы голас:
Янка. Ну, Стафан? Бачыш. Мы яе гэтаму аддалі. Ты праз нясмеласць. Я – праз свае пустыя мары.
Стафан. Сагналі ўсё ж бацькоў. Казік, вірлавокі грыбазвон, не заступіўся. Расперазаўся яшчэ горш, гойсае па фальварках. А яна за ім. Ён зараз тут, і яна сюды. То нібы пасвятлее ў галаве, а тады яна сябе дакарае, і бог тады быццам злітуецца, зноў адбярэ ў яе розум.
Здалёк хмельная песня, і, нібы ў адказ ёй, вельмі далёкі голас:
Янка. Ведаю адно: болей так нельга.
Стафан. Стой... Што там такое?
Наводдаль невыразны голас, выкрыкі. Прабягаюць паўз плот два мужыкі.
Янка. Што там галосяць?