На вуліцы плакалі ўсе: дарослыя і дзеці, бедныя і багатыя. Людзі называлі панначку ўжо не інакш, як святой.
Гадзіны дзве доўжылася адпяванне. Потым труну паднялі і панеслі ў апошняе прыстанішча — у склеп. Наперадзе, як і павінна было, рухаліся факельшчыкі і свяшчэннікі. За імі неслі труну. Замыкала шэсце доўгая шарэнга родных і блізкіх памерлай. Сярод іх была і няшчасная пані Кацярына.
Па распараджэнні князя труну паставілі ў той частцы склепа, якая была найбольш аддалена ад труны яго сына-вырадка.
У гэты дзень народ, які сабраўся каля касцёла, не разыходзіўся да змяркання. Нават калі зусім сцямнела, многія працягвалі стаяць, слухаючы і распавядаючы жалобную гісторыю панны Марыі. Гэту гісторыю перабольшвалі і пераказвалі да неверагоднага. І тым не менш, яна здавалася недаказанай. Людзі пыталіся, пагаджаліся, спрачаліся — і ўсё роўна не маглі задаволіць сваёй цікаўнасці. Можа, незразумеласць гэтай гісторыі ўтойвалася ў каханні Яна і панны Марыі. Бо сапраўднае каханне — гэта заўсёды тайна. Некаторыя з тых, хто сабраўся на плошчы, зусім зводзілі ўсё да таго, што ніякай панны Марыі не было, а была, быццам бы, пасланка Божая. Усявышні, маўляў, проста выпрабаваў Эрдзівілаў…
Калі на браме затушылі ліхтары, з касцёльнай плошчы найшлі апошнія жыхары. Іх «прагнала» завіруха, якая разгулялася амаль да раніцы. Засталася толькі адна-адзінюткая простая жанчына. Гэта была Люцыя. Яна стаяла і тупа глядзела на высокія цяжкія дзверы, за якімі знаходзілася недзе ў адзіноце яе пані. Люцыя ведала, што панна Марыя памерла і больш не патрэбна ёй дапамога і дружба сваёй служанкі. Тым не менш, яна не адыходзіла. Расказ пра страшэнную смерць панначкі не даваў ёй спакою. А жыццё без пані, якую яна з упэўненасцю лічыла самай добрай і ласкавай, уяўлялася няшчаснай Люцыі пустой і непатрэбнай. Дзяўчына зраднілася з паннай Марыяй, яна прывыкла ёй павінавацца ва ўсім.
Апошнія дні без яе даставілі ёй столькі пакут, колькі яна да гэтага моманту і не ведала. Кола жыцця быццам бы спынілася для яе. Яна працягвала чакаць распараджэнні пані…
Азябшую, яе, нарэшце, навялі са сквера садоўнікі, сябры Яна. Нехта падказаў ім, што каля варот касцёла замярзае маладая бяднячка, і тыя адразу здагадаліся, што гэта служанка панны Марыі.
Можна зразумець смутак беднай Люцыі. Але нават для яе час не зрабіў выключэння. Жыццё пасля смерці панны Марыі, працягвалася сваім звычайным ходам.
Праз сваіх агентаў князь Станіслаў некаторы час адшукваў доктара Гюльсгаўзена. Яму хацелася даведацца пра здарэнне не з паперы, якую перадала яму княгіня Ізабэла, а з вуснаў сведкі! Але немец як у ваду кануў. Можа, з ім расправіліся марадзёры па дарозе на радзіму. А можа, адчуваючы за сабой віну, ён пастараўся прыхавацца больш надзейна. Хто ведае… Нарэшце, пакінуўшы пошукі, князь зачыніўся на сваёй палавіне. На гэты раз самота яго была поўнаю. Ён перастаў ездзіць на сеймы, адказваць на лісты родзічаў. Ён цалкам адышоў у чаканне жыцця вечнага. У яго пакоях нішто не парушала спакою — ні музыка, ні галасы. Адзіная кніга, якую ён яшчэ чытаў, была Псалтыр. Падобны вобраз жыцця не мог не паскорыць яго канца. Аслабелае сэрца не вытрымала… Князь Станіслаў памёр праз год пасля смерці панны Марыі, загадзя заплаціўшы манастыру бернардынак за сваё адпяванне.
Доўгіх дзесяць гадоў пасля смерці князя ўладальніцай замка і эрдзівілаўскіх зямель была княгіня Ізабэла. Але надышоў і яе час. Смерць яе была жудаснай. Неяк зімой яна вярталася ў санным вазку з прагулкі. Фурман пагнаў да замка напрамую, праз возера. У адным месцы лёд нечакана трэснуў, і вазок праваліўся разам з коньмі. Выбрацца ўдалося толькі фурману…
Замак больш года заставаўся без гаспадара. Потым тут пасяліўся Эрдзівіл, асноўныя ўладанні якога знаходзіліся на Падоллі.
Пан Варлампій пасля смерці князя Станіслава выйшаў адразу ў адстаўку. Яму быў падараваны зямельны ўчастак і выплачана жалаванне за ўсе гады службы. На гэтыя грошы ён пабудаваў дом і завёў невялікую гаспадарку. Жаніцца, тым не менш, ён так і не пажадаў.
Пра пана Гнезскага чуткі хадзілі даволі часта. Нейкі час ён распісваў касцёл на Беласточчыне, потым перабраўся на захад Польшчы.
І толькі пан Кржыш працягваў служыць у замку. Дзякуючы яго клопату, пазней, пасля смерці княгіні Ізабэлы, у фамільным касцёле Эрдзівілаў з'явіўся мармуровы барэльеф. На ім — маладая асоба сядзела на труне ў пышнай сукенцы. Сэнс твора павінен быў гаварыць пра тое, што маладая панна перамагла саму смерць.
Сапраўды, панну Марыю памяталі ў горадзе. І памяць пра яе мела ўсе падставы захавацца надоўга. Прыгажосць панначкі, рэдкія душэўныя якасці прымусілі палюбіць яе, натхнялі таленавітых людзей. Быў напісаны яе партрэт, створана фрэска. Нарэшце каханне і натхненне, якімі адарыла яна простага чалавека, праявіліся ў з'яўленні вялікага і цудоўнага парка.
Парк сапраўды атрымаўся. Эрдзівілы ганарыліся гэтым тварэннем і дбайна яго даглядалі. Асабліва прыгожым ён быў у летні пагодлівы дзень. У самай нізіннай яго частцы размяшчалася блакітнае возера, а ў цэнтры, на ўзвышшы, стаяла белая, быццам вылепленая са снегу, стройная каплічка. Вакол узвышша было некалькі маляўнічых палян, у цэнтры кожнай з якіх расло якое-небудзь экзатычнае дрэва. Доўгая алея змейкай вілася па краі гэтых палян, ні разу не перасякаючы іх. Па гэтай прычыне дрэвы на палянах здаваліся недасягальнымі, як бывае недасягальнай сапраўдная прыгажосць і сапраўднае каханне. Канал перасякаў парк на дзве часткі. У адным месцы на канале шумеў вадаспад, які пасля смерці панначкі пачалі называць — Слёзы Марыі. Ахінаючы горку, вада мчалася па канале ў возера.
У той частцы парка, дзе калісьці былі могілкі і стаялі вялізныя крыжы, засталіся адны ўзгорачкі. Цяпер у гэтым месцы неяк асабліва ціха — чуваць толькі, як пяюць птушкі на розныя галасы. Іх спеў складае часам акорды і нават пачатак нейкай дзіўнай мелодыі. Магчыма, гэта і ёсць тая сімфонія кахання, што аднойчы прымусіла забіцца два сэрцы — панны Марыі і Яна. Гэта распазнаецца па шапаценні лісця ў вершалінах дрэў і па плёскаце вады, якая падае з вышыні і бяжыць па камянях. Калі стаіш там, на горцы, і ўважліва прыслухоўваешся, сумная гісторыя кахання Яна і панны Марыі становіцца больш зразумелай. Так і здаецца, што яна адбылася нядаўна.
1993 г.
Гіпіка — навука аб верхавой яздзе.
Перлашэз — могілкі ў Парыжы.