Здавалася, тутэйшыя цяністыя дарожкі цягнуліся бясконца. Даводзілася ехаць то па насыпе, прама па сярэдзіне сажалкі, то ўзбірацца на ўзгоркі. Патрывожаныя з вады шэрыя качкі чародамі пераляталі з месца на месца; дарожку перабягалі касулі, зайцы. Недзе ў зацішным месцы нечакана магла раскрычацца гарластая чапля. І толькі белыя лебедзі былі абыякавымі да з'яўлення экіпажа; трымаючыся заўсёды параю, яны, здавалася, абдумвалі нейкую сваю сур'ёзную справу, якая павінна была адбыцца…
Здаралася, пакінуўшы пралётку, князь і панначка садзіліся ў альтанцы і з задавальненнем любаваліся даляглядамі. У такія хвіліны яны забываліся адзін пра аднаго, углядваліся і ўслухоўваліся, міжволі адчувалі сябе часткаю прыроды…
Ну а позна ўвечары, пасля прагулкі, застаўшыся ў спальні, панна Марыя цалкам аддавалася свайму любімаму занятку — думкам пра Яна. Між іншым, яна думала пра яго пастаянна: у кампаніі князя, у кампаніі маўчуна пана Кржыша, у майстэрні пана Гнезскага. Але тады думкі аб ім былі мімалётнымі, як прыемныя здані. Перад сном жа гэтыя думкі, здавалася, апаноўвалі яе цалкам: яе цягнула да Яна, яна хацела яго бачыць, чуць яго дыханне, голас…
Яна сядзела ў крэсле каля высокага акна, якое пачыналася ад самай падлогі, і яскрава ўяўляла сабе іх вячэрні дыялог… Ян жартаваў, усміхаўся сваёю спакойнай, неліслівай усмешкаю. Ён то бясконца гаварыў, то глядзеў ёй у вочы — сур'ёзныя, быццам збіраўся прызнацца ў нечым патаемным.
Такая размова ў думках дапамагала ёй бавіць доўгія гадзіны адзіноты, выратоўвала яе ад пакуты і смутку. Гэта дапамагала ёй заставацца такой, якою яна была з дзяцінства і якою яе ведалі ўсе ў Кляцісе: ураўнаважанай і сардэчнай.
Неяк аднойчы ўвечары ў спальню панны Марыі ўвайшла Агнешка і сказала:
— Вас просіць князь.
— Што здарылася?
Не ведаю, ваша міласць. Толькі чула, што гадзіну таму прыбыў ганец з дэпешаю. Казалі, здалёку.
Нечаканы выклік абудзіў трывогу ў душы панначкі. Так позна князь дарэмна выклікаць не будзе. Спачатку яна падумала пра Яна. Гэтымі днямі той павінен быў прыбыць у замак. Аднак напамінак аб ганцы падказаў ёй, што прычына выкліку ў нечым іншым. Змяніўшы ўбранне, яна адправілася на палавіну князя.
Апартаменты князя Станіслава размяшчаліся ў асобным будынку палаца — так званым Старым замку. Гэты будынак злучаўся з галоўным галерэяй на другім паверсе. Гэтае старэйшае замкавае збудаванне было ўзведзена адным з першых Эрдзівілаў. Князь Станіслаў аддаваў перавагу адзіноце. Убранне пакояў Старога замка ўжо дзвесце гадоў заставалася нязменным. Прыёмную залу ўпрыгожвалі габелены, якія адлюстроўвалі сцэны з жыцця Адама і Евы. Некалі абстаноўка і ўпрыгожанне залы — тыя ж габелены, вялікі ружовы камін, крэслы — павінны былі гаварыць пра бездакорнасць і чысціню, іх фарбы былі светлымі і яркімі. З часам мрамар пацямнеў, выцвілі габелены, страціла бляск паркетная падлога. Нават столь у ажурнай ляпной аздобе выглядала шэраю, хоць яе падбельвалі кожны год.
Магчыма, менавіта перасяленне ў гэтыя апартаменты і змяніла характар князя Станіслава. Хто ведае, але за тыя гады, пакуль тут жыў, ён стаў зусім іншым. Куды дзеліся яго смяшлівасць, весялосць, жарты?! Некалі аматар пагаварыць, ён стаў маўклівым чалавекам. І выраз твару нават змяніўся — стаў сумным, як у дзень пахавання аднаго са сваіх бацькоў.
Са старым замкам звязана была адна даволі сумная гісторыя. Калісьці ў гэтых апартаментах паміраў адзін з заснавальнікаў роду Эрдзівілаў. Жадаючы паказаць сябе перад судом Усявышняга бязгрэшным, ён жыў тут поўным аскетам. Толькі верны гайдук меў права пераступіць парог яго жылля. Акаляючым асяроддзем паміраючага былі цішыня, рэлігійныя кнігі і дым фіміяму… Князь Станіслаў не думаў браць прыклад з анахарэта. І ўсё-такі з цягам часу ён рабіўся на яго падобным.
Ужо праз пяць хвілін пасля размовы з Агнешкай панна Марыя сядзела ў прыёмнай зале перад старым князем. Яны былі адны. У акно яшчэ прабіваліся водбліскі сонца, якое хавалася за гарызонтам, аднак у зале на спецыяльных падстаўках ужо былі запалены свечы.
— Я запрасіў цябе, радасць мая, каб развітацца, — пасля доўгай паўзы, на працягу якой ён пільна ўглядаўся ў твар пляменніцы, сказаў князь.
— Вы ад'язджаеце?
— Гадзіну таму каралеўскі ганец даставіў мне пісьмо. Адпаведна патрабаванню яго вялікасці, я павінен быць у яго замку не пазней, як праз тыдзень.
Панна Марыя нічога не адказала, але выраз яе твару сказаў князю сам за сябе: было зразумела, што навіна азмрочыла яе.
— Не сумуй, маё шчасце, — ласкава папрасіў ён. — Не сягоння, дык заўтра я ўсё роўна б паехаў. Тым больш што нягожа гнявіць караля. Калі ён просіць, я павінен быць побач.
Аднак ні разумныя разважанні, ні ласка князя Станіслава ўжо не маглі супакоіць панну Марыю. Вочы яе поўніліся слязамі.
— Я ненадоўга, — казаў князь. — Пройдзе якіх-небудзь тры месяцы, і мы зноў будзем разам. — Ён спрабаваў гаварыць бадзёрым голасам. Нечакана прызнаўся: — За гэтыя дні я сам вельмі прывязаўся да цябе. Парою мне нават здаецца, што ты — мая дачка і што я сам выняньчыў і вырасціў цябе. Ты так лёгка ўвайшла ў маё сэрца, палюбілася мне. — Ён памаўчаў, потым дадаў з упэўненасцю: — Бог паслаў мне цябе ў дар за мае пакуты. Я шчаслівы, што ён падказаў мне ўзяць цябе.
У яго вачах таксама заблішчэлі слёзы. Аднак ён змог перамагчы горкае пачуццё. Успомніўшы аб нечым, ён сказаў:
— Магу цябе парадаваць. Твой халоп — у горадзе. Заўтра ён адправіцца са мной у Варшаву. Уражанне ён зрабіў на мяне прыемнае. Спадзяюся, у будучым ён паслужыць нам. Ён валодае той унутранай культураю, якую я так цаню ў слугах і ўсіх тых, каго наймаю. Дзякуй табе за падказку.
Навіна пра Яна прымусіла панну Марыю ўздыхнуць з палёгкаю. Толькі прыкрасць за тое, што лёс зноў разлучыць іх, прадаўжала мучыць яе.
— Як доўга будуць вучыць на садоўніка? — спрабуючы схаваць свае пачуцці, спытала яна.
— Гэта будзе залежыць ад таго, як хутка я змагу наладзіць гэтую вучобу. — Ён памаўчаў, потым дадаў: — Трэба знайсці выкладчыкаў. Між іншым за гэтым справа не стане… Спадзяюся, з гэтай вясны мы возьмемся за наш новы парк.
Панна Марыя не адказала. Яна паспрабавала ўявіць сабе: многа гэта ці мала — чакаць да вясны.
Вырашыўшы, што пляменніца ўсё яшчэ крыўдуе, князь падбадзёрыў яе:
— З табою, мая радасць, застануцца паважаныя людзі, мае сябры. Пан Гнезскі абяцаў да майго вяртання закончыць твой партрэт. На жаль, кантракт з ім заканчваецца. Але мы можам прадоўжыць яго да лета. А там будзе відаць. Пан Кржыш — таксама вельмі паважаны і адданы чалавек. Трымайся яго. Гэты не дасць цябе ў крыўду. Да таго ж я выпісаў для цябе цэлы тузін настаўнікаў: француза, каб навучыў высакароднай мове, італьянца — настаўніка танцаў, а яшчэ — настаўнікаў жывапісу, спеваў… О, сумаваць табе не будзе калі! Не заўважыш, як падыдзе Ражаство. А там — зноў цёплыя дзянькі, вясна.
— Дзякую, — адазвалася панначка. — Вы такі добры. Буду ўспамінаць вас у кожнай малітве.
Яна ўсміхнулася. Між тым слёзы ўжо каціліся па яе шчоках. Ёй так і не ўдалося сябе стрымаць. Ах, як бы яна хацела, каб князь застаўся! Як бы яна хацела паехаць з ім і Янам! Але яна не магла аб гэтым прасіць.
— Дзякуй, мая радасць, — адказаў князь. — У цябе, на рэдкасць, добрае сэрца. Я таксама буду ўспамінаць цябе ў малітвах, прасіць Госпада заступіцца за цябе. Спадзяюся, ангел-ахоўнік не дасць цябе ў крыўду. — Ён памаўчаў, потым, быццам саромеючыся сваіх слоў, адвярнуўся і вымавіў: — Ты толькі не спрачайся з княгіняю. Пастарайся з ёю ладзіць. Уступай. Самадурам іншы раз лепш уступіць.
— Пастараюся, — адказала панна Марыя.
— Гэта не просьба. Гэта парада. — Князь, нарэшце, распраміў плечы. — Ну-с, падыдзі да мяне, маё шчасцейка.
Панна Марыя паднялася і нясмела падышла да яго. Той тройчы пацалаваў яе.
— Хочацца верыць, што ў цябе будзе ўсё добра. Панна Марыя не вытрымала, яна прыпала да грудзей князя Станіслава і разрыдалася. Яна ніяк не магла прымірыцца з думкаю, што застанецца адна.
— Нічога, — казаў ён, — нічога. Іншы раз можна і паплакаць, — абдымаючы за плечы, князь Станіслаў супакойваў панну Марыю.
Раніцою, калі на карэтнай праходзілі апошнія прыгатаванні да дальняе дарогі, у майстэрні пана Гнезскага адбывалася звычайная для таго часу дня сцэна: панна Марыя пазіравала. Гнезскі ўжо зрабіў неабходныя яму эскізы, цяпер ён варажыў над колерам. Вялікае значэнне надаваў ён выбару сукенкі.
— Можам пачынаць з заўтрашняга дня, — сказаў ён панне Марыі, якая сядзела каля акна ў крэсле. — Буду маляваць вас стоячы, у поўны рост.
— І ўсё ж такі, які колер вы выбралі? Што мне апрануць? — спытала панна Марыя.
— Лепш за ўсё, калі б вы апранулі белую сукенку, — адказаў мастак. — Белы колер — ваш. — Ён патлумачыў: — Ёсць такія кветкі — німфеі. Дык вось вы — німфея.
Дзіўна, — адазвалася панна Марыя, — мне як быццам ужо гаварылі пра гэта. Будзьце ласкавы, раскажыце пра гэтыя кветкі. Вы іх бачылі?
— Ну, канечне, бачыў,— адказаў Гнезскі. І, прадаўжаючы працаваць, пачаў тлумачыць: — Яны растуць у сажалках, старыцах. Выбіраюць чыстую ваду. І цеплыню. Яны ранімыя і гінуць амаль адразу, як толькі іх сарвуць. Пачынаюць цвісці позна, затое рана вянуць. Іх цудоўны век кароткі.
— Гэта вы пра мяне? — міжволі вырвалася ў панны Марыі.
Не-не, ну што вы! Пра кветкі! — адказаў Гнезскі.— Што тычыцца вас, то вы будзеце цудоўнаю заўсёды. Німфеі, хоць і халодныя на колер, затое прыносяць шмат радасці і цяпла.
— Здаецца, я бачыла такія кветкі,— раптам успомніла панначка. — Ну канечне! Здалёк яны нагадваюць знак англійскай кароны.
— Цікавае параўнанне, — адказаў мастак. І тут жа дадаў: — Сапраўды так. Толькі пялёсткаў у іх не тры, а намнога больш.
— Яны высокія, стройныя…
— Такія, як панна Марыя, — Гнезскі гаварыў сур'ёзна, ён сапраўды асацыіраваў панну Марыю з кветкаю: — Гэтыя кветкі валодаюць адной цікаваю ўласцівасцю: увечары, калі заходзіць сонца, яны згортваюцца і… хаваюцца ў ваду, а раніцаю, калі добрае надвор'е, зноў усплываюць. — Гнезскі памаўчаў з хвіліну, потым з асаблівым пачуццём сказаў: — Як бы я хацеў, панна Марыя, каб для вас кожны дзень быў пагодлівым!