Аляксандр. Міністр Валуеў сваё атрымае. Але караць можна і без вашых цынічных выхадак. Я зрабіўся прытчай ва языцах усёй Еўропы... Дзякуючы вам... Я, цараванне якога называюць добрым, які вызваліў народ... I вы... вы шуміце пра шыбеніцы ва ўсіх газетах... Я, урэшце, за-ба-ра-няю вам гэта.
Мураўёў. Шыбеніцы? Тады заадно забараніце паўстанцаў.
Лосеў шумна пацягнуў ротам паветра.
Ваша вялікасць, вы, за якога я сто разоў рызыкаваў жыццём, зганьбіў сваё імя, зразумейце, мы на краі прорвы. Папярэдняе жорсткае цараванне павесіла пяць чалавек. Наша, добрае, распачало трэцюю тысячу... I правільна робіць... Таму што паўстанне на Беларусі і Літве робіцца мужыцкім паўстаннем. Каб не я, каб не памылкі іхняга ранейшага камітэта – сёння існавала б ужо літоўска-беларуская рэспубліка.
Аляксандр. Я не дзіця, якое палохаюць букай.
Мураўёў. Гэта не бука... Гэта пажар...
Аляксандр (тонам загаду). I мне хацелася б, каб мае слугі ўсё ж не злоўжывалі пятлёй. Існуе Сібір.
Мураўёў. Я выселіў туды трыццаць тысяч чалавек, я сяку лясы, я выпальваю заразу. Але гэтага цяпер мала. Бо гэта ўжо не дваране, а народ! I калі Валуеву, Пятру-малому, малому нават у жорсткасці, не хочацца помесі бусла і цурбана – хай ведае: гаспадаром у гэтых балотах стане леў... Імя яго – Кастусь Каліноўскі...
Аляксандр. Мяне не абыходзяць вашы папяровыя львы... Мяне засмучае ваша палітыка. Разгул катаў! Даносяць! Падкідаюць зброю з мэтай правакацыі!
Лосеў устае і на дыбачках адыходзіць трохі далей.
Мураўёў (сумна). Куды вы? Мяркую, вы, Лосеў, не будзеце падобныя да тых, што перанеслі мой жарт гасудару?
Л о с е ў. Пастараюся...
Мураўёў. Пастарайцеся. Тым больш, гэта не зусім смешны жарт.
Аляксандр. Гуляць маім імем сапраўды не зусім смешны жарт...
Мураўёў. Я прывык за доўгае жыццё разграбаць гразь, каб рукі іншых былі чыстыя. Я нічога не саромлюся. Сілу апраўдваюць. Вучоныя, паэты – уся гэтая сволач. Вас – абеляць. Мяне – ніхто. Я не баяўся гэтага. Але цяпер мне кажуць, каб пальчаткі для гразі былі белыя. Я стары чалавек, і мне позна перавучвацца... Я патрабую адстаўкі.
Паўза.
Аляксандр. Вы не смееце нічога пат рабаваць. Гэта я патрабаваў у вас. Аднаго. Менш публічнасці.
Мураўёў. Тады не трэба вешаць. Усе пяць з паловай мільёнаў павінны ведаць: вось што чакае таго, хто паўстае... Перадайце гэта, калі ласка, майму намесніку...
Аляксандр (менш рашуча). Гэта кажа хрысціянін.
Мураўёў. Хрысціянін не той, хто плача, чытаючы евангелле. Хрысціянін – гэта воін той армады, што завецца ваяўнічай царквой... Ён павінен сячы галовы, іначай – беларусы пачалі ўжо клапаціцца аб гэтым – не будзе ні хрысціян, ні вас, гасудар.
Паўза. У голасе графа іронія.
Цяпер я стану хрысціянінам у вашым разуменні. Усе стануць мяне хваліць. Нехта мяне заменіць. А можа, самі згодзіцеся запэцкаць рукі ў крыві?
Лосеў. Граф!..
Мураўёў. Што, Лосеў... Я не саромлюся маіх слоў. I запамятайце іх... для сябе... Я нічога не баюся, гасудар, акрамя бога і сустрэчы з вашым святым бацькам на тым свеце. Ён з мяне спагоніць. Ён спагоніць і з вас. За вашы ўчынкі. За царства... Дагаворым там, гасудар.
Паўза.
Аляксандр. Як, вы казалі, прозвішча таго чалавека?
Мураўёў. Кастусь Каліноўскі.
Аляксандр. Паляк?
Мураўёў. Беларус, ваша вялікасць. Ён паставіў пад ружжо сто тысяч мяцежнікаў. Хай мой намеснік помніць, што дзяржава, вы – нічога не можаце яму зрабіць, а ён хістае імперыю, як хоча.
Аляксандр. Хто ён... Лосеў?
Лосеў. Амаль нічога не ведаем. Але ў кожным стрэле – яго рука.
Мураўёў. Гэта ўтрапёны фанатык, чалавек каменнай волі, вялікага розуму, таленту...
Аляксандр. Розум, талент... Колькі іх было?!
Мураўёў. Былі і да яго, але гэта асоба нечалавечай нянавісці да вас...
Аляксандр. I што?
Мураўёў. Ён таленавіты арганізатар, ваявода, публіцыст. Ён любіць сваю ідэю... Перадайце гэта майму намесніку, прызначце пенсію яго дзецям і развітайцеся з ім. Бо, калі так пойдзе, намеснік праз месяц будзе вісець пад Вострай Брамай.
Аляксандр. Ён хто?
Мураўёў. Мой намеснік? Не магу ведаць.
Аляксандр (глуха). Не жартуйце... Я пыт аю пра Каліноўскага.
Лосеў. Выхаванец Пецярбургскага універсітэта... Дваранін... Паэт...
Аляксандр. I Пушкін пісаў вершы. Гэта – як хвароба.
Лосеў. Ён піша, вядома, куды горш.
Мураўёў. Але кожны нумар яго газеты – выбух. Перадайце гэта...
Аляксандр (ціха). Вы амаль давяршылі свой подзвіг... Што б вы ні рабілі – вы павялічваеце гэтым маю нязменную прыхільнасць да вас.
Мураўёў. Дзякуй вам... гасудар!
Аляксандр. I злавіце, злавіце гэтага чалавека... Знішчыце гэты зброд... Павялічце ўдвая штат Лосева.
Мураўёў. Я – зраблю.
Лосеў. Вы зробіце, ваша сіяцельства.
Мураўёў. Іх мала знішчыць. Іх трэба яшчэ і прынізіць. Мёртвыя – жывуць.