Праз нейкі час ён спыніўся каля дзвярэй і прыслухаўся. У пакоі нехта маліўся… Пан Чаляднік асцярожна адчыніў дзверы і ўвайшоў у спальню.
— Хто там? — пачуў ён строгі голас пані Кацярыны. Нянька, у белай доўгай сарочцы, стаяла на каленях перад абразом з лампадкай. Правая рука яе, відаць, пасля малення, застыла на жываце. Побач, на стале, гарэла свечка.
Не хвалюйся, гэта я, Каценька, — мірна адазваўся госць.
— О Божа, пан Варлампій! — уздыхнуўшы з палёгкай, прагаварыла пані.— А я думала, вы спіце сном праведніка!..
У гэтым доме, дзе пражыла яна ўсё жыццё, ёй не было чаго баяцца. А чаго ж баяцца свайго даўняга сябра?!
— Не спіцца, даражэнькая, — прызнаўся, уваходзячы, прыказчык. — Штосьці цела ломіць. Старэю, ці што. Ты ўжо прабач.
— Ай, што вы кажаце, — што ўжо тут, праходзьце. — Пані Кацярына паднялася. — Дзіва што! Такая спякота! Я таксама мучаюся. — І паказала на крэсла. — Сядайце.
Думаю, справа не толькі ў гарачыні,— прызнаўся, сядаючы, прыказчык. — Ёсць і іншыя прычыны. — Ён неяк хітравата падміргнуў суразмоўніцы. — Занадта шмат салодкіх успамінаў лезе ў галаву. Проста нейкае вавілонскае стоўпатварэнне!
Пані Кацярына здагадалася, пра што ён намякае. Яе кавалер, раней такі рашучы на дзеянні, цяпер сядзеў, як які-небудзь праведнік, ціхі, рахманы, сціплы, імкнуўся патлумачыць прычыну свайго начнога візіту. Гэта нават развесяліла яе.
— Салодкіх, кажаце, — смеючыся, прамовіла яна. Пан Чаляднік агледзеў пакой.
— Ох, калісьці і палазіў жа я тут, — сказаў ён і пакруціў свой вус, — здаецца, на столі толькі і не пабыў. Бачу, радасць мая, у цябе ўсё па-ранейшаму. Не любіш ты перамен.
Пані Кацярына ўздыхнула і адказала:
— А што толку ў гэтых пераменах! У мяне, можа, адна радасць і засталася — успаміны. Я вось як гляну на гэтыя кандэлябры — сэрцу неяк лягчэй, здаецца, маладзею.
Пачуцці, якія нечакана прачнуліся ў няньчынай душы, перадаліся яе госцю. Прыказчык адвярнуўся да акна. Нечакана ён заўважыў з яўным хваляваннем:
— Вось так і ў мяне. Часам як заб'ецца вось тут, — ён наказаў на грудзі,— быццам які птах у клетцы! Вось, напрыклад, цяпер: убачыў гэтае вогнішча, — ён скіраваў свой позірк у цемру акна, адкуль, як і з яго пакоя, былі бачны здаля чырвоныя водбліскі,— дык усё ўва мне і закалацілася…
Пані Кацярына падышла да акна.
— Гэта каля ветранога млына, — упэўнена сказала яна.
Скарыстаўшы той момант, што нянька пераключыла сваю ўвагу на млын, пан Чаляднік падняўся, зрабіў крок і раптам абняў пані Кацярыну за талію.
— Як убачыў,— страсна зашаптаў ён, — так у грудзях маіх і заклекатала. — Апошняе слова ён вымавіў дрыготкім усхваляваным голасам. Нечакана ён зняў руку, павініўся: — Ты ўжо прабач мяне, Кацярына.
Пані Кацярына зразумела, за што менавіта ён прасіў прабачэння, дакранулася да яго пляча.
— Які і быў, які і быў, пан Варлампій, такі ж добры. — Яна ўздыхнула. — Божа, — ціха прамовіла яна. У яе вачах заблішчэлі слёзы, — як я любіла вас! Які гэта быў цудоўны час! Як многа ён мне падарыў!.. — Голас яе неяк змяніўся, яна гатова была заплакаць.
— Ну што ты, што ты, Кацярынка. Не трэба, не трэба, — ласкава супакойваў ён яе. — Такі, відаць, наш халопскі лёс. Не будзем скардзіцца. У Госпада свае адносіны да нас.
Пані Кацярына схіліла галаву да грудзей прыказчыка. Яна ведала, што калі і ёсць на грэшнай зямлі годны чалавек, дык гэта ён, пан Варлампій; ён і весялун, і пяшчотная, чулая душа; за што ні возьмецца, любая справа ў руках гарыць.
Яны прыціхлі,— у думках перанесліся ў тыя дні, калі толькі пазнаёміліся, аднак даверыліся адно аднаму. Прайшло столькі гадоў, і сёння ўжо без слоў і абдымкаў прызнаваліся, што па-ранейшаму кахаюць адно аднаго. Усё тое няёмкае, дробязнае, што калісьці было паміж імі, адступіла — у памяці жыло толькі самае прыемнае…
У ліпені месяц свеціць не так ярка, як восенню ці зімой. Але ў гэтую ноч яму дапамагалі зоркі. Разам яны высвечвалі не толькі нізіны і пагоркі, але і нават вузенькую сцяжынку, якая выводзіла да млына. Ноч даўно ахінула зямлю чорнай вуаллю — аднак прырода не замірала і ўначы. Праляталі, трапечучы крылцамі, нябачныя птушкі, варушыліся і папісквалі начныя звяркі, чуцен быў жудасны крык савы. Тысячы жывых істот шалясцелі і гудзелі ў сакавітай траве. На акацыі патрэсквалі перасохлыя стручкі, быццам хтосьці чыркаў крэсівам. Гэтыя гукі трывожылі душу, будзілі прыдрамалую днём фантазію. Міжвольна, з надыходам цемнаты, прачыналася асаблівая цікаўнасць да ўсяго свету; тое, чаго не маглі ўбачыць вочы, дамалёўвала фантазія.
На вяршыні лысага ўзгорку, празванага людзьмі «Перуновай гарой», непадалёку ад ветранога млына, гарэла вогнішча. І таму, хто знаходзіўся на гары, здалёк, акрамя трэску палення і іншых начных гукаў, выразна былі чуваць усплёскі вады. Гэта выбівалася з-пад гары невялікая крынічка. Доўгаю дугою ручаёк, які выцякаў з гэтай крынічкі, агінаў той узгорак, злучаўся з іншымі маленькімі ручайкамі і, памнажаючы свае воды, нёсся па каменні ў бок панскага дома.
Гэтай ноччу каля вогнішча сабралася кляціхінская моладзь. Дзяўчаты, апранутыя ў доўгія, светлыя строі, спявалі. Адзін з хлопцаў, якога звалі Ян, падыгрываў ім на скрыпцы. У яго руках яна нараджала неверагодна дзівосныя гукі, якія нагадвалі «галасы» розных кузюрак: то гудзеў чмель, то пішчаў камарык, то гнюсавіла муха. За спевам дзяўчат скрыпкі амаль не было чутно. Побач з Янам сядзела панна Марыя. Яна была ў беласнежнай сукенцы і таму выдзялялася з натоўпу дзяўчат, як лебедзь пасярод качак. Дзяўчаты спявалі вельмі тужліва:
Спявалі з асаблівым пачуццём. У многіх нават паблісквалі на вачах слёзы. Панна Марыя маўчала, слухала, маркотна глядзела на дзяўчат. Ёй здавалася, што гэта песня пра яе.
Навіна аб ад'ездзе панны Марыі засмуціла яе сяброў. Аднак усцешыць яе ніхто не змог. Яны развітваліся з паннай, не спадзеючыся хоць калі-небудзь зноў вось так пасядзець разам з ёй.
Скончылася, заціхла тужлівая песня. І ў той жа час моладзь неяк пажвавела. Усё пайшло як звычайна ў такія вечары: нехта некага ўшчыкнуў, нехта ўскрыкнуў, а нехта засмяяўся. Моладзь не ўмее доўга сумаваць.
Люцыя, якая сядзела побач з панначкай, звярнулася да хлопца:
— Янка, праспявай!
Ян быў заняты сваёй скрыпкай. Дзяўчаты шчабяталі, смяяліся, а ён асцярожна настройваў скрыпку і нібы прыслухоўваўся да начной цемры.
— Панна Марыя, папрасіце, — звярнулася Люцыя да гаспадыні.
Маладая панна не зводзіла вачэй з музыкі. Яна чакала, калі ён зверне на яе ўвагу. Нарэшце інструмент быў настроены. Ян апусціў скрыпку, паглядзеў панначцы ў вочы.
— Заспявай, Янка, — папрасіла яна. — Заспявай мне на развітанне.
Хлопец-музыка быў адным з тых, хто рабіў усё грунтоўна. Усё, за што б ён ні браўся, мела для яго важнае значэнне. Калі ён іграў, то іграў абавязкова з пачуццём, забываючы пра ўсё на свеце. Можа, таму ён валодаў дарам зачароўваць тых, хто быў побач з ім. Ён гаварыў — і яго прагна слухалі. Ён глядзеў у вочы — і рабілася прыемна ад усведамлення таго, што ён звяртае на вас сваю ўвагу. Хацелася быць да яго бліжэй. Юнак выпраменьваў добры магнетызм. А таму не было нічога дзіўнага ў тым, што панна Марыя не грэбавала сяброўствам са сваім халопам і шчыра пакахала яго. У Яна закахаліся ўсе кляціхінскія дзяўчаты.
Ян паглядзеў у вочы панначцы, нібы чытаючы там ноты песні, якую збіраўся выканаць. Потым прыладзіў да пляча скрыпку і пачаў іграць. Спачатку яго мелодыя гучала нясмела. Але паступова набірала моцы. Паліліся дзіўныя, нечуваныя раней сябрамі Яна гукі. Складаныя, па-майстэрску выкананыя пераходы чаргаваліся з працяглымі аднагалосымі гукамі — тэмай. У мелодыі чуліся ўсплескі вады, галасы маці, каханай, песні жаўрука і салоўкі. Ян некалькі разоў паўтарыў яе і, калі нарэшце адчуў, што яе ўспрынялі, апусціў скрынку, заспяваў:
Некалькі разоў Ян пераставаў спяваць, браўся за скрыпку, — пачынаў імправізаваць. Гэта яшчэ больш захапляла слухачоў. Музыка хвалявала іх. Стары млынар, пачуўшы мелодыю, выйшаў на вуліцу.
Панна Марыя адчувала незвычайную асалоду. Ёй здавалася, што яна моліцца і што з ёю размаўляе сам анёл нябесны… Гэтыя хвіліны павінны былі стаць для яе Ў будучым самым светлым успамінам.
Ян скончыў іграць. Ён не пачуў заўсёднай пахвалы: дзяўчаты і хлопцы засталіся сядзець, не зварухнуўшыся з месца. Здавалася, сваёй музыкай ён пераўтварыў іх у камяні. Панна Марыя глядзела на яго шырока раскрытымі вачамі. Яна нібы прасіла яго не спыняць шчаслівае імгненне… Вогнішча дагарала. Але ніхто не здагадаўся падкінуць у яго хоць колькі паленцаў.
Наўздзіў, апроч маркоты, гэтая ноч дарыла Яну і панне Марыі і долю асалоды: ім было прыемна ад усведамлення, што яны разам і што да раніцы ў іх шмат часу. Гэта здзіўляючая здольнасць — вышукваць задавальненне з нічога — належыць, відаць, толькі маладым. Ян і панначка нават і не хацелі думаць пра сумнае. На душы было спакойна. Даўно ўжо разышліся па хатах кляціхінскія хлопцы і дзяўчаты — тыя, што былі з імі каля вогнішча. Месяц паспеў ужо перакаціцца з адной часткі небасхілу Ў другую, а Ян і панна Марыя ўсё яшчэ гулялі па аколіцах вёскі. Пачуццё блізкасці сагравала іх душы і кружыла ім галовы. Час ляцеў непрыкметна. Ім здавалася, што яны толькі-толькі пачалі сваю гаворку, — а між тым ужо стаміліся стракатаць конікі, а ў траве серабром зазіхацела раса…
Абышоўшы закуткамі Кляціху, Ян і панначка наблізіліся да каменнай агароджы, за якою пачынаўся парк. Ім захацелася пасядзець на сваім улюбёным месцы — пад лістоўніцай каля сажалкі. Ян дапамог узабрацца панначцы на тоўстую агароджу. Потым пераскочыў сам і падтрымаў панначку, калі тая злазіла.
У парку было цёмна. Высвечваліся толькі сілуэты дрэў. Паўночнікі пайшлі па знаёмай алеі ўздоўж агароджы. Праз нейкі час яна вывела іх да сажалкі.
Каля вады было крыху відней. Хмяліў густы водар лістоўніцы, а цішыню парушалі ўсплёскі рыб і квактанне жаб. Гэтую сажалку, на беразе якой пралівалі сягоння слёзы панначка і Люцыя, называлі «Грошык». Такую назву яна атрымала за тое, што была круглая і блішчэла, як срэбная манетка. У гэты позні начны час беражок сажалкі гарэў цьмяным малахітавым святлом. Здавалася, быццам гэтую чорную ўпадзіну акаймляе гіганцкае зіхатлівае кольца. Ян і панначка прыселі каля вады на траве.
— Як цудоўна ты іграў! — прызналася панна Марыя. — Тваё гранне, як салаўіны спеў.
— Салавей — мой галоўны настаўнік, — адказаў хлопец. — Мая музыка — вельмі далёкае падабенства яго Божага дару. Вясною толькі і чакаю сустрэчы з ім. Як пачую, стану дзе-небудзь побач і паўтараю за ім: ён праспявае — я сыграю. Так і абменьваемся імправізацыямі, нібы дзве старыя сваімі плёткамі. Потым, ужо дома, пачынаю тварыць. Атрымоўваецца, але не тое, што хацелася б. І толькі калі думаю пра вас, музыка пачынае ліцца са струнаў, быццам сам Гасподзь бярэ ў рукі мой смычок. Гукамі імкнуся выказаць цеплыню, якую вы выпраменьваеце, вашу прыгажосць, пяшчоту. Я імкнуся вылепіць вас з гэтых гукаў, як скульптар лепіць з гліны свае фігуркі.
— Твая музыка так чароўна дзейнічае на мяне, — з пачуццём прызналася панна Марыя. — Калі я слухаю яе, то нібыта лятаю на крылах у паднябессі.
— Гэта таму, што яна — пра вас, — адказаў Ян. — О, калі б Гасподзь даў магчымасць, я стварыў бы пра вас яшчэ больш цудоўную музыку.