— Адкуль нашу мову ведаеш, лацінянін?
— Я з лэтаў. Я нарадзіўся тут, — адказаў Генрых. Вардэке ледзь з бервяна не кульнуўся. Ускочыў, схапіў Генрыха за руку, узбуджана загаварыў:
— А я, дурань, гляджу на цябе і думаю… Дык я ж ведаю цябе! Ты — Пайке.
— Я — Генрых, — з годнасцю адказаў малады пастыр. Тэўтонская кроў захвалявалася ў ім.
— Можа, для каго ты і Генрых, але ты — Пайке, наш Пайке, — радасна казаў Вардэке, і нават слёзы блішчэлі на вачах.
Так Генрых зрабіўся прыходскім пастырам — вёў службы, прымаў споведзі, хрысціў і пакрысе пісаў сваю хроніку. Жыў ён у невялікім пакойчыку побач з царкоўнай рызніцай, жыў вельмі сціпла, як і належыць таму, хто ўручыў сваю душу Хрысту. Хлеб, малако, рыба — вось і ўся ягоная ежа, якую на чоўне прывозіў яму стары Вардэке.
«Хроніка Лівоніі» — адзінае дзіця ўсяго майго жыцця, — натхнёна думаў Генрых, доўгімі начамі карпеючы над пергаменам. — Я стрымаю слова, якое даў епіскапу Альберту. Пакаленні людзей, што прыйдуць на зямлю пасля нас, прачытаюць пра несмяротныя подзвігі рыжскіх пілігрымаў».
Налятаў на возера начны вецер, сцяной уздымаў свінцовыя хвалі, з адрывістым сухім трэскам бег па чаратах, вялізнымі жменямі сыпаў і сыпаў пясок у акенца пакойчыка, дзе працаваў Генрых. Шкло было мутнае ад пылу.
«Як мне назваць сябе? — разважаў малады храніст. — Генрыхам Імерскім? Ці Генрыхам з Лэціі? Ды гэта, бадай, не самае галоўнае. Галоўнае, што я праслаўлю абраных богам тэўтонаў, якія запалілі на гэтай зямлі святло ісціннай веры. Жорсткую вайну вядуць яны з язычнікамі, і я буду пісаць пра вайну, пра бясконцую вайну».
Ён добра ведаў стыль вайны тэўтонаў, бо і сам неаднойчы ўдзельнічаў у паходах. Усё пачыналася звычайна так: успомніўшы пра крыўды, што прычыніла ці думала прычыніць рыжскай царкве якое-небудзь мясцовае племя, епіскап Альберт або хто-небудзь з ягоных людзей збіраў напярэдадні калядаў, калі снег пакрые зямлю, а лёд скуе раку, моцнае войска. Ядром войска былі тэўтоны, але ішоў таксама Каўпа са сваімі лівамі, ішлі некаторыя лэцкія старэйшыны. Рухаліся вельмі хутка, без прывалаў, без адпачынку, бо толькі раптоўнасць нападу магла прынесці поспех. Перад зямлёю племені, якое трэба было пакараць, разбіваліся на больш дробныя атрады, і пачынаў спяваць сваю грозную песню тэўтонскі меч. Мужчын забівалі, жанчын, дзяцей і жывёлу гналі з сабою, хаты і вёскі спальвалі датла. Потым у загадзя ўмоўленым месцы зноў збіраліся ў адно войска, змывалі кроў і бруд з рук, шчыра маліліся Хрысту, што паслаў перамогу над язычнікамі, дзялілі здабычу. Пасля аднаго-двух такіх набегаў непакорнае племя пасылала сваіх старэйшын у Рыгу прасіць міру і, зразумеўшы богаву моц і веліч, згаджалася хрысціцца.
Усё гэта не адзін раз на свае вочы бачыў Генрых, пра гэта пісаў у хроніцы. Цвёрда клаліся літары на пергамен, цвёрдая была рука ў храніста і цвёрдае сэрца. «Час не ведае дарогі назад. Сонца не мяняе свой вечны шлях у небе, — думаў Генрых. — Так і наша царква не можа пакінуць гэтыя плямёны ў цемры язычніцтва. Нас, тэўтонаў, абраў бог, каб збудаваць сваё тысячагадовае царства».
Так думаў, так пісаў ён, а зусім побач з царквою на высокім пясчаным узгорку продкаў, у свяшчэнным бярозавым гаі, абгароджаным дубовым парканам, былі магілы ягонага бацькі і маці, лэта і лэткі. Бацька і маці жылі і памерлі язычнікамі, а сын, хрысціянін, нават не ведаў, дзе іхнія магілы.
Так думаў, так пісаў ён, а за дзесяткі попрышчаў ад ракі Імеры ў начным Кукейносе Клімята Аднарук пісаў летапіс Полацкай зямлі. Цьмяна гарэла свечка… Цені продкаў стаялі за спінай у Клімяты…
Аднойчы замест Вардэке прывезла ў царкву свежае малако і рыбу прыгожая светлавалосая дзяўчына. Яна, спрытна падграбаючы шырокім кляновым вяслом, прыгнала човен да берага, смела скокнула ў ваду, прывязала човен вяроўкаю да каранёў старога ясеня (лэты называлі гэты стары ясень святым дрэвам) і, асцярожна ступаючы маленькімі босымі нагамі па калючым прыбярэжным пяску, падышла да Генрыха. Малады свяшчэннік якраз выбіваў пыл са сваёй цёмна-сіняй сутаны, павесіўшы святое адзенне на ніжні сук ясеня.
Прыгожая лэтка пакланілася Генрыху, паставіла каля ягоных ног сплецены з пругкіх сасновых карэньчыкаў кораб, у якім былі малако і рыба, сказала:
— Стары Вардэке прыслаў. Сам ён захварэў і не мог прыплыць.
На галаве ў яе быў скураны, вышыты бліскучымі меднымі пацеркамі вяночак, белую льняную сукенку прыгожа аздабляла вялікая срэбная брошка-сакта. Дзяўчына, стаміўшыся ад цяжкага вясла, глыбока, часта дыхала, і сакта на яе грудзях уздымалася ў такт няроўнаму дыханню.
— Як цябе завуць, дачка мая? — спытаўся Генрых. Юная лэтка весела засмяялася.
— Хіба ты можаш быць мне бацькам? Ты ж зусім маладзенькі.
Генрых разгубіўся ад такой прастадушнасці, даўно ўжо не бачанай ім наіўнасці.
— Я твой духоўны бацька, — пачаў тлумачыць ён. — Усе людзі вашай акругі, якія ходзяць маліцца ў гэты святы храм, — ён паказаў на царкву, — мае духоўныя дзеці. Нават стары Вардэке — мой сын. Так вызначыў Хрыстос, — ён з вялікім хваляваннем і вялікай шчырасцю перахрысціўся.
— Стары Вардэке — мой дзед. Мяне завуць Убеле. Я жыву за возерам, — сказала прыгожая лэтка і адразу ж запыталася: — Гэта праўда, што тэўтонскія свяшчэннікі не могуць жаніцца?
Блакітныя вочы, як дзве вясновыя зорачкі, глядзелі на Генрыха. Тут ужо малады свяшчэннік разгубіўся ўшчэнт.
— Так, мы не можам узяць шлюб, — ціхім голасам адказаў ён нарэшце. — Мы даём зарок і ўсё сваё жыццё служым Хрысту, аднаму яму прыносім сваю любоў.
Убеле ўважліва паглядзела на Генрыха. Непрыхаваную цікавасць убачыў ён у вялікіх чыстых вачах язычніцы і яшчэ нешта, незразумелае, пакуль што недаступнае яму. «Яна язычніца. Я ні разу не сустракаў яе ў святым храме», — з ціхай скрухаю падумаў Генрых.
— Шкада мне тэўтонскіх свяшчэннікаў,— сказала між тым Убеле, прыгожай босай нагой падкінуўшы з зямлі пясок. Паварушыла загарэлымі маленькімі пальцамі нагі, прапускаючы між пальцаў цёплы пясок, дадала: — У тэўтонскіх свяшчэннікаў ніколі не будзе дзяцей. Будуць духоўныя, старыя, лысыя, маршчыністыя, а сваіх, кроўных, маленькіх, не будзе. Хіба гэта добра? Хіба гэта правільна? А што, каб усе людзі былі вашымі свяшчэннікамі? Чалавечы род перавёўся б на зямлі.
Ніколі яшчэ Генрых не чуў такіх слоў. Ён прывык, што яго і ягоны духоўны сан глыбока паважаюць, шануюць. Ён прывык, што яму зайздросцяць, а тут…
— Тваімі вуснамі, дачка мая, гаворыць д'ябал, — суха і строга сказаў Генрых. — І гэта ўсё ад таго, што ты не ходзіш у святы храм, што ты — язычніца. Не пра грахоўную плоць думай, а пра бессмяротны дух, пра выратаванне сваёй душы, і тады міласэрны бог направіць цябе на ісцінны шлях, шлях святой веры.
Убеле паплыла на чаўне, яе вяночак зіхцеў на сонцы, а Генрых усё стаяў пад старым ясенем і, слухаючы лёгкі шум дрэва, са здзіўленнем і трывогай адчуваў, як нейкі сум агортвае сэрца, нейкі холад, быццам у летнюю спёку пакрывалася сэрца белым сцюдзёным інеем.
Усю ноч ён маліўся, а перад самай раніцай, калі бледна-ружовы неабдымны туман лёг над возерам, сеў пісаць сваю хроніку. У навакольных лясах прачыналіся птушкі, дзятлы нястомна грукалі дзюбамі, выбівалі на дрэвах знак святога крыжа. А Генрых працаваў натхнёна і нястомна, пісаў і пісаў, помнячы, ні на імгненне не забываючы, што «Спачатку было слова. І слова было бог». На стале перад ім былі акуратна раскладзены стосы свежага пергамену, стаялі гаршчочкі з фарбай, ляжалі вострыя металічныя пісалы, пэндзлі з конскага воласу, шчыпцы, каб сашчыкваць нагар са свечак. Усё было звычнае, добрае, нязменнае, вечнае, як святая рымская царква…
Ён стаміўся, заснуў, седзячы за сталом, калі ўжо сонца, як залаты карабель, выплыла з халоднага блакіту возера. Светлыя промні ўпалі на пергамен. Згарэла ўшчэнт, патухла свечка, ад яе застаўся толькі маленькі цёплы камячок жоўтага воску і нітачка сіняга дыму. Ён спаў, і яму снілася Убеле, якая плыла ў чоўне, смяялася і зазыўна махала рукой. «Божа, чаму мне сніцца Убеле?» — жаліўся ён ува сне Хрысту, але маўчалі нябёсы, не было ніякага почуту, голасу, і зноў плыў прасмолены човен па бурым шэра-зялёным, а потым, праз нейкі міг, блакітным возеры і ўсміхалася, клікала да сябе Генрыха маладая загарэлая язычніца.
Ён прачнуўся ў няяснай трывозе, як ад штуршка. Смяшлівы твар Убеле свяціўся ўваччу. Ён працёр далонямі вочы, як бы сцёр з вачэй гэты твар, ды яна, Убеле, жарынкай прапякла душу, уладарнічала ў самай глыбіні сэрца. І з вялікім жахам, з дрогкасцю ў кожнай жылцы Генрых раптам зразумеў, што гэта памяць лэтаў кліча яго да сябе. Ён думаў, што яна пакінула яго навекі, згарэла да апошняга каліва ў ім, як згарае ў тоўшчы балот сухі, прапечаны сонцам торф.
Генрых рыўком расчыніў дзверы малітоўні, выскачыў пад сіняе неба, пад шум старога ясеня. «Вецер, вазьмі ў халодныя далоні мой твар, астудзі мой мозг, — страсна маліў, прасіў ён, не вымаўляючы ніводнага слова. — Я хачу быць, хачу застацца хрысціянінам, тэўтонам… Я не хачу звар'яцець…»
Кветкамі былі засыпаны азёрныя берагі, сінімі, зялёнымі, шэра-жоўтымі, як мёд… «Вочы лэтаў», — быццам шапнуў яму нехта.
Пчала, нагружаная салодкім цягучым нектарам, перапэцканая мяккім аранжавым пылком, варушылася, поўзала, жыла ў самай зрэнцы кветкі. «Пчала памяці», — зашалясцеў над самым вухам стары цемнакоры ясень, які лэты называлі святым дрэвам. Генрых у нейкай гарачцы, у кіпучым шаленстве хацеў наступіць на пчалу нагою, расплюшчыць яе, але паслізнуўся на мокрых ад ранішняга туману кветках, упаў і страціў прытомнасць.
— Ну й напалохаў ты мяне, Генрых, — пачуўся дужа знаёмы, цёплы, усхваляваны голас. Да гэтага голасу, да гэтых слоў праплыла над зямлёй, як здавалася Генрыху, цэлая вечнасць маўчання. Ён асцярожна расплюшчыў вочы і з найвялікшай радасцю ўбачыў старога Алебранда, які нізка нахіліўся над ім.
— Алебранд! — ускочыў на ногі, моцна сціснуў старому клірыку плечы Генрых. — Цябе сам бог паслаў.
— Мяне паслаў епіскап Альберт, — задаволена, як заўсёды, лагодна адказаў Алебранд. — Паглядзі, Генрых, каго я прывёз.
З павозкі, той самай павозкі, у якой яны з Генрыхам калісьці прыехалі сюды, Алебранд вывеў за руку прыгожую, сумную дзяўчынку, спытаўся:
— Угадаеш, хто гэта?
Дзяўчынка шырокімі сінімі вачамі пазірала на Генрыха, на царкву, на возера.
— Калі не памыляюся, гэта дачка кукейноскага князя Вячкі,— пасля некаторага маўчання няўпэўнена сказаў Генрых.
— Правільна, — засмяяўся Алебранд, і тоўсты ягоны жывот закалыхаўся. — Гэта Соф'я, наследніца з Кукейноса. Вельмі цудоўная дзяўчынка, анёл… Вязі яе на Імеру, да Генрыха, загадаў мне епіскап, і хай Генрых з гэтага духмянага мяккага воску, з гэтага пшанічнага, белага і цёплага хлеба вылепіць тэўтонскую душу. Зразумеў? Тэўтонскую душу. Ён умее, сказаў пра цябе Альберт. З ёй я прывёз і манахіню Эльзу.
З павозкі цяжка вылазіла тоўстая чырванатварая жанчына, уся ў чорным.
— Мог бы епіскап, вядома, падабраць і больш гожую маладзіцу, — з хітрай усмешкай шапнуў Генрыху Алебранд.
Але не да ягоных жартаў было Генрыху. «Вось — маё выратаванне, — адразу зразумеў ён, убачыўшы кукейноскую князёўну. — Я буду ляпіць яе душу, як загадаў епіскап Альберт, і сам ачышчуся ад бруду язычніцтва, што ліпне з усіх бакоў, цягне назад, у балота і цемру. Я ведаю, з чаго пачынаць. Напачатку трэба забіць у душы князёўны мову крывічоў, якую яна чула з самага маленства».
Генрых з вялікім стараннем узяўся за справу. Манахіня Эльза, царкоўныя служкі і ён размаўлялі з Соф'яй толькі па-тэўтонску. Ад раніцы да вечара, ад месы да месы, у час богаслужэнняў, за сталом у трапезнай, на прагулцы перад сном юная князёўна чула толькі тэўтонскую мову і святую латынь.
Алебранд прывёз з Рыгі акрамя Соф'і пергамен ад епіскапа Альберта. «Сын мой, — пісаў епіскап Генрыху, — помню цябе, кожны дзень малюся за цябе. У суровым гарніле барацьбы з язычніцтвам гартуй сваю душу, не шкадуй тых, якія ў сляпой нянавісці гатовы ўтапіць, спаліць залаты каўчэг нашай веры. Каб засеяць божую ніву, трэба выкарчаваць, бязлітасна знішчыць садомскі вінаграднік. Перадаю табе Соф'ю Кукейноскую, каб расла і выхоўвалася яна далей ад Рыгі, у пустынным краі, куды не здагадаюцца пранікнуць лазутчыкі князя Вячкі. Тут, у Рызе, ёсць звесткі, яны спрабавалі выкрасці яе. Выхавай князёўну ў вернасці рымскай царкве, і гэта будзе адным з тых ключыкаў, якімі мы адамкнем шчыльна зачыненыя славянствам дзверы на Дзвіну.
Яшчэ адну навіну паведамляю табе. Да мяне з Вендэна прыязджаў рыцар Вікберт са сваімі зброяносцамі і конюхамі, прыязджаў пад вялікім сакрэтам. Гэты Вікберт, як я зразумеў, недурны чалавек, адважны рыцар і, самае галоўнае для нас, люта ненавідзіць гросмайстра мечаносцаў Венна. Яны, сын мой, падобны на павукоў, якім не месца ў адной і той жа шклянцы — абавязкова нехта некага павінен зжэрці. Ты ведаеш, колькі зла прычыніў рыжскай царкве гросмайстар Венна, гэты нікчэмны палахлівы чалавечак, гэты падвальны пацук. Толькі сляпы выпадак даў яму ў рукі вялікі крыж і вялікі меч магістра.