Паўза. У голасе графа іронія.
Цяпер я стану хрысціянінам у вашым разуменні. Усе стануць мяне хваліць. Нехта мяне заменіць. А можа, самі згодзіцеся запэцкаць рукі ў крыві?
Лосеў. Граф!..
Мураўёў. Што, Лосеў... Я не саромлюся маіх слоў. I запамятайце іх... для сябе... Я нічога не баюся, гасудар, акрамя бога і сустрэчы з вашым святым бацькам на тым свеце. Ён з мяне спагоніць. Ён спагоніць і з вас. За вашы ўчынкі. За царства... Дагаворым там, гасудар.
Паўза.
Аляксандр. Як, вы казалі, прозвішча таго чалавека?
Мураўёў. Кастусь Каліноўскі.
Аляксандр. Паляк?
Мураўёў. Беларус, ваша вялікасць. Ён паставіў пад ружжо сто тысяч мяцежнікаў. Хай мой намеснік помніць, што дзяржава, вы – нічога не можаце яму зрабіць, а ён хістае імперыю, як хоча.
Аляксандр. Хто ён... Лосеў?
Лосеў. Амаль нічога не ведаем. Але ў кожным стрэле – яго рука.
Мураўёў. Гэта ўтрапёны фанатык, чалавек каменнай волі, вялікага розуму, таленту...
Аляксандр. Розум, талент... Колькі іх было?!
Мураўёў. Былі і да яго, але гэта асоба нечалавечай нянавісці да вас...
Аляксандр. I што?
Мураўёў. Ён таленавіты арганізатар, ваявода, публіцыст. Ён любіць сваю ідэю... Перадайце гэта майму намесніку, прызначце пенсію яго дзецям і развітайцеся з ім. Бо, калі так пойдзе, намеснік праз месяц будзе вісець пад Вострай Брамай.
Аляксандр. Ён хто?
Мураўёў. Мой намеснік? Не магу ведаць.
Аляксандр (глуха). Не жартуйце... Я пыт аю пра Каліноўскага.
Лосеў. Выхаванец Пецярбургскага універсітэта... Дваранін... Паэт...
Аляксандр. I Пушкін пісаў вершы. Гэта – як хвароба.
Лосеў. Ён піша, вядома, куды горш.
Мураўёў. Але кожны нумар яго газеты – выбух. Перадайце гэта...
Аляксандр (ціха). Вы амаль давяршылі свой подзвіг... Што б вы ні рабілі – вы павялічваеце гэтым маю нязменную прыхільнасць да вас.
Мураўёў. Дзякуй вам... гасудар!
Аляксандр. I злавіце, злавіце гэтага чалавека... Знішчыце гэты зброд... Павялічце ўдвая штат Лосева.
Мураўёў. Я – зраблю.
Лосеў. Вы зробіце, ваша сіяцельства.
Мураўёў. Іх мала знішчыць. Іх трэба яшчэ і прынізіць. Мёртвыя – жывуць.
Лосеў. Віленскі камендант скардзіўся: на полі, дзе хаваюць пакараных смерцю, – маўклівыя маніфестацыі... Магілы мы раўняем. I ўсё адно, кожны дзень стаяць людзі ў чорным. Моўчкі стаяць. Не плачуць... Страляць?
Мураўёў. Нашто? Прост а зрабіце ім фізічна немагчымымі гэтыя наведванні.
Лосеў. Як?
Мураўёў. Ну... хаця б ачысціце за ноч усе прыбіральні Вільні і заліце гэтыя магілы слоем... Дастаткова чвэрць сажня... Прабачце, ваша вялікасць.
Лосеў. Ваша вялікасць...
Мураўёў. Нявіннасць не дазваляе? А гэта лепш чым кулі. Статак не хоча быць смешным.
Аляксандр. Ён ведае людзей, Лосеў. Трэба ўгноіць Заходні край для будучага пасеву.
Паўза.
Задайце... задайце ім.
Яшчэ да падняцця заслоны чуваць гарматныя стрэлы, залпы, воклічы. Калі заслона паднялася – мы бачым скарэжаную зямлю, на ёй сям-там трупы, кінутыя косы, апракінутыя гарматы і – далёка! – вёску ў агні. Гараць Бахарэвічы. На першым плане абгарэлы шкілет дрэва, на другім – некалькі салдат капаюць чарговую яму. Пад дрэвам сядзіць капітан фон Юнген, піша.
Салдат. Дзевятую капаем.
Юнген. Пэўна, досыць, па дваццаць шэсць на яму. Капец. (Апусціў Note bene ў скураной вокладцы.) Ну што данясеш? Разбілі пераможна палком – пагана ўзброены атрад.
Салдат. Вядуць.
З левага боку салдаты выганяюць на сцэну невялікі натоўп жыхароў спаленай вёскі. Пераважна старыя і жанчыны. Сярод апошніх – Яўхіміха, баба Гарэліха.
Юнген. Ну што, мужыкі. Дастукаліся... Давядзецца замест сваіх бяроз чужыя піхты пілаваць... А замест торфу – біць кіркой у рудніках руду чужому дзядзьку.
Натоўп маўчыць. I раптам вокліч. З правага боку канвой выводзіць пана Зарубу, Вастравуха і Яўхіма Барданоса. Вастравух паранены ў галаву: праз павязку выступае кроў. Заруба і Барданос вядуць яго. Палонных паставлі перад Юнгенам. Левая рука Яўхіма бязвольна звісае.
Юнген. Ну?.. Што?..
Яўхім. Нічога, пагулялі ладна.
Юнген. А як наконт расплаты?
Яўхім. Мы людзі з гонарам. Карчму разнеслі, то неяк і за чарапкі заплоцім. Злавесная цішыня. Парушае яе салдат, звяртаючыся да фон Юнгена.