Паказаўшы Аклілю, дзе класціся спаць, Хуары адсунуў полаг і выбраўся на цёплыя прыступкі. «А мо хай жыве са мной? — думаў ён пра свайго нечаканага кватаранта. — Кожны ж з некім жыве разам. А вернецца бацька, тады паглядзім». Ён успомніў, што вясной яго запрашаў да сябе Шакал, верны ахоўнік Селіма. Во хто асілак і ўмее біцца! Ад французаў нейкіх навучыўся, казалі. Але ў Шакала такі айчым, баншчык Алі, што яго нават Шакал пабойваецца.
Хуары насцярожыўся: каля машыны бліснуў агонь, хутка данеслася і гудзенне матора. Ну, слава алаху, грузавік паехаў да шашы.
На востраве таксама мільгалі водблескі агню. Відаць, Стары паліў у нейкай яміне вогнішча. Мора ляжала ціхае, і ўсё навокал прыціхла перад ноччу. Трава, што высахла без дажджоў яшчэ ў мінулы месяц, моцна шархацела, і далёка чуваць было, як дзесьці ў руінах паўзе змяя. Яшчаркі ці мышы шоргаюць не так. У іх і перабежкі кароткія. Прабяжыць — і прыціхне, слухае. Яшчэ прабяжыць… А змяя, асабліва вялікая, паўзе ўпэўнена — ш-ш-шорг, ш-ш-шорг… Ян гаспадыня гэтых старажытных руін. Яна і жыве тут спрадвеку. Можа, яшчэ і французы сюды не прывалакліся з-за мора, а ў яе тут было гняздо.
Потым Хуары падумаў, што трэба звадзіць Акліля да Селіма. Той абавязкова знойдзе яму які занятак, каб зарабіць на хлеб.
«Мая добрая Зульфі! Да гэтага часу не магу прывыкнуць, што ты ўжо ў Сеціфе. Калі пасля работы я вяртаюся дадому і бачу на трэцім паверсе, пад самым дахам, акно нашага пакойчыка, мне кожны раз здаецца, што зараз яно расчыніцца і ты паклічаш мяне. Строга, бы старэйшая сястра: «Марыям, дзе ты там? Ідзі хутчэй, тарэшта ў тваёй талерцы стыне!» О Зульфі! У цябе такі моцны і прыгожы голас. Дарэмна ты не згаджаешся спяваць у ліцэі. Смялей! Шабан падарыў мне пласцінку з песнямі Умм Кульсум, яе голас нагадвае мне твой.
А Шабан не такі ўжо добры, як табе здаецца. Па-першае, паводзіць сябе так, быццам мае на мяне нейкія правы. Сказаў нядаўна, калі я заўважыла, што пасля рэвалюцыі ў нас жанчына мае аднолькавыя правы з мужчынам: «Тады дазволь, Марыям, я буду тваім старэйшым братам». Я змаўчала, о Зульфі! Ведаю, ты б адказала на гэта як належыць, а мне пакуль не хапае смеласці гаварыць тое, што думаю. Памятаеш Хаджыру? Яе нядаўна выдалі замуж за нейкага мужчыну, якога яна, аказваецца, нават не бачыла да таго. Старэйшы брат сказаў ёй: «Пойдзеш за яго, гэта паважаны чалавек, мой начальнік». Не ведаю, што я вытварыла б, каб са мной гэтак зрабілі. А з братам мы павінны быць роўныя ва ўсім. О, колькі я ўжо шукаю яго, майго сапраўднага брата — Акліля! Сэрцам чую — ён недзе блізка, а не магу пакуль напасці на след. Іншы раз мне здаецца, што ён памёр без мяне ад голаду ці ад якой хваробы. Зусім жа яшчэ хлапчук!
Ну, а пра Шабана скажу трохі больш. Уяві сабе, ён па праву старэйшага брата забараніў мне наведваць міжнародны маладзёжны лагер у Сідзі-Феруш! А мы знарок туды паехалі, Надзія, Фузія і я. Можа, я адна і не адважылася б, дый Фузія таксама, але Надзія аказалася такім завадатарам! У Сідзі-Феруш яна ўжо была некалькі разоў з Буалемам. Ты яго, напэўна, не памятаеш. Да нядаўняга часу ён жыў у прыгарадзе, у Баб-эль-Уэд, а зараз перабраўся ў новы квартал — Кло Саламбрые і працуе ў аўтарамонтнай майстэрні, якую адкрылі кааператыўна былыя партызаны. Буалем — адзін з тых, хто будаваў маладзёжны лагер. Яго запрасілі студэнты з Эль-Біяра. Раней на тым месцы быў лагер французскіх легіянераў. Вакол лагера так і застаўся калючы дрот у тры рады. Там яшчэ і зараз трапляецца рознае ваеннае ламачча. Пры мне хлопцы знайшлі гранату на газоне, проста ў кусце руж! Не, ты ўяўляеш сабе гэта? Рааба выцягнуў з гранаты гэткі бліскучы аловачак — капсуль. А гранату — яе называюць «лімон» — папрасілі дзве дзяўчыны, францужанкі. Хлопец з Кеніі фатаграфаваў іх з ёю, а яны так вішчалі, што мы адвярнуліся.
Але гэта што! Вось потым было, о Зульфі! Спачатку мы глядзелі невялічкі спектакль пра муджахіда і феллаха, ролю якога выконваў Буалем. Феллах і муджахід спачатку не разумелі адзін аднаго і таму абодвум даставалася ад каланізатараў, а потым зразумелі — ім трэба дружыць, тады толькі яны перамогуць. А потым на той жа пляцоўцы пачаліся танцы. І Надзія (смелая!) танцавала ўвесь час. Нас з Фузіяй таксама запрашалі! З якіх толькі краін не прыехала, аказваецца, моладзь у наш Сідзі-Феруш! Гвінейцы, тунісцы, егіпцяне, італьянцы, маладыя французскія сацыялісты і камуністы, якія раней змагаліся са сваімі капіталістамі, каб яны спынілі вайну супраць алжырскіх патрыётаў. Наша моладзь з вялікай павагай адносіцца да такіх французаў, яны нам, як браты. Так казаў Буалем, і мы з ім згодныя.
А яшчэ былі савецкія. Мы да іх асабліва прыглядаліся — што за людзі? Яны не падобныя ні на нас, ні на французаў, жывуць далёка. Кажуць, улетку ў іх так холадна, як у нас зімой. Парадкі ў іх краіне таксама не такія, як у нас, а Буалем кажа, што каб не яны і іншыя сацыялістычныя краіны, мы не змаглі б перамагчы сваіх ворагаў. Разумееш? Я не ведала гэтага і Фузія таксама.
Але ты ўжо здагадалася, Зульфі! Так, мяне запрашаў танцаваць адзін хлопец, ірум'ен. Некалькі разоў падыходзіў. Я, канечне, гаварыла «не», а калі ён, надзьмуўшыся, вяртаўся да сваіх таварышаў, мы з Фузіяй смяяліся так, быццам нас шайтан які смяшыў. Мы спачатку падумалі, што гэта амерыканец. Потым ён пачаў гаварыць з Раабам, і аказалася, яны ведалі адзін аднаго! Ён пачаў гаварыць пра мора і так смешна вымаўляў французскія словы! Таму Фузія і спытала, ці не амерыканец ён. Хлопец засмяяўся, відаць, узрадаваўся, што загаварылі з ім, і адказаў, што з Кабіліі. Мы не паверылі, зразумела. У яго і вочы шэрыя, а ў нас у Кабіліі сустракаюцца чорныя, карыя з зелянкавым адценнем або такія, як у мяне, — блакітныя, амаль сінія. Я ветліва сказала, што ён гаворыць няпраўду і на кабіла зусім не падобны. Ён пачырванеў. Гэта было прыкметна, хоць скура ў яго вельмі загарэлая, арэхавага колеру, а на носе шалушыцца скура. Ён папрасіў прабачэння і сказаў, што думаў — у яго пытаюць, дзе ён жыве зараз, а не з якой краіны. Ён савецкі, Зульфі, з Савецкага Саюза, студэнт і працуе ў Кабіліі на будаўніцтве, а ў Сідзі-Феруш прыехаў з сябрамі на выхадны. Завуць яго Юрый. Ён увесь час потым і прастаяў каля нас, як прывязаны, і ўсё пазіраў на мяне спадцішка. А думаў, што я не бачу! Смешны, праўда? А Фузія таўхала мяне локцем, думала, што я не заўважаю. Потым спытаў, дзе мяне можна пабачыць у горадзе і калі. Дык Фузія ляпнула — на паштамце! Хто яе прасіў, скажы?
Ведаю, о Зульфі, ты зноў скажаш, што я легкадумная і паводжу сябе не па-даросламу, таму не буду пісаць, што было далей. Лепей напішу пра сваіх малых. У дзіцячым садзе мне зараз далі пастаянную групу. Хлопчыкі такія задзірлівыя, а дзяўчынкі ўсе вельмі добрыя. Яны такія розныя: адны гаспадарлівыя і акуратныя, іншых яшчэ многаму трэба вучыць. Але я люблю іх усіх, бо ў іх столькі непасрэднасці і шчырай дабраты, нягледзячы на тое, што растуць яны большай часткай у сем'ях, дзе не кожны дзень на стале бываюць рыс і мяса. Вучу дзяцей маляваць і пісаць літары. А як яны танцуюць і спяваюць, ты паглядзіш сама, калі ўсё-ткі знойдзеш час і прыедзеш да мяне. Бо так хочацца з табою пагаварыць!
Я сабе зрабіла новую прычоску. Надзія гаворыць, што мне вельмі да твару, я нават быццам стала вышэй ростам.
О Зульфі! Вядома ж, ты праўду кажаш: я такая яшчэ легкадумная. А як мне перавыхоўвацца, калі цябе няма побач? Але ж калі ты нават захочаш паўпікаць мяне, усе роўна напішы хутчэй».
Спачатку Акліль не паверыў сваім вачам: знайшоў тое, за што плацілі грошы. Каралы ён бачыў на рынку, ведаў, што іх здабываюць у моры з немалымі цяжкасцямі. А тут — ляжыць сабе на пясочку і спакойна чакае, пакуль Акліль падыме яго і акуне ў ваду, каб змыць водарасці. Карал быў падобны на пену марскога прыбоя. Акліль нават падскочыў з радасці. Гэтак падскокваючы і палохаючы чаек прарэзлівымі крыкамі, ён памчаў да вежы. Заўважыўшы хлопца, стары казапас падумаў, ці не джыгануў яго тарантул. А можа, гадзюка? Іх тут у руінах поўна. Ачнуўшыся ад прывычнага роздуму аб марнасці чалавечага жыцця, ён споўз з нагрэтага каменя, прыхапіў схаваную ў халадок літровую бутэльку з вадой і закалдыбаў да хлопца.
— Гэй, гэй, малы! — паклікаў ён сіпла. — Ты што гэта, га? Цябе джыгануў тарантул?
Але Акліль не чуў яго. Ён імчаў да вежы.
— Паглядзі сюды, Хуары! Эй! — Хлопец выцягнуў руку. — Зірні ж, Хуары!
Той незадаволена ўзняў калматую галаву ад вялікай бляшанкі з зелянінай. Ён згаладаў за доўгі дзень і зараз гатаваў усё разам — абед і вячэру. Наогул ён любіў гатаваць. З прыгаршчаў фасолі, рознай зеляніны і пары лыжак алею ўмеў зварыць нешта прыдатнае да яды. Ого, яда! Пад'еў — і ў цябе ўжо моцны сон, пругкія, гатовыя да работы мышцы, зырка блішчаць вочы, усё цябе радуе, нават звычайны палёт чайкі над марскімі хвалямі, імклівы віраж арлана над горнай цяснінай. Сёння ў Хуары былі добрыя сакавітыя арцішокі. Ён старанна абабраў іх і збіраўся варыць у казане.
— Чаго ты там крычыш, як дурная квактуха? — буркнуў ён.
— Я знайшоў гэта на беразе, яго выкінула хвалямі! — Акліль так і гэтак паварочваў карал.
Хуары паглядзеў з падазронасцю.
— Бажуся, што знайшоў!
— Што здарылася, дзеткі? — падступіў да хлопчыкаў стары казапас. — Каго з вас сцебанула гадзюка? Я ж казаў, папярэджваў дурняў…
Хлопчыкі дружна зарагаталі, тыркаючы адзін у аднаго пальцамі.
— А каб вас! — узняў казапас над галавою кізілавы дубец. Ён пакрыўджана плюнуў.
— Сейід, — павярнуўся да старога Акліль, — паглядзіце, што я знайшоў. Гэта можна прадаць на рынку?
Сейід узняў карал і ўзважыў на далоні.
— Гэткія і раней каля берага трапляліся, я памятаю. Мой пляменнік з адным французам некалі здабываў іх. Ву-унь за тым мысам, ля астраўка. Самае месца, дзе яны жывуць. Прадаць? Цяпер дык і не ведаю, як яно. А французы плацілі грошы за гэткія штукі. Асабліва бралі залацістыя. Нясі на рынак, можа, хто і купіць.
Акліль зноў заззяў ад радасці. Калі ўдасца прадаць, то хопіць на куртку для зімы і яшчэ на сёе-тое застанецца.
— Хуары не падзяляў радасці таварыша. Пахмурна пазіраў, як да іх жытла падбіраецца падгалая каза. Яна спрытна, як цыркачка, скакала па прыступках. Стары шпурнуў у казу трэску.
— Прэч, дачка шайтана!
— Ага, прадасі! — прамовіў Хуары з'едліва. — А цябе там за шкірку — дзе, спытаюць, сцягнуў? Кыш! — тупнуў ён на казу.
Каза нетаропка адскочыла і, зыркаючы на людзей пранізлівымі вачамі шайтана, схапіла кавалак газеты, у які Хуары загортваў арцішокі. Іншыя козы таксама аблажылі вежу з усіх бакоў і скублі ўсё на свеце, спрабавалі нават сцягнуць з калка кавалак брызенту. Калі хто-небудзь недаверліва адносіцца да слоў, што ў Паўночнай Афрыцы гадоў дзвесце таму ці крыху болей козы з'елі львоў, то няхай бы паглядзеў, як яны ўвіхаліся ля жытла Хуары. Ён бы адразу паверыў — такія могуць усё, дай ім волю.
— Вам не трэба тут жыць. — Казапас пакруціў па-чарапашы сюды-туды невялікаю, падобнаю на сухі гарбуз галавою ў салдацкай шапцы.
Хуары з гонарам агледзеў прыстасаваныя ўчора дзверцы ад грузавіка.
— А хто гэта мне забароніць? — з выклікам адказаў ён і кінуў у булькочучую ў казанку ваду арцішокі.
Казапас аддаў Аклілю карал і яшчэ раз азірнуў каменныя руіны, дзе ўжо сям і там вырасталі вячэрнія цені. Каза зноў падступіла да прыпасаў Хуары.
— Нядобрае гэта месца, паверце, — упэўнена адказаў казапас. — Нават французы яго не любілі.
— Таму што партызан баяліся. Тут блізка катакомбы, — сказаў Хуары.
— Мой пляменнік аднаго разу тут бачыў здань Бабы Аруджа.
— Гэта пірата? — голас у Хуары крышку ахрып.
— Баба Арудж недзе, казалі, схаваў тут частку сваіх скарбаў, калі яго аблажылі туркі. А потым не змог сюды вярнуцца.
— Бо яго павесілі, я ведаю, — сказаў Хуары. Хуары схапіў дубец і ўскочыў, каб адагнаць коз, якія спрабавалі залезці па лесвіцы ў яго жытло.
— Я ведаў ірум'ена, які тут корпаўся мо паўгода. Відаць, шукаў клад Аруджа, — сказаў казапас.
— Знайшоў? — у позірку Хуары ўзнікла раптам Напружанасць.
— Ды не, яго аднойчы знайшлі мёртвага.
— Няўжо дух і такое можа? — Акліль уцягнуў галаву ў плечы, як ад холаду. — Я думаў, ён толькі можа палохаць.
— Палохаць! — адгукнуўся Хуары. — Схопіць за каршэнь ды як зірне ў вочы — зразу сканаеш. А ён жа многае можа.
— Хлопцы, кажу — не таўчыцеся тут, — параіў казапас. — Ідзіце туды, дзе жывуць людзі, а не яшчаркі і змеі. Вы, напэўна ж, не ведаеце, што той, хто жыве адзін, можа ператварыцца ў шакала. Шакал быў некалі чалавекам, а цяпер бачылі? Знайшоў яшчэ гэткіх, як сам, і цяпер круцяцца каля чалавечага жытла ды выюць, што нельга туды прабрацца. Але ж яны былі зладзеі, таму і жылі, як тулягі. Алах іх адзначыў асобай метай.