Спярша папоўнілі запас вады для піцця. Яна захоўвалася ў бурдзюках, якія звісалі паміж гарбамі белага вярблюда. Да белага вярблюда караваншчыкі адносіліся наогул з асаблівай пашанай, бо, па старадаўняму павер'ю бедуінаў, яго прысутнасць берагла караван ад злых духаў, прыносіла ўдачу ў падарожжы. Потым пачалі паіць коней, на якіх ехалі караваншчыкі. Дзеці сядзелі пад паласатымі шатрамі з падвойным верхам і здалёк з прагнасцю назіралі за карытамі, дзе пляскалася вада і з якіх гучна смакталі коні.
Бы зачараваны, глядзеў на бляск вады і Селім. Потым выбраўся з-пад шатра і з летуценнай усмешкай блазна пакрочыў да калодзежа. Яму хацелася зараз аднаго — апусціць рукі ў ваду, схаваць іх туды да плеч. Адпіхнуўшы гарбаносую губастую галаву белага «вярблюда шчасця», які смактаў ваду разам з коньмі, Селім укленчыў перад карытам. Цела, з'едзенае потам і блохамі, аж смылела. Селім набраў вады ў прыгаршчы і пляснуў сабе на твар, на грудзі, адчуваючы, як гаючая вільгаць расцякаецца па жываце. Гэта была такая асалода, якой ніколі раней ён не адчуваў, хоць, бывала, у спякотныя дні гадзінамі пялёскаўся ў ласкавых марскіх хвалях.
Нехта адпіхнуў хлопчыка пад ногі «вярблюда шчасця». Караваншчык, тыцнуўшы пугаўём у лужыну, якую наліў ля карыта Селім, сцебануў яго плёткай па плячах. Селім тузануўся ад болю, ускочыў на ногі і, ашчэрыўшыся, засіпеў гадзюкай. Караваншчык замахнуўся зноў, і Селім, які не прывык, каб яго білі, з крыкам нянавісці і адчаю скочыў да крыўдзіцеля, упіўся зубамі яму ў руку. Караваншчык ад нечаканасці войкнуў. У наступны момант ад удару цяжкага пугаўя па твары Селім зваліўся на дол, абліваючыся крывёю. Плётка свіснула раз, другі, трэці — ажно ашалела шарахнуліся ад карыта дзікаватыя коні.
Караванбашы нарэшце вырваў у раззлаванага бедуіна бізун і, адпіхнуўшы яго, за шкірку паставіў на ногі Селіма. Сваімі жалезнымі пальцамі ён схапіў хлопчыка за ніжнюю губу і прымусіў разявіць рот. Агледзеўшы Селіма, караванбашы вылаяўся і сцебануў памочніка плёткай.
— Ты ж выбіў яму пярэднія зубы, сын свінні! — злосна крыкнуў ён. — І на мордзе ў хлопца цяпер будзе шрам… Ведаеш, колькі я за яго аддаў? А хто цяпер купіць у мяне крываротага? Возьмеш яго сабе, а я ў цябе забяру тры вярблюды, малпа ты дурная. А можаш яго застрэліць, каб не цягнуць праз пустыню лішнюю вантробу.
Караванбашы зноў ухапіў Селіма за ніжнюю губу, бы якога вярблюда, і агледзеў рану. Потым выцер запэцканую крывёю руку аб крысо бурнуса і развязаў падвешаную да пояса скураную торбачку. Селім закрыў вочы, бо думаў — зараз яго зарэжуць. Але караванбашы, аказваецца, дастаў нейкую бутэлечку і капнуў з яе сабе на палец. Селім адчуў, як запахла серай і апякло нечым рану.
— Шрам перакрывіць малому твар, — прамовіў ён і, шпурнуўшы бізун пад ногі бедуіну, моўчкі пайшоў да свайго каня.
Да караваншчыка падышоў яго таварыш, агледзеў Селіма і пацокаў языком.
— Бай, якая страта! — прамовіў ён. — Яшчэ добра, што за гэтае шчаня ты страціў толькі трох вярблюдаў. Нічога, можа, яшчэ каму спіхнеш яго за пару авечак.
— Прэч адсюль, смярдзючая яшчарка! — бедуін секануў Селіма бізуном, як нікчэмнае быдла.
Накульгваючы, з ціхім скавытаннем, якое ён ніяк не мог суняць, хлопчык пабег да дзяцей. Зашыўшыся пад полаг, Селім абмацаў свой твар. Ірваная рана ішла ад вока Да верхняй губы. Не хацелася верыць, што яго знявечылі назаўсёды. Каб гэта дома, то, можа, дапамаглі б урачы. І як смыліць!
Хлопчык-йаруба, якому нядаўна ад Селіма даставалася грымакоў за непаседлівасць, падпоўз і, уздыхаючы, паклаў яму на плячо руку. Селім засіпеў, ашчэрыўся. Не трэба яму нічыё спачуванне!
«Выходзіць, мяне прадалі! — думаў Селім з горыччу. — І зараз везлі перапрадаваць». Ён каштаваў тры вярблюды. А думаў, дурны, што тоўсты гаспадар начлежкі ў Ніямеі проста паспачуваў яму, уладкаваў у караван, які накіроўваўся ў казачна багатыя аравійскія княствы — у жывую казку Шахразады. І як жа гэта ён, Селім, не сцяміў, чаго караванбашы, да якога прывёў яго ніямеец, так прагна аглядаў яго, бы шчаня! Загадаў скінуць вопратку, абмацваў, торгаў за валасы, прымушаў паказваць зубы. Селім цярпеў гэта, бо чуў, што прынцы жадалі, каб вакол іх знаходзіліся толькі прыгожыя людзі. Гэта так зразумела. Прыгожых асабліва паважаюць у землях арабаў. А прынцы плацяць сваім служкам добрыя грошы і нават даюць кожны тыдзень уікенд — адпачынак. І Селім, каб спадабацца, увесь час белазуба ўсміхаўся караванбашы, хаця вельмі змарнеў за час бадзянняў па Ніямеі.
Што за месца той горад басаногіх!.. Ніяк не ўдавалася прыстасавацца. Толькі аднойчы ўладкаваўся на работу — загоншчыкам жывёлы на бойні, але мясцовыя хлопцы хутка высачылі яго і двойчы пабілі ля ўвахода…
Мужчынскія цяжкія крокі пачуліся зусім побач. Адхінуўся полаг, па вачах разанула сонечнае святло. Селім скурчыўся, чакаючы ўдару. Але яго толькі таўханулі ў бок нагой.
— Ну-ка, ідзі сюды, — скамандаваў яму караваншчык жорстка, бы нікчэмнай погані.— Хутка!
Заўважыўшы, што Селім шчыльней прытуліўся да зямлі, караваншчык даў яму грымака і выцягнуў з шатра за каршэнь. Селім закрыў вочы. Хай будзе, што будзе. Але караваншчык толькі абхапіў яго бязлітаснымі пальцамі за шыю і ткнуў да губ біклагу з вадой. Вада… Было вельмі балюча, але Селім піў і піў. Потым расплюшчыў вочы. Зусім блізка вузкі, бы засохлы твар бедуіна. У рэдкай кучаравай бародцы набілася жоўтага пылу, ад цела патыхае часнаком і авечым салам. Дык вось каму ён, Селім, зараз належыць!
— Падумаць толькі, тры гэткія вярблюды за смаркача, — прамармытаў бедуін. — Лепей бы мне адсеклі руку за дурасць.
У пранізлівых вачах зіхцяць жоўтыя агеньчыкі. Ні слязінкі, хаця, відаць, у гэтага чалавека караванбашы забраў ці не ўсю маёмасць. Людзі пустэльні не прывучаны плакаць. У Селіма таксама вочы робяцца сухімі. За яго гэты бязлітасны чалавек згубіў усяго толькі тры нейкія жывёліны? Нічога, ён калі-небудзь адплача за свой учынак. Селіму нават пачынае менш балець. Ён апускае вочы, каб бедуін не пазнаў, што пра яго думаюць. Трэба зрабіць выгляд, быццам ты паслухмяны і запалоханы, падобны на тую авечку, на якую цябе мараць абмяняць недзе там, у канцы шляху.
Караванбашы даў знак — у дарогу! Людзі заварушыліся шпарчэй. На вярблюдаў, якія цярпліва стаялі на каленях, грузілі палаткі, кошыкі з фінікамі і праснакамі, хурджыны, коўдры, вязанкі хворасту, бамбукавыя шасты. Караванбашы пагладзіў белага вярблюда. Гэты ахоўнік шчасця каравана стаяў, высока задраўшы гарбаносую галаву з пагардліва адтапыранай, бы ў старога гандляра талісманамі, ніжняй губой. На ім была ўжо яго каштоўная паклажа — бурдзюкі з вадой, якой каравану павінна было хапіць на некалькі сутак дарогі па пясчанай пякельні.
Дзеці палезлі ў свае кашы, Селім таксама. Але караваншчык спыніў яго канцом бамбукавага шаста:
— Стой! Ты пойдзеш пешкі. А ў дарозе будзеш збіраць калючкі і сухі вярблюджы кал для вогнішча. Падыдзі, я прывяжу цябе.
Караванбашы, які аб'язджаў стаянку і даваў кароткія загады, адным вокам, бы каршук, зыркнуў на скурчаную постаць Селіма, якога караваншчык абвязваў упоперак тулава тонкай лаўсанавай вяроўкай, і, відаць, задаволены, паскакаў наперад, да белага вярблюда. Селім узрадаваўся, што рукі і ногі яго заставаліся свабодныя, іх не скавалі ланцужком, як нядаўна метысу. Але ў таго правіннасць была куды горшая. Як прыпыняліся ля высахлай рэчкі — вадзі, ён збег, схаваўшыся ў камянях. Караваншчыкі ганяліся за ўцекачом, бы за зайцам. А калі, нарэшце, злавілі, сам караванбашы сек яго плёткай, вельмі акуратна, каб на твары не было драпін. Потым уцекача прымусілі цэлы дзень ісці пешкі, надзеўшы наручнікі і абвязаўшы вяроўкай. Калі ён пачынаў спатыкацца, караваншчык біў яго плёткай:
— Шавяліся, каплун!
Селім потым пацікавіўся на стаянцы ў маладога бедуіна, што такое «каплун». Той з рогатам нечакана схапіў Селіма за ніз жывата.
— А ты яшчэ не каплун? Ну, нічога, хутка і табе ў адным добрым месцы зробяць гэтую аперацыю, каб ты паспакайнеў і добра служыў гаспадару. Чык! І ўсё. Га-га-га! — рагатаў ён, наводзячы на Селіма жах сваёй незразумелай весялосцю.
Плыве перад вачамі гарачае мроіва, смыляць раны, хочацца піць. Селім валачэцца за канём караваншчыка і сочыць за белым вярблюдам. У яго выспявае план помсты: ноччу ён падпаўзе да яго і выпусціць з бурдзюкоў ваду. Няхай караваншчыкі здохнуць ад смагі! Няхай усе здохнуць, калі з ім такое здарылася. Трэба толькі здабыць нож і пастарацца паводзіць сябе так, каб нічога не западозрылі, не скавалі ланцужком.
Хлопчык брыў сам не свой. Млосна. Іншы раз перад вачамі ўзнікалі прывіды. То ён бачыў раптам, як над барханамі паўстаюць зялёныя пальмы, за якімі высіцца велічны палац з белага каменю. А то зусім блізка вырастаў вялікі фантан з Дыяр Эль-Махсула, і цудоўныя вадзяныя струмені з плёскатам ліюцца з магутных каменных коней з рыбінымі хвастамі…
На стаянках Селім збіраў сухія калючкі, потым па загаду караваншчыка чысціў кашэль. Цяпер ужо ніхто не клапаціўся, каб яго твар быў свежы і прывабны. Яго выгляд выклікаў агіду караванбашы, і Селім усё рабіў старанна, каб хоць не білі. І калі ўвечары яго пусцілі начаваць разам з астатнімі хлопчыкамі, Селім зразумеў, што гэта проста літасць караваншчыка. Бо сам ён цяпер і не варты тых, каго нядаўна не лічыў сабе раўнёй. Таму Селім нават здзівіўся, калі хлопчык-йаруба спачувальна пачаў сваёй слінай змазваць яму набрынялыя пісягі ад удараў бізуна. Сліны ў яго было мала, і хлопчык час ад часу падстаўляў далонь суседзям. Ад сліны сапраўды стала крыху лягчэй. Селім заплюшчыў вочы. «Трэба падбірацца да белага вярблюда, — думаў ён. — Вось толькі крыху адпачну». І ён пагладзіў па пыльнай кучаравай галаве хлопчыка-йарубу, вочы якога ззялі ў цемры святлом дабрыні.
Добыш уладкаваў Акліля і Хуары ў свой атрад памочнікамі да повара Мулуда і загадзя дамовіўся з начальствам, што калі бурыльшчыкі накіруюцца ў пустыню, то Акліль і Хуары застануцца на галоўнай базе — у Туггурце. Гэта даволі вялікае паселішча з сучаснымі дамамі і добрай школай, канечная чыгуначная станцыя Алжырскай Сахары. Аднак калі ён пасля тыдня камандзіроўкі прыехаў у Туггурт, іх там не аказалася.
Заскочыў са спёкі ў вагончык-сталоўку, да якой прымыкала палатка кухні. Убачыў, як полаг, што закрываў уваход у майстэрню повара, крыху адсунуўся і паказалася кучаравая хлапечая галава. Бліснулі поўныя цікаўнасці блакітныя вочы…
— Чаго ты там хаваешся, Акліль? Прывітанне! Хлопчык, адчуўшы шчырую сардэчнасць у словах «савецкага ірум'ена», або савета, як ён яшчэ іншы раз пра сябе называў Добыша, заўсміхаўся. Не так і многа ён ведаў людзей, якія выказвалі бескарыслівую радасць ад сустрэчы з ім. Таму Акліль адчуў нават нейкую вінаватасць, бо з некаторага часу сэрца яго належала матарысту Сідкі. З ім таксама звёў яго Добыш, даведаўшыся пра цягу Акліля да матораў. О, Сідкі ў маторах разбіраўся. Але самае галоўнае, што так прываблівала да яго хлопца, — Сідкі ведаў, як трэба ўзрываць міны. Ён неяк растлумачыў, што быў дыверсантам у часе вайны. Не сказаў ён толькі, дзе гэта было.
Побач з Аклілем з'явіўся і Хуары. Гэты не так адкрыта цягнуўся да Добыша, але таксама быў яму ўдзячны, бо трапіў на работу, аб якой марыў,— памочнікам да сапраўднага повара, які ўмеў гатаваць дзесяткі страў.
— Ну, прывітанне, сябры! — зноў прамовіў Добыш, шкадуючы, што, акрамя пліткі шакаладу, не мае больш ніякіх гасцінцаў.— Дык хадзіце ж сюды, пагаворым хоць. Даўно ж не бачыліся.
Аднак хлопчыкі ўсё яшчэ дзічыліся. Тады Добыш падышоў да іх і, абняўшы, прыцягнуў да сябе. У яго было адчуванне, быццам гэта яго малодшыя браты, якіх ён, нарэшце, адшукаў.
— Кемлівыя, — сказаў пра іх начальнік буравога атрада Карнееў.— Мы, калі сюды рушылі, хацелі пакінуць іх на базе. А яны ў слёзы! Прывыклі. І нам весялей. Як нашы дзеці. Хлопцы добрыя, увішныя, толькі вельмі ўзрыўчаткай цікавяцца. Юсуфзадэ, бурыльшчык наш, вокам міргнуць не паспеў, як гэты вось жэўжык, Акліль, пакет аманалу са скрыні выхапіў.
— А хто з нас у іх узросце не цікавіўся выбухамі? — пасмяяўся Добыш. — Пакуль жа паразумнееш. Бывала, каторы простымі запалкамі ўмудраецца сабе вочы выпаліць.
— Праўда што, — згадзіўся Карнееў.— У мяне вось брат старэйшы… Праўда, тое адразу пасля вайны было. Падшыванцы, разумееш, паклалі ў вогнішча нямецкую міну. Брата потым у школе мінёрам дражнілі. Увесь твар асколкамі пасекла, і на правай руцэ толькі палова пальца засталася, кручок… А хлопцы няхай у нас лета папрактыкуюцца. Увосень уладкуем у тэхнічнае вучылішча. Акліля, ва ўсякім разе. На маторы ў яго проста талент. Ну, Хуары, можа, і далей кухарам захоча. Мулуд яго хваліць.
Выпіўшы шклянку халоднага чаю з лімонам, Добыш вырашыў пайсці зірнуць на работу новага электраматора.
— Толькі не баўся, — папярэдзіў яго Карнееў.— Праз гадзіну-другую павінны прыехаць нашы суседзі, французы. З будоўлі Транссахарскай аўтамагістралі. Дапаможаш перакладчыку. Наш жа студэнт з інстытута замежных моў сам ведаеш — тэхнічную тэрміналогію засвоіў яшчэ недасканала, а размова ж пойдзе інжынерная.
Акліль падахвоціўся правесці Добыша на буравую пляцоўку.
Пасля некалькіх дзесяткаў хвілін ля кандыцыянера Добышу падалося — спёка крыху апала. Але праз колькі часу адчуў, што так ніколі і не прызвычаіцца да сахарскага пекла. А кажуць, што хутка стане яшчэ горш. Сіноптыкі папярэджвалі па радыё — можа наляцець самум, гарачая завіруха.
З машыны-ўсюдыхода, на якой Добыш прыехаў з Туггурта, рабочыя выгружалі трубы і мяшкі з цэментам. Разам з усімі працаваў і Карнееў.
— Можа, пачакалі б да вечара, — сказаў яму Добыш, — хоць трохі сонца пацішэе.
Начальнік буравога атрада паківаў галавой:
— А раптам самум? Ты калі-небудзь бачыў, што гэта такое? У нас жа кожная хвіліна на ўліку. Сам урад рэспублікі цікавіцца, калі мы тут дамо ваду.
Добыш агледзеў пустынны гарызонт. Буравая вышка здавалася забытай сярод пяску дзіцячай цацкай.
— Ды тут жа вада — гэта жыццё. — Карнееў працёр хусцінкай вочы. — Здабыць яе для гэтых мясцін важней, чым нафту.
— З нафтай усё ж нічога не можа ў нашы дні параўнацца, — не паверыў Добыш.