— Не так з імі трэба гаварыць, — злосна прамовіў Эдзівід. — Яны — нашы палонныя. Дзе хто бачыў, каб палонны, як гаспадар, сядзеў за сталом?
Ен павярнуўся да Рамуне.
— Учора мы паслалі да твайго бацькі голуба. Засталося чакаць два дні. Калі твой бацька праглыне язык і не прышле ніякага адказу, гэтага, — ён паказаў вачамі на Войшалка, — зарэжам, як твае сямейцы зарэзалі Рушкавічаў. А цябе…
Эдзівід на нейкі міг змоўк, холадна ўсміхнуўся.
— У нас ёсць нямала маладых нежанатых конюхаў. Пры гэтых словах кунігас Даўспрунк вінавата і палахліва ўздрыгнуў, згорбіўся, уцягнуў галаву ў плечы і стаў падобны на вожыка, што звінуўся ў клубок. Таўцівіл у знак згоды з малодшым братам ківаў кароткай чорнай барадою. Далібор і ваявода Хвал маўчалі. Костка ж раптам наліўся гарачай крывёю, узняўся з-за стала і сказаў:
— У нас у Польшчы (а я сам — лях) да млодых прыгожых дзяўчат адносяцца з вялікай пачцівасцю. А яна ж, — Костка нізка пакланіўся Рамуне, — цурка31 кунігаса Міндоўга. Можна ваяваць кунігасу супраць кунігаса, у нас таксама князі ваююць, але нельга ваяваць супраць безабаронных, тым больш дзяўчат і кабет.
Лях, прамовіўшы ўсё гэта і яшчэ раз пакланіўшыся Рамуне, з вялікай годнасцю сеў на сваё месца. Эдзівід са здзіўленнем і нечаканай для сябе нерашучасцю паглядзеў на Костку. У ягоным позірку так і крычала, так і рвалася аж пад столь святліцы пытанне: што гэта за дзіўная птушка заляцела за наш стол? Але ён змаўчаў.
Рамуне з Войшалкам вывелі, і зноў пацякло віно.
— Не дасць адказу Міндоўг. Я яго ведаю, — з паныласцю ўздыхнуў Даўспрунк.
— Пачакаем два дні,— бадзёра ўзняў чару Эдзівід.
— Я яго ведаю, — вёў сваё Даўспрунк. — Мамыра мамыраю быў, калі мы, малыя яшчэ, без штаноў у лазню бегалі, але ўпарціна, якую свет не бачыў. Аднойчы знайшоў цэлае бярэмя грыбоў і, каб даказаць, што толькі ён адзін іх знайшоў, каб нікому з нас, братоў, ні кропачкі грыбарскай славы не перапала, паеў іх сырымі, пакуль ішоў з лесу дадому. Ледзь не памёр потым.
— Хай бы ён тады і памёр! — са злосцю выгукнуў Эдзівід.
Даўспрунк як бы не пачуў сына, гаварыў далей:
— Малым убіў сабе ў галаву, што яго не нарадзілі, як нараджаюць усіх людзей, а знайшлі ў бары на высокім дубе ў арліным гняздзе. Нават некалькі сядміц патаемна ад нашай маці пазногці на руках і на нагах не абразаў, каб былі як у арла.
Ен уздыхнуў, і ўсе зразумелі, што дужа перажывае кунігас, што бяссоннымі начамі ён, пэўна, даўно пракляў той час, калі надумаў узняць дзясніцу на свайго ваяўнічага брата. Адна маці іх нарадзіла, ды не аднолькавае сэрца дала. Мяккае шкадобнае сэрца ў Даўспрунка, і каб не сыны, асабліва малодшы, Эдзівід, даўно б памірыўся ён з Міндоўгам, выпіўшы віно згоды, даўно б прызнаў над сабой ягонае верхавенства.
— Колькі зла прычыніў нам гэты мардалысы32,— маючы на ўвазе Міндоўга, з непрыхаванай злосцю сказаў Эдзівід.
Нядобразычліўцы шапталіся па закуццях, што вытлумачыць Эдзівідаву нелюбоў да свайго дзядзькі можна вельмі проста — аднойчы, калі Эдзівід быў яшчэ зялёным хлапчанём з бурбалкамі пад носам, гэты самы дзядзька ўласнаручна скінуў з яго парткі і бязлітасна адхвастаў пякучай вогненнай крапівою. За што пакараў дзядзька пляменніка, чым той яго так угнявіў, у кругабезе дзён забылася, а вось зняважлівую крапіву ўсе добра помнілі. «Яму яшчэ і сёння свярбіць, бо рука ў Міндоўга цяжкая», — казалі пра Эдзівіда, задаволена пасміхваючыся, усё тыя ж нядобразычліўцы.
— Скажы нам сваё слова, новагародскі княжыч, — папрасіў раптам Таўцівіл. Апошнім часам Таўцівіл пачаў усё больш задумвацца, не з такім імпэтам і ахвотаю, як раней, падтрымліваў Эдзівіда, калі той па сваёй улюбёнай звычцы прылюдна бэсціў Міндоўга.
— Скажу, — узняўся над сталом Далібор. — Вы і мы — пабрацімове. У адной вадзе купаныя, адной пушчай калыханыя. Калі і ўносілі злыдні меч нязгоды між намі, дык тое забудзецца. Але ніколі ні мы, ні нашы нашчадкі не забудзем бітваў за наш і ваш край, бітваў, дзе мы стаялі разам. Наша кроў, пралітая там, чырвоным кветам прарасце. У суровы век дадзена нам жыццё і дыханне. З Варажскага мора ідуць лаціняне, лівонскія і тэўтонскія рыцары. Вольны прус, брат жамойта, яцвяга і літоўца, ужо стаў іхнім рабом.
З вялікай увагаю і здзіўленнем слухалі ўсе ўсхваляваныя словы новагародскага княжыча. Казаў іх не абвіты маршчынамі і не абсыпаны сівізной дастаслаўны муж, а зусім яшчэ юнак.
— З поўдня, — гаварыў далей княжыч, — горкім дымам цягне. Гарыць Валынь. Узвіўся над ёй татарскі аркан. Дык няўжо можна сядзець склаўшы рукі і чакаць, як той лясны грыб, пакуль прыйдзе нехта і зрэжа пад корань? Сілу з сілаю трэба зліць, меч з мячом парадніць. З такою думкаю прыйшлі мы да вас у Літву з Новагародка. У нас у Новагародку кажуць: лепш дзень чалавека, чым век раба.
Даўспрунк, а за ім Эдзівід пацалавалі Далібора. Марудны Таўцівіл не адважыўся, але таксама, відно было па вачах, дайшло да ягонага сэрца пякучае слова. Костка і ваявода Хвал з любоўю глядзелі на свайго княжыча.
Ды толькі нейкую хвілю доўжылася такое. Бо адразу ж Эдзівід падумаў, што дужа соладка спявае гэты салавейка. А яшчэ ўчора ж, нябось, цалаваўся з Міндоўгам. Даўспрунк успомніў, што сядзіць у спаленай братавай Варуце і што брат да скону не даруе гэта. Таўцівіл ніколі не любіў людзей, якія здаваліся яму разумнейшымі і спрытнейшымі за сябе самога. Сам Далібор адчуў страшэнную стому, сеў, прыкрыў вочы рукою. Ва ўпор пазіраў на яго ваявода Хвал. І гэты позірк пёк, нібы вугольчык, напамінаў аб тым, што княжыча і ўсю дружыну чакае неўзабаве дужа небяспечная справа.
— Трэба класціся спаць, — шумна ўзняўся з-за стала Даўспрунк. — Пі, еш, цалуй жанчыну, стой на галаве, а спаць усё роўна трэба.
Далібору паслалі мядзведжыя шкуры ў Міндоўгавым нумасе. Тут яшчэ вісела калыска малога Руклюса. Тыя, што ўцяклі з Варуты, не паспелі, не змаглі ўзяць яе з сабой. Тыя ж, хто сёння гаспадарыў у горадзе, пэўна, яшчэ не дадумаліся, што з ёй рабіць. Так і вісела яна на срэбным круку, лёгенька пагойдваючыся. Далібор ляжаў, падклаўшы рукі пад галаву, і ўсё чамусьці думалася, што зараз у начной цішыні загрымяць рашучыя ўпэўненыя крокі, увойдзе Міндоўг, строга прыжмурыць вочы і грозна спытае: «Хто кратаў калыску майго сына?» Але ціха было ў Варуце. Не мог ведаць Далібор, слухаючы зацятае начное маўчанне, што санцаваротаў дзесяць — пятнаццаць, не больш, засталося жыць гэтаму гораду, Міндоўгаваму гнязду, а потым назаўсёды пакінуць яго людзі, і ён заплыве пяском, зарасце хвашчом і лебядой, пакрыецца лесам. Толькі грыбы будуць купна сядзець там, дзе сядзелі грозныя воі.
Княжыч як бы плыў у густой цішыні, хоць не варушыў ніводным пальцам. Чорнае жарало ночы глядзела на яго праз вузкае акно нумаса. Гняла нейкая трывога, нейкі страх ліпеў на душы. Каб адагнаць гэту непатрэбшчыну, ён успамінаў Рамуне, яе чорна-зялёныя вочы, і адразу рабілася лягчэй і весялей. «Чаму я ўвесь час думаю пра Рамуне?» — падумаў ён, і ціхенька засмяяўся, і ў самым патаемным куточку сваёй душы знайшоў адказ на пытанне.
З нянавісцю глянула яна на яго сёння. Сярдзіта і разгублена ўспыхнулі вочы, быццам убачыла нешта дужа агіднае, жахлівае, такое, на чым людзям, калі яны жывыя людзі, ні на міг нельга спыняць вока. Далібору добра знаёма такое адчуванне. Аднойчы, калі ён быў зусім яшчэ зялепушкам, калі трава каля новагародскага вала дасягала яму да падбароддзя, надворны халоп Анісім паклікаў яго да сябе і прапанаваў: «Хочаш, малы княжыч, каб я паказаў табе дзірачку ў цераме, адкуль ноччу дамавічок вылазіць?» — «Хачу, — радасна адказаў Далібор. — А дамавік страшны?» — «Не. Ен падобны на белага катка, што заўсёды круціцца каля кухаркі Маланні, калі яна гаршкі ў печ ставіць». Катка Далібор ведаў — мяккі, пушысты, з прыгожым выгінастым хвастом. Яны пайшлі ў церам, і ў адной са святліц-баковачак Анісім, адсунуўшы ад сцяны стары стол, паказаў дзірку ў дубовай падлозе. «Вось яна. Калі хочаш убачыць дамавічка, сядзь каля яе ціхенька і не зварухніся — чакай». Доўга пільнаваў дамавічка Далібор, ужо нават вочы пачалі зліпацца. А калі, перад тым як пайсці, апошні раз захацеў глянуць у таемную дзірачку і схіліўся да самай падлогі, вочы ў вочы, твар у твар, нос у нос сутыкнуўся з вялізным старым пацуком. Нейкае імгненне яны анямела глядзелі адзін на аднаго: малы Далібор і пасівелы чырванавокі пацук. Тыя жах і агіда засталіся на ўсё жыццё.
«Так і яна на мяне сёння глянула», — з пакутаю думаў княжыч. Сэрца, здавалася, выкочваецца з грудзей.
Ен устаў, падышоў, наткнуўшыся ў цемры на калыску Руклюса, да акна. Мёртвая ноч камянела наўкол. Княжыч як бы растварыўся ў трывожнай ліпучай цішыні.
Самы раз цяпер было б заснуць пасля хапатлівага цяжкага дня. Днём чалавечая галава, ягоны мозг узбунтаваныя, нібы вада пад ветрам. Ноччу супакойваюцца, і, як зіхоткія яркія каменьчыкі на дне спакойнай ракі, чалавеку бачацца сны. Але Далібор не мог заснуць. Ен стаяў каля цёмнага акна. Ен чакаў.
І вось пачулася вельмі ціхае асцярожнае шкрабанне ў дзверы. Так мог шархацець мяккакрылы начны матылёк або вецер, які ўблытаўся ў густую траву. Ды новагародскі княжыч, з палёгкай уздыхнуўшы, узяўшыся за рукаяць мяча, што ўжо вісеў на поясе, бясшумна падкраўся да дзвярэй, прыпаў да іх вухам, прыслухаўся.
— Хто? — ціхім голасам спытаў нарэшце.
— Вель, — прашалясцела знадворку.
Далібор, амаль не дыхаючы, зняў цяжкую дубовую завалу, выйшаў з нумаса, прыгнуўшыся, пашыбаваў за дружыннікам Велем. Было яшчэ даволі цёмна. Але ўжо пачыналася раніца, бо на самым небасхіле бачыліся ўсё часцей і часцей кароткія яркія промільгі.
Каля спаленай варуцкай брамы княжыча ўжо чакала маўклівая дружына. Капыты ў коней былі абгорнуты кавалкамі палатна і клубкамі моху.
— Войшалк тут? — нягучна спытаў Далібор.
— Тут, — адказалі са змроку.
Адчуваючы, як перасыхае ў горле, ён спытаў яшчэ цішэй:
— А князёўна Рамуне?
— Тут, — адказалі яму.
Вель падвёў княжычу каня. З радасным сэрцам сеў Далібор у сядло. Конь, пазнаўшы гаспадара, засумаваўшы па ім, спрабаваў заржаць. Але Далібор адной рукой нацягнуў повад, а другой ласкава і адначасова строга абшчапіў конскую пашчу. Гарачае паветра з трапятлівых конскіх ноздраў пеканула ў далонь.
Чатырох літоўскіх вояў-дазорцаў, якія ахоўвалі браму, звязалі, заткнулі ім раты і доўгай смаляной бічоўкаю прыкруцілі да святога, абцалаванага нядаўнім пажарам, дуба. Трэба было рабіць усё як мага бясшумней. Асцярожна пайшлі ў едкі ранішні туман коні. І ўсё ж, як ні стараліся, поўнай цішыні не было. Далібораў конь разбудзіў, успароў з гнязда велізарнага глушца. Той залопаў усім сваім пер'ем, ірвануўся крылатым пудкім ценем нізка над зямлёй. Коні спалохана захраплі.
— Пайшлі! — крыкнуў ваявода Хвал, і ўсе, як адзін чалавек, прышпорылі коней, далі волю конскім нагам. Здавалася, конскі тупат і галасы дружыннікаў далятаюць да самых воблакаў, што чыстым перламутрам ззялі над цёмнай зямлёй. Адна думка была ў кожнага — толькі ад'ехаць далей ад Варуты, толькі б не села на хвост пагоня.
Кіраваліся ў бок Новагародка. Цяжка даводзілася коням, але іх не шкадавалі. Потым, калі скончыцца гэты шалёны бег, калі расправіць светлыя крылы новы дзень, на лугах сваёй радзімы адпачнеш, здарожаны конь.
Ускочылі на лясістую выспу. Туманам было заліта ўсё ўнізе, як малаком.
— Пагоня, — азірнуўшыся назад, сказаў Вель. Далібор выхапіў з похваў меч. Лязо было ў светлай ранішняй расе. «Як там Рамуне? — адразу ж занепакоіўся новагародскі княжыч. — Толькі б не адстала». Ды ён не ўбачыў юную літоўку. Затое прыкладна за вярсту ад сябе ён убачыў конную лаву яе супляменнікаў. Яны крычалі, размахвалі мячамі, сякерамі і яркімі паходнямі.
— Не дагоняць. Коні ў іх карузлікі,— упэўнена сказаў Бель.
Праз некаторы час большая частка літоўцаў спынілася. Яны пачалі разварочваць коней. Толькі чалавек трыццаць з вялікай ярасцю працягвалі пагоню. Гэта быў гарачы Эдзівід і ягоныя сябрукі. Эдзівід пакляўся, што памрэ, але верне назад Рамуне. Ен, шалеючы, біў каня і крычаў:
— Войшалк! Палахлівы Міндоўгаў сын! Спыніся! Я хачу, каб ты паспытаў, які салодкі мой меч!