— Вы нешта хацелі, пан Гнезскі,— адазвалася яна. — Калі ласка, кажыце, што ў маіх сілах, я дапамагу.
— О, вы сама дабрыня, — адказаў мастак. — Гаворка ідзе пра жаданне зрабіць ваш партрэт. Ці не маглі б вы знайсці дзеля гэтага хоць адну гадзіну вашага ранішняга часу?
— Надоечы, здаецца, князь даў згоду на вашу прапанову. Я не пярэчу, — прызналася панначка. — Трэба толькі нагадаць яму пра вашу прапанову яшчэ раз.
Гнезскі ўдзячна пакланіўся.
— Аднак чаму ў вас з'явілася такое жаданне?
— Не хачу ліслівіць, панна Марыя, — адказаў ён. — Скажу толькі: час усё мяняе. Для чалавека мастацтва вельмі важна не ўпусціць момант натхнення. Хачу намаляваць вас менавіта такою, якою ўбачыў сягоння: нявіннай, юнай, абаяльнай і, здаецца, нават закаханай.
Панна Марыя ўмомант заірдзелася, як макавая кветка. Праніклівасць мастака здзівіла і збянтэжыла яе.
— О, прабачце, калі я ўварваўся ў вобласць патаемнага, — заўважыўшы яе збянтэжанасць, сказаў Гнезскі.— Ні ў якім разе не хацеў вас пакрыўдзіць.
Панна Марыя ўзнялася:
— Трэба ісці, пан Гнезскі. Правядзіце мяне. Запэўніваю вас, ваша прапанова не сустрэне з майго боку ніякіх пярэчанняў. Перагаварыце з князем.
Той жа сцяжынкай яны вярталіся ў замкавы двор. І калі наблізіліся да парадных дзвярэй, з суседняга тунеля раптам выбег Дземянцей. За ім, з гіканнем, выкаціў на калясцы Іржык. Доўгаю пугай блазнюк імкнуўся ўдарыць грамілу. Пуга так і свісцела ў паветры. Слуга выкручваўся, прыгінаўся, і ўсё ж такі яму даставалася: кроў сачылася па яго твары і руках. Нарэшце, стаміўшыся, гарэзнік кінуў пугу. Ён асцярожна падкаціў да адной маладой служанкі, якая глядзела на яго, і раптам задраў ёй сукенку. Віск маладой служанкі змяшаўся з ідыёцкім смехам блазнюка. Наколькі страшна і сорамна было ёй, настолькі ж весела было другому…
Панна Марыя адвярнулася, парывіста пайшла ў пакоі.
Адразу пасля снядання да парадных дзвярэй галоўнага замкавага будынка быў пададзены экіпаж — раскошны чацвярык, запрэжаны ў ярка-чырвоную, упрыгожаную золатам карэту. А праз некаторы час стары князь, панна Марыя і пан Чаляднік, у суправаджэнні тузіна малайцоў з княжацкай дружыны, адправіліся ў Замір'е.
Выкаціўшы на гасцінец, экіпаж панёсся хутка, як вецер. З-пад колаў заклубіў пыл, засцілаючы ахоўнікаў, якія скакалі ззаду.
Ад хуткай язды ў панны Марыі захапіла дух. Яна глядзела ў акенца на дрэвы, якія мільгалі паабапал дарогі,— і ёй хацелася крычаць ад нечаканага захаплення, якое пасялілася ў яе душы. Начны перапалох быў зусім забыты; адступілі самотныя думкі. Маладосць узяла сваё: панначка ізноў стала вясёлая. Наперадзе, за акенцам, побач з фурманам сядзеў пан Чаляднік. Іншы раз ён азіраўся і строіў панначцы смешныя грымасы. І гэтая нямая гульня забаўляла яе, як дзіця.
І вось першыя ўражанні ўлягліся. Панна Марыя адкінулася на спінку сядзення і аддалася марам. Яна падумала, што з князем Станіславам ёй будзе добра. Князь бачыўся ёй моцным, упэўненым і адначасова добрым, пяшчотным. Ёй было спакойна побач з ім.
Яе летуценнасць перапыніў нечаканы прыпынак. Пан Чаляднік абышоў экіпаж, адчыніў дзверку з боку князя, сказаў:
— Ваша міласць, вось тое самае месца. Можа, панначка захоча паглядзець…
Князь, які паспеў ужо задрамаць, спахапіўся:
— Ах, так-так, зусім забыўся. — І тут жа звярнуўся да пляменніцы: — Марысечка, анёл мой, выйдзем на хвілінку. Я пакажу табе два цікавыя дрэвы.
Пан Чаляднік дапамог выйсці князю; потым абышоў карэту і дапамог панначцы. Экіпаж ад'ехаў на некаторую адлегласць…
— Ну, канешне, гэта яны, — пазнаўшы дрэвы, сказаў пан Станіслаў.
Непадалёку, на паляне, перад падарожнікамі стаялі два дрэвы: малады стройны дуб і невялікая сасна, якая абвівала яго, як лаза. Здавалася, яны раслі з аднаго кораня.
— Пра гэтыя дрэвы вядома некалькі легенд, — патлумачыў князь, калі ён і панна Марыя выйшлі на паляну. — На розны лад трактуецца адно і тое ж: кажуць, што гэта нібыта зачараваныя юнак і дзяўчына. — Ён усміхнуўся, даючы зразумець, што не верыць падобным расказам. Затым заўважыў: — Недахоп адукаванасці ў народа кампенсуецца фантазіяй.
Аднак панна Марыя не прыняла яго скепсіс. Яна заўсёды адчувала сябе бяззбройнай перад містыкай. Убачыўшы дрэвы, яна міжволі і адразу ўпэўнілася, што гэта сапраўды зачараваныя юнак і дзяўчына. Здавалася, іншага вываду і не магло быць. У гэтым спляценні сасны з дубам столькі дзявочай пяшчоты і адданасці!.. Стройны, кучаравы дуб выказваў сур'ёзнасць і задумлівасць… Сентыментальная душа панны Марыі адклікнулася на гэты феномен. Ёй захацелася пачуць гісторыю пра гэтыя дрэвы, аднак усмешка князя спыніла яе ад роспытаў. Даючы зразумець, што надышоў час ехаць, князь найшоў да экіпажа…
Праз хвіліну яны ізноў несліся па гасцінцы. За вокнамі карэты мільгацелі дрэвы. А панна Марыя ўжо не магла забыць тое, што ўбачыла на паляне. Паддаючыся сваёй унутранай упэўненасці, яна гаварыла сабе, што ўжо лепей быць дрэвамі ды разам, чым — людзьмі і ўсё жыццё паасобку. Пры гэтых думках слёзы міжволі наварочваліся на яе вачах…
Пан Чаляднік ізноў павярнуўся да акенца і крыкнуў:
— Цыганы, ваша міласць! З мядзведзем! Князь тут жа патрабаваў:
— Спыні!
Крыху пракаціўшы, экіпаж спыніўся. Коні захраплі, падаліся назад. Карэту акружыла група цыган. Барадатыя, з доўгімі валасамі, у пунцовых кашулях, людзі гэтыя чамусьці нагадвалі панначцы фазанаў, якіх яна бачыла сёння раніцай. У руках некаторых цыган былі інструменты: бубен, гітара і нават скрыпка. Адзін з іх, у высокім капелюшы з чырвонага сукна і з нагайкаю на плячы, трымаў за вяроўку невялікага бурага мядзведзя. Цыганы гарлапанілі, працягвалі рукі да дзвярэй карэты, атрымоўваючы за гэта плёткай ад коннікаў, выкрыквалі нешта несуразнае, задраўшы, як глушцы, галовы. Нарэшце яны запелі… Спачатку адзін зацягнуў штосьці тужлівае. А калі скончыў, адразу ж прагучала некалькі гітарных акордаў, быццам нехта намерваўся парваць струны. Запілікала скрыпка. Музыканты нібыта прыладжваліся адно да другога, гралі нястройна. І вось мелодыю, пачатую спеваком, падхапіў хор. Крок за крокам тэмп песні паскараўся, падобна руху павозкі, якая кранулася з месца. Праз хвіліну-другую мелодыя з тужлівай зрабілася вясёлай, раздольнай. Застукаў бубен, цыганы пачалі прытанцоўваць. Яны ўтварылі невялікі круг на абочыне перад экіпажам. У цэнтр круга ўвайшоў цыган з мядзведзем. Музыка, а можа, нейкія загады гаспадара прымусілі звера скакаць. Стоячы на задніх лапах, ён круціўся, як паненка, і прысядаў, як падпіты мужык, пры тым адну пярэднюю лапу ён трымаў паднятаю ўверх, а другою браўся ў бокі. Рухі яго былі вялымі і нязграбнымі, аднак, гледзячы на тое, як ён стараецца, міжволі разбіраў смех. Тыя цыганы, што былі без інструментаў, таксама кінуліся ў скокі. Нязграбнасць звера толькі падкрэслівала майстэрства і спрытнасць танцораў, якія скакалі вакол яго. Пыл засцілаў цыган да пояса, аднак яны не звярталі на гэта ніякай увагі. Яны аддаваліся танцу цалкам, забыўшы, здаецца, дзе яны і перад кім.
Паслужлівы пан Чаляднік адчыніў дзверку экіпажа, каб князь і яго пляменніца маглі лепей разглядзець гэты спектакль. Князь Эрдзівіл усміхаўся. Ён адчуваў шчырасць у разудалай весялосці гэтых людзей. А на твары панны Марыі — поўнае захапленне. Панначка пляскала ў далоні.
Музыка сціхла так нечакана, як і пачалася. Танцоры нізка пакланіліся князю. Мядзведзь, атрымаўшы ў лапы шапку, падышоў у суправаджэнні павадыра да карэты і таксама пакланіўся да зямлі. Князь засмяяўся, зрабіў знак прыказчыку, каб той аддзячыў музыкантаў. Варлампій кінуў залаты пад ногі мядзведзю. Цыганы, нібы па камандзе, усе разам ізноў пакланіліся ў пояс! Нарэшце задаволены князь зрабіў знак, каб рушыць у дарогу.
Экіпаж адправіўся далей. Сустрэча з цыганамі ўразіла князя і панначку. Занятыя сваімі думкамі, яны глядзелі кожны ў сваё акенца…
Часам карэта абганяла якога-небудзь падарожніка, і кожны раз коннікі, якія суправаджалі князя, пры гэтым гучна крычалі: «Дарогу! Дарогу яго міласці!» Убачыўшы экіпаж і коннікаў, людзі падалі на калені. У павазе да Эрдзівілаў, як быццам, сумнявацца не даводзілася. І ўсё-такі панна Марыя адчувала, што людзьмі, якіх яна бачыла з акна карэты, правіць не столькі любоў, колькі страх. Суровыя княжацкія коннікі сачылі за кожным сустрэчным і тых, хто, на іх думку, не праяўляў рабалепства, каралі плёткаю. У Кляцісе ўсё было не так. Калі яна гуляла з нянькаю ці служанкаю дзе-небудзь за межамі сядзібы, людзі сустракалі яе перш-наперш усмешкаю. Яны кланяліся, а некаторыя з пажылых нават асмельваліся звярнуцца да яе…
Пракаціўшы па дамбе, экіпаж спыніўся каля новенькага будынка вадзяной мельніцы. Некалькі работнікаў займаліся дахам. Над будынкам круцілася агромністае кола. Шум падаючай вады заглушаў стук сякер. Госці выйшлі з карэты. Перад імі раптам з'явіўся поўны, з шырокай барадою млынар. Яго фігура нечым нагадвала круглую бутыль, а чырвоны твар захоўваў выраз той засяроджанасці, які быў на мордзе сустрэтага па дарозе мядзведзя. Пакланіўшыся прыезджым, млынар прыняўся дакладваць:
— Устанавілі камень і механізмы. Запусцілі галоўны вал. Ужо робім просты размол.
Князь пажадаў паглядзець работу механізмаў. Панначцы давялося пайсці з ім у будынак.
Гэта быў новы княжацкі млын, які абяцаў гаспадару значны барыш. Панну Марыю здзівілі памеры жорнаў і галоўнага вала. Ёй паказалася, што круціцца вялізная печ. Вось вала круцілася, прыводзячы ў рух шківы. Механізмы стваралі ілюзію, як быццам запусцілі гіганцкі вежавы гадзіннік. Здавалася, што вось-вось зайграе музыка і раздасца бой…
Затым млынар павёў прыезджых да плаціны. Міжволі ўсе затрымаліся каля вадаспада. Рух вады, шум, туман ад дробных пырскаў уражвалі панну Марыю значна больш, чым расказ млынара. Вада, якая прабягала да кола і прыводзіла яго ў рух, раптам убачылася ёй шматлікім натоўпам. Людзі штурхалі кола жыцця. Панна Марыя хацела бачыць сябе ў гэтай усеагульнай стараннасці. Ёй хацелася знайсці ў ёй сваё месца…
Яна так задумалася, што не заўважыла, як зноў апынулася ў карэце. Шум вады змяніўся на знаёмы тупат капытоў. Князь і ўсе тыя, хто суправаджаў яго ў гэтай паездцы, зноў былі побач. Экіпаж нёсся далей.
Князь час ад часу паглядваў на пляменніцу. Ён маўчаў, аднак па выразу твара адчувалася, што ён думае пра яе. Яго гонар казытала думка аб тым, што з сягонняшняга дня ў горадзе толькі і будуць гаварыць, што пра яго цудоўную пляменніцу… Не ўтрымаўшыся, ён раптам узяў яе руку і пацалаваў.
Панна Марыя здзіўлена глянула на яго. Яна хацела спытаць, што з ім, але ў тую ж самую хвіліну яе ўвагу прыцягнуў стук у пярэдняе акенца. Гэта прыказчык падміргнуў ёй і зрабіў вясёлую грымасу. Панна Марыя адкінулася на спінку сядзення, ціхенька засмяялася: «Гэтыя добрыя людзі любяць мяне і жадаюць мне дабра». Яе вочы заблішчэлі ад радасці. Яна адчула сябе шчасліваю.
У гэты ж дзень, увечары, панна Марыя адправілася ў замкавую бібліятэку.
Учора, у час першай сустрэчы, пан Кржыш выглядаў сціплым і тактоўным чалавекам. Ёй захацелася бліжэй пазнаёміцца з ім. Да таго ж ёй вельмі хацелася падзяліцца сваімі ўражаннямі пра ранішнюю паездку.
Яна ўвайшла ў залу картатэкі.
Бібліятэкар, стоячы за канторкай, нешта пісаў. Яго круглыя, у металічнай аправе акуляры з'ехалі на кончык носа. Пачуўшы шорах сукенкі, ён узняў галаву.
Панначка ўсміхнулася яму:
— Вечар добры, пан Кржыш. Прашу прабачыць за тое, што перашкодзіла вам працаваць.
Пан Кржыш паправіў акуляры, адклаў убок пяро і выйшаў з-за канторкі.