— Дні чалавека — як трава, — ледзь чутна шаптаў ён, — як палявая краска… так ён цвіце. Пройдзе над ёй вецер, і няма яе…
Сказаўшы тое, што захоўвала яго падсвядомасць, стары змоўк. Пасля гэтага цела няшчаснага затрэслася ў канвульсіях. Ян схіліўся над ім, абняў паміраючага, — у тую ж хвіліну цела Пахомія зрабілася нерухомым. Ян дакрануўся шчакой да яго носа — стары ўжо не дыхаў…
Сабраўшыся з сіламі, Ян узняўся. Як той вар'ят, ён гучна паўтарыў:
— Я знікаю, як адыходзячы цень… знікаю, як адыходзячы цень!..
Адчуваючы боль у нагах, у спіне, ён пачаў хадзіць па каплічцы, трымаючыся за сцены, і мармытаць:
— Я знікаю, як адыходзячы цень!..
Так ён хадзіў да таго часу, пакуль не паваліўся ад знямогі.
Пра тое, што галоўны садоўнік узяты пад варту, некаторыя жыхары замка даведаліся ў той жа вечар. Паляцелі чуткі. Сталі гаварыць, што ў куфры Яна знайшлі пісталеты, з якіх ён, быццам бы, намерваўся застрэліць князя. Пранеслася чутка і пра тое, што садоўнік нібыта пракраўся: схаваў, маўляў, выдадзеныя яму на завяршэнне будаўніцтва парка грошы, а сам заявіў аб іх крадзяжы. Іншыя фантазёры, тыя, што бачылі ва ўсім толькі свавольствы нячыстага, распаўсюджвалі чутку аб тым, быццам ведзьма адчула канкурэнта і вырашыла з ім расправіцца…
Ісціны ж да нейкага часу ніхто, акрамя бліжэйшых паведамляльнікаў княгіні, не ведаў. І толькі пасля таго як панначка дазналася пра здарэнне і рашуча патрабавала ад гаспадыні замка вызваліць садоўніка, чэлядзь нарэшце аб усім здагадалася. Адразу высветлілася шмат непаразуменняў: і прычына вялікага жывата панначкі, і яе нядаўнія адлучкі на Папову горку, і частыя візіты галоўнага садоўніка ў замак. Усім усё стала зразумела. І ўсе як адзін былі вельмі здзіўлены. З гэтага дня ў калідорах замка, пакоях і пакойчыках толькі і было размоў, што пра сувязь панначкі і маладога садоўніка. Мала хто спачуваў вінаватым здарэння; большасць проста цешыла самалюбства — асуджала, паколькі ставіла ўмоўнасць жыцця значна вышэй чаго б там ні было. Розум нявольніка трактаваў гэтую правіннасць не інакш як незаконнай і не знаходзіў ёй апраўданняў. Выхаваныя па-за воляю, слугі Эрдзівілаў проста не маглі думаць інакш.
З некаторага часу вароты замка былі надзейна зачынены. Не пускалі нават гандляроў. Адзін раз у дзень дазвалялася выйсці дружыннікам, каб змяніць варту на Паповай горцы. Калі панна Марыя даведалася аб тым, што нявольнікам не даюць ні есці, ні піць, яна пажадала выйсці з замка. Але варта не выпусціла яе. Не дазволілі яны ёй выйсці і ў наступныя тры дні.
На чацвёрты дзень, калі дождж нарэшце змяніўся на замаразкі, з Паповай горкі прынеслі сумную вестку: нявольнікі не падаюць ніякіх прыкмет жыцця. Толькі тады варта асмелілася выпусціць няшчасную за вароты.
Панна Марыя панеслася так хутка, што аддадзеная Люцыя ледзь паспявала за ёй…
Дзверы каплічкі былі адчынены. Калі панна Марыя ўвайшла ў будынак, капітан варты і некалькі яго памочнікаў стаялі над целамі нявольнікаў. Лагафет быў мёртвы. Гэта ўгадвалася па яго твары і завостраным носе. У Яна яшчэ цеплілася жыццё. Твар яго быў пабялелы, такі, што панна Марыя ледзь пазнала яго. Яна падышла да яго, схілілася. Яе доўгія валасы ўпалі яму на падбародак. Халодны прамень сонца высвечваў на твары няшчаснага малейшыя яго рысы. Ян ляжаў, захінуўшыся ў плашч. Пастава і выраз твару Яна гаварылі пра тое, якія страшэнныя пакуты зазнаў ён за гэтыя дні. Невыносная барацьба з холадам і голадам прывялі яго да непрытомнасці. Шчокі яго запалі; падбародак зацягнула светлае шчацінне… Не звяртаючы ніякай увагі на дружыннікаў, панна Марыя пачала асыпаць твар Яна пацалункамі.
— Яначка, родненькі, ачніся!.. Гэта я, твая Марыся! Ачніся-я… — Яна паклала сваю галаву яму на грудзі.
Люцыя стаяла за яе спіной і плакала, — яна-то ўжо добра ведала, якія пакуты прынясе яе пані смерць гэтага хлопца… Ян доўга ляжаў без памяці. Нарэшце вочы яго адкрыліся. Але ён не пазнаў панначку. Позірк яго блукаў. Прытомнасць то прыходзіла да яго, то пакідала.
— Я… знікаю… — змог толькі вымавіць ён.
Доўга яшчэ не магла панначка зразумець, што ён — мёртвы. Усведамленне гэтага прывяло яе да дзіўнага здранцвення. Ёй здалося, што памярцвела частка яе самой: яна не магла гаварыць, не магла плакаць. Яна адчувала толькі цяжар у целе і яшчэ — немагчымасць разважаць. Доўга стаяла яна на каленях перад трупам любага ёй чалавека і маўчала. Розум адказваў ёй служыць. Яна азірнулася на Люцыю, паглядзела на дружыннікаў. Яе позірк, здавалася, пытаўся: хто вы і навошта вы тут? Адчуўшы цяжкі стан пані, Люцыя моцна абняла яе. Магчыма, менавіта гэта і выратавала панначку ад сапраўднага вар'яцтва. Затым яна ўзнялася і выйшла на вуліцу, моўчкі стаяла і бессэнсоўна глядзела на дзверы каплічкі. Яна як быццам разважала, што ёй рабіць і куды падзецца. Люцыя клапатліва падтрымлівала яе…
Капітан варты распарадзіўся, каб падрыхтавалі ямы. Каля старых крыжоў адразу ж знайшлі месца. Застукалі лапаты…
Даволі хутка на старых могілках з'явіліся дзве неглыбокія ямы. Нейкі час панначка глядзела на тое, што рабілася вакол яе, спакойна. Але калі дзве труны сталі апускаць у ямы, яна сарвалася з месца і, звесіўшыся над магілаю любага, закрычала:
— І мяне разам з ім! І мяне!..
Ахоўнікі ледзь адцягнулі яе. Пакуль двое трымалі панначку, астатнія паспешліва засыпалі ямы зямлёй. Неўзабаве над магіламі выраслі два ўзгорачкі, над кожным паставілі зробленыя наспех крыжы. Толькі пасля гэтага панна Марыя прыціхла. Схіліўшыся на каленях перад крыжамі, яна пачала чытаць малітву, знаёмую яшчэ з дзяцінства:
— Дапамажы мне, Госпадзі Божа мой. Скіруй мяне на ісціну тваю і навучы мяне, бо ты Бог паратунку майго; на цябе спадзяюся кожны дзень.
Яна чытала малітву і кланялася да зямлі. А скончыўшы яе, паўтарала ўсё ізноў. Так яна малілася да таго часу, пакуль Люцыя і капітан варты не дапамаглі ёй падняцца. Яны павялі яе ў замак.
Блакітнае неба, сонца, зацягнутыя льдом бліскучыя лужыны ў парку, разнаколернае лісце пад нагамі — усё гэта бачылася панне Марыі ненатуральным, неверагодным. Якія адносіны магла мець смерць да такога пагодлівага дня? Яе ўсведамленне, якое адказвала ёй служыць, збівалася на гэтае абстрактнае пытанне. І гэта ў нейкай ступені супакойвала яе. Яна прайшла праз увесь парк — новы і стары — і, працягваючы здзіўляцца акаляючай яе прыгажосці, як быццам забылася пра тое, што бачыла на Паповай горцы.
Вярнуўшыся да сябе, яна адчула недамаганне. Дало сябе знаць нервовае ўзрушэнне і працяглае знаходжанне на холадзе. А ўначы ў яе пачалася гарачка. Пасля гэтага яна зусім страціла здольнасць разумна разважаць. Павінна было прайсці некалькі дзён, каб яна магла ўсвядоміць, што менавіта адбылося на Паповай горцы.
Нервовае ўзрушэнне і хваробы, якія наваліліся на бедную панну Марыю, паскорылі яе роды. Ужо праз некалькі дзён пасля апошніх падзей на Паповай горцы ў яе пачаліся схваткі. У доктара Гюльсгаўзена дабавілася клопатаў.
Варта крыху падрабязней спыніцца на асобе гэтага чалавека, бо ён адыграе кароткую, але, пэўна, фатальную роль у нашай гісторыі.
Што прывяло гэтага немца ў прыватнаўласніцкі замак?.. Ну, вядома, жаданне зарабіць. Гюльсгаўзен ніколі не пакінуў бы жонку, дзяцей і свайго ўтульнага доміка, калі б не выгадная прапанова князя Станіслава. Сквапнасць найміта не ведала межаў. Ён браў грошы нават з княжацкай чэлядзі; цішком практыкаваў таксама і ў горадзе. Яго любімым заняткам быў пералік заробку. Звычайна ён забаўляўся гэтым позна ўвечары, перад сном; такая забава супакойвала яго. З гэтай мэтай ён зачыняўся ў кабінеце, даставаў з-пад ложка куфэрак і… аддаваўся асалодзе. Манеты, якія захоўваліся ў куфэрку, былі самыя розныя: і талеры, і злотыя, і сярэбраныя рублі. Захоўваліся там і розныя ўпрыгажэнні: пярсцёнкі, завушніцы. Куфэрак быў запоўнены на адну трэць. Але і гэта прыемна хвалявала скнару. Спрабуючы ацаніць скарб, ён у думках пераводзіў яго ў дублоны або ў талеры. Пры гэтым, аднак, яму ніколі не ўдавалася падвесці дакладную рысу пад сваімі падлікамі.
У апошнія дні ён асталяваўся ў спальні панны Марыі. Крызіс яе хваробы, які быў вызваны прастудай, прайшоў.
У яе пачаліся схваткі. У спешным парадку з горада была прывезена павітуха. Па ўсіх прыкметах панначка павінна была радзіць з дня на дзень. Але не самі роды хвалявалі доктара, — яго хваляваў стан пацыенткі. Яна адмаўлялася прымаць ежу, не адказвала на пытанні. Іншы раз ні з таго ні з сяго слёзы маглі паліцца з яе вачэй. Яна глядзела на слуг, на доктара, але, здавалася, не заўважала іх. Бясспрэчна, яе хвалявала нейкая сумная думка. Начамі панначка трызніла, і доктар, слухаючы яе, пачынаў думаць, што яна проста страціла розум…
Здаралася, калі хворая забывалася сном, у яе пакой прыходзіла княгіня. Апранутая ва ўсё чорнае, адпаведна адзенню манашкі, з белым, мужападобным тварам, яна была падобна на ката часоў інквізіцыі. Яе пранізлівы позірк, здавалася, так і свідраваў ненавісніцу. Княгіня выношвала абсалютна пэўнае рашэнне. Наносячы адзін удар няшчаснай, яна хацела другім і, калі спатрэбіцца, трэцім разам канчаткова зламіць яе. Яна цярпліва чакала, калі нанесці гэты свой апошні ўдар. І ўдзень, і ўночы ў спальні хворай дзяжурылі аддадзеныя ёй слугі.
Панначка павінна была прайсці праз усе прызначаныя ёй выпрабаванні. На змену дням, поўным шчасця, прыйшлі дні холаду і пакут… Яна нарадзіла дзяўчынку. Адразу, як толькі гэта здарылася, слугі захінулі немаўля ў белыя прасцірадлы, палажылі ў кошык і панеслі. Люцыя, занятая клопатамі аб здароўі пані, не змагла прасачыць за гэтым. Толькі пазней, калі яна даведалася, што зрабілі з маленькай, яна зразумела, што ў хуткім часе чакае і яе пані.
Яна даведалася, што па распараджэнні княгіні, нованароджаную закапалі на Паповай горцы, побач з тым месцам, дзе не так даўно пахавалі Яна і старога Пахомія.
Цэлы тыдзень пасля родаў панна Марыя знаходзілася паміж жыццём і смерцю. Яна то трызніла, то забывалася глухім, беспрабудным сном, калі ўсім, нават доктару, пачынала здавацца, што яна памерла. Люцыі, якая ўдзень і ўночы дзяжурыла каля яе ложка, часам рабілася страшна, — яна прыглядвалася да панначкі ў час сну, прыслухоўвалася да яе дыхання і з заміраннем сэрца хрысцілася. Панна Марыя ляжала пабялелая, як палатно, і прыгожая, як ружа, якая ледзь-ледзь распусціла пялёсткі. Тое, што яна была жывая, угадвалася толькі па пунсовых і прыпухлых вуснах, — тым не менш, заўсёды ў такія хвіліны Люцыя бегала за доктарам. Доктар прыходзіў і доўга карпеў над хворай. Ён выслухоўваў праз трубачку яе сэрца, падносіў да носа нашатыр. Іншы раз ён прымаўся бубніць нешта па-нямецку, быццам сварыўся. Можа, яму таксама здавалася, што панначка мёртвая?.. Яму ўсё ж такі ўдавалася прыводзіць яе ў прытомнасць. Мабыць, з падобнымі захворваннямі ён не сутыкаўся, бо кожны раз у час такіх візітаў на твары яго заўважалася шчырая разгубленасць.
— У пляменніцы вашага мужа падарванае сэрца, — неяк прызнаўся ён старой княгіні.— Яна часта бывае ў глыбокай непрытомнасці. І можа здарыцца, што калі-небудзь я не змагу вярнуць яе да жыцця. Сэрца яе ледзь праслухоўваецца. Адзін з прыступаў можа выклікаць яго спыненне. Асабліва трывожыць мяне яе стан цяпер, калі яна так саслабела.
Адказ княгіні здзівіў Гюльсгаўзена.
— На ўсё воля Бога, — заўважыла тая. — Я і не патрабую ад вас немагчымага.
Немец уздрыгнуў, вытарашчыў вочы на гаспадыню замка. Аднак прамаўчаў.
Седзячы на кукішках, Люцыя паклала галаву на ложак панначкі. Была ноч. Але дзяўчыне не спалася. У такой паставе цяжка было заснуць. Яна чула, як патрэсквала дагараючая на стале свечка, і бачыла, калі прыадкрыла вочы, свой адбітак у люстэрках. У нейкую хвіліну ёй здалося, што панначка варухнулася.
— Люцыя, — раптам пачула яна выразны спакойны голас пані.
Служанка ўздрыгнула, падняла галаву. Яна ўбачыла, што панна Марыя сядзіць у ложку і глядзіць на яе.
— Панначка, мілая, вам ужо лепш! — радуючыся, усклікнула Люцыя і паднялася.
— А што гэта было са мной? — спытала панна Марыя. — Здаецца, я спала тут цэлую вечнасць! Я хварэла?.. — Яна палажыла сабе руку на жывот і спытала: — Дзё маё дзіця? Што з ім?
Люцыя ўздрыгнула ў другі раз. Нягледзячы на тое, што яна чакала гэтага пытання, цяпер, калі яно было зададзена, яна разгубілася. Гледзячы сабе пад ногі, яна з цяжкасцю вымавіла:
— У вас была дачка…
— Была?.. Ты гаворыш — была?.. — спытала панначка. — Вядзі ж мяне да яе! Дзе яна?..
Панна Марыя рашуча скінула коўдру і пачала спускацца з высокага ложка. Нечакана, схапіўшыся за галаву, яна са стогнам павалілася ў абдымкі служанкі. Нарэшце панна Марыя адчула сябе крыху лепш. Схапіўшы Люцыю за руку, яна сказала:
— Вядзі мяне да маёй дзяўчынкі! Гавары хутчэй, дзе яна?
Люцыя маўчала, холадна глядзела кудысьці ўбок. Яна баялася прывесці ў роспач пані сваім адказам.