— Ды сядай жа! — сказаў пан Гедыфі.— Пачынаеш нас, старых сяброў, забываць памалу. Што значыць стаць начальнікам. Я так і не дачакаўся твайго званка.
— Бажуся, сейід, справы. Быў у камандзіроўцы. — Шабан прыглядаўся да свайго былога камандзіра з патаемнай непрыязнасцю. Ён выканаў адно яго небяспечнае заданне, ну і хопіць пакуль. Няхай хто іншы, калі хоча, лезе ў пекла.
— Ты, бачу, не на жартачкі ўзяўся будаваць сацыялізм, га?
— Мае адносіны да гэтага вам вядомыя, сейід. — Шабан спахмурнеў.— Пра вялікія ідэі лягчэй за ўсё марыць. Потым з'явяцца бюракраты, некаму захочацца падсобіць родзічам, знаёмым, нехта спадцішка будзе гнуць да старых парадкаў… Вы ж усё ведаеце, сейід. А я проста вельмі стаміўся за гэтыя гады. Нешта з сэрцам…
— Твае адносіны… тваё сэрца… — ухмыльнуўся пан Гедыфі.— Адчуў, што нядрэнна ўладкаваўся, можаш хапаць? А хто цябе выцягнуў наверх? Вілу купіў ужо?
— Я сапраўды стаміўся, сейід, — Шабан зыркнуў спадылба.
— Гэтага трэба было чакаць. Але твае старыя таварышы не дадуць табе ператварыцца ў тлустага барана, які жуе тое, што яму падсоўваюць гаспадары, і пакорна дае сябе стрыгчы. Гэты савецкі хлопец яшчэ не адбіў у цябе дзяўчыну?
— Асцярожней, сейід! — ажно затросся Шабан. — Не люблю, калі са мной гэтак жартуюць.
— Ну-ну, вось гэткі ты мне падабаешся больш, — пан Гедыфі паляпаў Шабана па руцэ. — Мы табе паможам, сынку. Няхай толькі ён яшчэ раз сунецца туды, куды яго не просяць.
— Зараз ён працуе ў пустыні, там савецкія будуюць артэзіянскія калодзежы.
— Ведаю. Трэба, каб яны як мага больш там валэндаліся. Пакуль мясцоваму люду не стане зразумела, што іх ашукваюць.
— Зразумела, сейід. Наш чалавек пра гэта ўжо клапоціцца.
— Значыць, так, — пан Гедыфі прыстукнуў далонню па століку. — Рабіць так, быццам ва ўсім вінаваты сацыялізм… Табе давядзецца забраць з вострава падарунак з… ну, не мае значэння, адкуль ён там. На жаль, хлопца, які павінен быў гэта зрабіць, прасвечвае паліцыя. Думаю, ён павінен легчы на дно, як кажуць. — Пан Гедыфі ціха засмяяўся, і ад гэтага смеху ў Шабана пабеглі па спіне мурашкі.
— Вы стараецеся запэцкаць мяне як мага болей, — сказаў ён. — Фальшывыя дынары я вам даставіў… А цяпер што — зброя ці наркотыкі?
— Зброі ў нас і так хапае. — Пан Гедыфі прыгледзеўся да Шабана. — А грошы…
— Значыць, цяпер — наркотыкі,— усміхнуўся Шабан. — А самі казалі, што хочаце, каб алжырцы былі моцныя. Вунь яны, «моцныя», вочы дзікія, клююць насамі каля рынку, глядзець моташна.
— Нічога, дружа, нічога, — пан Гедыфі зноў па-бацькоўску паляпаў Шабана па руцэ. — Няхай улады павалэндаюцца з гэтымі дурнямі. Пакуль што — чым горш для іх, тым лепш для нас. Ну, а табе абяцаю: зробіш гэтую справу — атрымаеш добрыя грошы і можаш спакойна жаніцца. Адпачываць паедзеце на французскую Рыўеру. Зайздрошчу, эх, зайздрошчу. Я сабе пакуль гэткага дазволіць не магу… Значыць, у наступную сераду, у дзесяць вечара. А дэталі — як, што і куды — абмяркуеш з Мурадам. Ну, пайду першы. Прайдуся.
«Каб ты дзе-небудзь пад машыну трапіў!» — пажадаў яму ў думках Шабан. Узяў сабе кавы з малаком і перасеў у другое месца — так яму было агідна. Адсюль было чутно, аб чым так ажыўлена гаварылі з гаспадаром двое мужчын у паношаных шапачках-шэшыях. Аказваецца, пра тое, як французскія карнікі знішчылі адразу некалькі соцень людзей з паселішчаў, якія не хацелі скарыцца. Людзі пахаваліся ад салдат у вялікай пячоры. З імі былі малыя дзеці, і дзеля іх людзі ўзялі з сабою кароў. А генерал, каб прымусіць людзей скарыцца, загадаў перад пячорай паліць вялізныя вогнішчы. Вогнішчы палалі дзень і ноч, і ў пячору пёр дым. Людзі ад дыму задыхаліся, і каровы таксама задыхаліся, а таму звар'яцелі і пачалі таптаць усіх, затапталі многа дзяцей і старых, а потым здохлі самі, так што ацалела, можа, некалькі чалавек.
— Прачытай-ка яшчэ, сусед, як прозвішча генерала, што такое загадаў,— папрасіў духаншчыка адзін з наведвальнікаў і зняў з галавы шэшыю, быццам хацеў лепей пачуць.
Аказваецца, тое, што яны так горача абмяркоўвалі, было ў газеце. Шабан адным глытком дапіў каву.
Духаншчык варухнуў вусамі, зіркнуў за стаяк, дзе ў яго ляжала газета.
— Генерал Бурмон, — сказаў ён і паўтарыў чамусьці: — Бурмон, і ўсё, без імя.
— Няхай нашчадкі праклянуць і адракуцца ад яго, — урачыста прамовіў наведвальнік. — Няхай гавораць на плошчы: вось быў такі продак, ведайце, людзі, мы адракаемся ад яго.
У духаншчыка трэсліся густыя вусы, ён хутка мыў посуд тоўстымі рукамі.
Шабан паклаў грошы ля духаншчыка і накіраваўся да сваёй новай машыны. Старую ён збыў, каб зблытаць сляды паліцыі.
Ён вырашыў ехаць да Марыям. Няхай яна выходзіць за яго, а потым, можа, і сапраўды з'едуць адсюль куды-небудзь. Толькі куды? Кінуць работу? Яму падабалася, што на службе лічацца з ім, яго шануюць, бо ён не лайдак і глузды ёсць у галаве. Са здзіўленнем заўважыў, што яму цікава, якім будзе гэты новы Алжыр. І ведаў, што ад Гедыфі яму цяпер не адскрэбціся за так сабе. «Ну, добра, — трасянуў ён галавою, — час яшчэ ёсць, а пакуль наперад, легіянер».
У гэты час пан Гедыфі ў добрым настроі крочыў па вуліцы. Было прыемна, што яму кланяліся даволі важныя асобы. Ля кіёска пан Гедыфі прыпыніўся зірнуць на французскія газеты. Тут да яго падскочыў хлапчук, рытмічна стукаючы шчоткамі. Пан Гедыфі паставіў нагу на скрынку, хай махне пару разоў. Запахла ваксай. Другі хлапчук здалёк прапанаваў паглядзець «кантрабандныя» паштоўкі. Пан Гедыфі пагрозліва махнуў рукой — згінь.
— Што, пачысціў? Вось табе за працу.
— Мерсі, мс'е, — падзякаваў чысцільшчык.
— Ты чаму да мяне па-французску? — пагрозліва сказаў пан Гедыфі.— Што, не ўмееш размаўляць, як добрыя людзі ў сваёй краіне?
— Умею, сейід.
— Ну, то-та ж. На табе на каву. Мы, дзякуй алаху, у сябе дома, і нечага нам паганіць глотку гукамі мовы няверных. Зразумеў?
— Так, сейід.
Ён застаўся задаволены — на разумнага хлопца трапіў, але ж маладое пакаленне трэба вучыць ды вучыць, каб яно было чаго вартым і перастала пераймаць манеры ірум'енаў.
* * *
У гэты час Селім сустрэўся з хаджы Шукры.
— І ты так позна мне пра гэта гаворыш! — успляснуў рукамі хаджа Шукры, пачуўшы навіну пра Шакала.
Селім паціснуў плячамі: а што тут такога? Шакала ўжо неаднойчы запрашалі ў паліцыю.
— Ды ты ж зусім яшчэ, бачу зялёны ў такіх справах! — Хаджа Шукры ажно абабег вакол Селіма, быццам вакол куста алоэ. — Баюся, што нам адсюль ужо не выбрацца. О алах! Ты мне, пляменнік, усё павінен быў сказаць учора… Дай хлопцам, якія такімі справамі займаюцца, колькі трэба, каб твайго Шакала ў горадзе ніхто больш не бачыў! Зразумеў? І збірайся, пляменнік. Раніцою каб быў у аэрапорце. Астатняе зраблю я.
Што — Селіму трэба ўцякаць з Алжыра? Кінуць усё, што ён столькі часу ствараў?! Шакал жа будзе маўчаць на допыце.
Хаджа Шукры прыціснуў далоні да вушэй. Ён і слухаць не хоча глупства. Але ж калі Селіму так ужо хочацца трапіць у паліцыю і адказваць на пытанні следчага пра сваю банду, страціць усё — воля яго, няхай застаецца.
Селіма скаланула. Ён раптам узненавідзеў хаджы Шукры, хоць той і даў яму магчымасць у апошні час добра такі хапнуць грошай. Праз год ён ужо планаваў купіць у кульгавага Алі павільён і перарабіць яго ў шавецкую майстэрню.
— Пра што ты пляцеш? — замахаў рукамі хаджы Шукры. — Ты думаеш, у гэтай краіне, дзе мараць зрабіць сацыялізм, табе дадуць жыць як хочаш? Ты ведаеш такое слова — экспрапрыяцыя? Слова з мовы няверных, ірум'енаў. Экспрапрыяцыя — гэта калі быццам з грудзей ірвуць сэрца, бо забіраюць у казну тое, дзеля чаго ты жыў і працаваў, як галернік. А я ведаю мясціны, дзе ты з тваімі здольнасцямі і такімі-сякімі капіталамі хутка пойдзеш уверх. Ты ж нашчадак улемаў. Твая ж маці — унучка самога Сі-Амамы, пра якога помняць святыя айцы з блаславеннай Мекі. Ды што я кажу! Цябе з пашанай прымуць у кожным палацы Аравіі! Не турбуйся, я за цябе там скажу слова. А гэта нешта значыць у землях сапраўдных муслімаў.— Хаджы Шукры паважна дакрануўся кончыкамі пальцаў да сваёй прыгожай барады, якая, па яго словах, двойчы абмятала пыл са святога камня Кааб. — Мы туды і пакіруем, пляменнік! Я ўжо маю паперку з пячаткаю, што ты мой родзіч, і павязу цябе на паклон да магілы вялікага прарока Мухамеда. — І ён ласкава пацалаваў Селіма ў лоб, паказытаўшы гарачы твар венікам барады. — Збяры хуценька свае капіталы… Ну, тое-сёе папрасі ў маці, у дзядзькі Ладжмі. Потым аддасі з працэнтамі… А Шакал ведае, дзе ты жывеш? Ага, не ведае, толькі здагадваецца… О алах! Хуценька збірайся, пляменнік, і ў дарогу, у дарогу!
Дажджоў у Алжыры чакаюць доўгія месяцы. Пра іх мараць спаленыя пякучымі сонечнымі дзідамі пасівелыя смоквы, падобныя на каменныя патэльні плато з вінаграднікамі, нават апельсінавыя сады, куды кожны дбайны гаспадар працягнуў трубы вадавода. Але дажджы прыходзяць разам з асеннімі халадамі, якія нясуць цяжкія хмары аднекуль з-за мора, з Еўропы, з такой далёкай, здавалася б, Атлантыкі, дзе ў акіяне нават плаваюць ледзяныя горы. Словам, з дажджамі прыходзяць тыя самыя «дні вядзьмаркі», пра якія летам людзі мараць, як аб адпачынку ад спёкі, але ўсё ж сустракаюць насцярожана. Адразу ўзнікае столькі клопатаў! Таму на вуліцах значна менш добразычлівых усмешак і больш заклапочанасці ды пахмурнасці. Знікаюць лёгкія сукенкі і сандалеты, прахожыя хутаюцца ў плашчы, паліто, у джалябіі з авечай поўсці — старадаўнія арабскія балахоны да пят, якія служылі яшчэ вандроўнікам. Па мокрых тратуарах пастукваюць чаравікі, туфлі, нават боты, іх трэба чысціць ды чысціць. Вось калі пачынаецца сапраўднае свята для чысцільшчыкаў абутку. Не ты бегаеш за кожным чаравікам, як падмецены, а цябе аклікаюць: «Гэй, чысцільшчык!» Асабліва многа работы хлапчукам каля канцэртных залаў і гатэляў, нават мячэцей, хаця кожны, хто туды ўваходзіць, мусіць здымаць абутак, няхай ён будзе чысцюткі ці зроблены з аксаміту і золата, як у шэйха ці эміра.
Хуары і Акліль маглі толькі з зайздрасцю паглядаць на шчасліўчыкаў, якія шчыравалі шчоткамі. Гэтых хлопцаў яны стараліся пазбягаць — яшчэ пацягнуць да Селіма. Пажывіцца цяпер было цяжэй, чым улетку, і Хуары неяк вырашыў наведаць сваякоў. Ён не пераставаў спадзявацца, што вось-вось вернецца бацька. А куды ён у першую чаргу наведаецца? Хутчэй за ўсё, да цёткі Айшы, якая ўзяла да сябе старэнькую бабулю Хуары. Аднак спадзяванні тыя былі дарэмныя. Бацькі ўсё не было. А ад цёткі Айшы давялося выслухаць столькі абраз, што іншым разам той кавалак хлеба, які яна працягнула, здаўся б хлопчыку каменем.
— Ты ўсё яшчэ бадзяешся, валацуга! — крычала цётка. — Можа, стаў злодзеем? Чаму не пойдзеш у прыют? Там жа і кормяць, і вучаць чаму людскаму. А то ж вырасцеш агуду смярдзючым, хоць бы пасаромеўся. На табе сыр, на маслін, неслух! Чым бадзяцца, напісаў бы лепш бацьку, каб забраў да сябе. Ці хоць прыслаў што. Ну і бацьку табе даў алах! Людзі казалі, жыве там, бы улем ці нават шэйх, а старой маці ўжо другі год не прыслаў ні франка. Ганьба нам усім!
Хуары падумаў, што старая яму не маці, яна маці яго былой жонкі, а цяпер, выходзіць, зусім чужая. А вось яму, Хуары, сапраўды мог бы што і прыслаць. Асабліва на халады, а то ў яго каторы дзень у жываце зліпаецца ад голаду.
Папрасіў у цёткі некалькі дынараў, пабажыўся, што хутка верне.
— Прайдзісвет! — закрычала цётка Айша. — Хоць бы не казаў, што вернеш. Навучыўся там, па Казбе шлёндаючыся, хлусіць у вочы добрым людзям. Я табе зараз такіх дынараў…