Чортаў Бацька. Жанюся, паночак, выпі, не пагрэбуй. (Падносіць Юнгену чарку.)
Вастравух (шэптам). Здурэў, ёмашнік стары... Вада ж...
Юнген (жорстка ўсміхаецца). Каму прапануеш, хам? Стайню забыў? П’яныя напіліся, халеры.
Чортаў Бацька далікатна дыхае ўбок.
Хто чалавек з сякерай? Што робіць?
Гарэліха (падкаціўшыся да яго). Госць... Аднадворац! Калок вострыць!
Юнген. нашто?
Гарэліха. А л-любенькі. Вядома нашто... (I засаромелася.)
Яўхіміха. Забіваць ля хаты жаніха будзем. Каб трымаўся моцна, як кол, – усё жыццё, аж пакуль не спарахнее.
Юнген. Дзікуны.
I тут успыхвае сумная, прыгожая песня.
Яўхіміха.
Прывяжу я свайго коня
Да ліповага кола,
Яўхім.
А сам пайду да каханай
У вясёлае кола.
Яўхіміха.
Прывяжу я свайго коня
Да адрыннай плятушкі,
Вастравух.
А сам пайду да каханай
На белы падушкі.
Юнген. Ціха! Што за тлум? Які кол, мужыцкія морды? Як забіваць?
Каліноўскі падносіць кол блізка да салдат, торкае ў зямлю – у вачах ягоных небяспечная гарэзлівасць – і абухам пачынае заганяць яго глыбей.
Кастусь. Вось як!
У вачах у Яўхіма злосць змянілася чымсьці чартоўскім, помсліва-вясёлым. Ён падыходзіць, нахіляе кол.
Яўхім. Не лезе! Вады падліць.
Яўхім хапае цэбар і вылівае пад кол. Цяпер яны б’юць з Кастусём у дзве сякеры. Пасля першага ж удару пырскае гразь. Удары мацнеюць. I раптам страшэнны струмень гразі ляціць на салдат і афіцэра.
Юнген. Но!
Толькі хвіліну людзі стаяць страшна і сурова. Потым натоўп завірыў. А гразь пырскае і пырскае.
Чортаў Бацька. Жыве-е! Каб вам, бабачкі, Барданос сасніўся.
Закруцілася кола. Вяршыцца язычаскі страсны абрад “калка”. Урэшце ўсё змяшалася. Хто скача, хто коціцца па зямлі. Вось ужо ўтварылася “куча малая”. I грукаюць, грукаюць сякеры, пырскае гразь. I староняцца, староняцца салдаты і Юнген. I раптам, у той момант, калі салдаты ўжо зусім збіраліся пайсці, – глухі далёкі стрэл перарваў і вяселле, і музыку, і ўсё. Людзі застылі хто як быў.
Юнген. Што гэта?
Паўза.
Салдаты, у ружжо!
Салдаты выбеглі.
Яўхім. Ну, хлопцы, іншай дарогі нам цяпер няма... У ружжо!!!
КАРЦІНА СЁМАЯ
Кабінет Аляксандра ў Зімнім палацы. За вокнамі пахмурая асенняя Нява. Гарыць камін. Мякка прабіў недзе англійскі гадзіннік. У кабінеце граф Мураўёў і жандарскі палкоўнік Лосеў. I раптам варухнуўся, зрабіў крок наперад чалавек на партрэце цара. Толькі тады, толькі ў гэты момант мы разумеем, што перад намі не партрэт, а дзверы і жывы імператар, які заходзіць у пакой.
Аляксандр. Сядайце, панове. (У яго завучаны ветліва-абыякавы тон і сляпуча халодная ўсмешка.) Я задаволены разведкай і не задаволены ўладай. Я задаволены вамі, палкоўнік Лосеў, і не задаволены вамі, граф.
Лосеў. Я раблю сваю справу для вас, ваша вялікасць.
Мураўёў (паморшчыўся). А я раблю сваю справу не для вас, ваша вялікасць. Я раблю яе для ідэі імператарскай улады, якая – увесь ваш род і, адначасова, ніхто з вас... Магчыма, палкоўніку будзе няёмка чуць такое, але яна вышэй, бо яна – сімвал, ідэя.
Лосеў пачаў пакручвацца на месцы.
I таму я, напэўна, дрэнна раблю сваю справу для вас, але для яе – добра.
Аляксандр. Ідэйны чалавек... Прадстаўнік дзяржаўнай ідэі ў Заходнім краі... I ён кажа: “Хацелі неба на зямлі. Цяпер палова з іх у зямлі, а палова – паміж небам і зямлёй”.
Мураўёў. Кажыце далей, ваша вялікасць. Сказаў жа Пётр Валуеў, што бедным беларускім балотам дастаўся ва ўладары не бусел і не цурбан, а помесь таго і другога.
Аляксандр. Што гэта?
Мураўёў (пакасіўся на Лосева). Па-мойму, гэта дыскрэдытацыя той улады, якая прызначае намеснікам такую помесь... Па-мойму, гэта распуста...