Эдгар Алан По
ЗАБОЙСТВА НА ВУЛIЦЫ МОРГ
Што за песню спявалi сiрэны,
якiм iмем назваўся Ахiл, калi
хаваўся сярод жанчын, хоць i
загадкавыя пытаннi, але i яны
не застануцца без адказу.
Сэр Томас Браўн
Адметныя асаблiвасцi розуму, якiя адносяцца да аналiтычных, самi па сабе амаль не паддаюцца аналiзу. Мы мяркуем аб iх толькi па рэальных вынiках. Прынамсi, мы ведаем, што тым, хто валодае аналiтычнымi здольнасцямi, асаблiва калi чалавек надзелены гэтымi якасцямi шчодра, яны заўсёды з'яўляюцца крынiцай самай шчырай радасцi.
Гэтак жа, як дужы чалавек цешыцца сваiмi фiзiчнымi здольнасцямi, з захапленнем выконваючы практыкаваннi, у час якiх дзейнiчаюць мышцы яго цела, аналiтык ганарыцца сваёй iнтэлектуальнай дзейнасцю, якая дазваляе штосьцi розгадваць i разблытваць. Крынiцай асалоды для яго могуць быць самыя банальныя заняткi, праз якiя выяўляецца яго талент. Такi чалавек захапляецца загадкамi, рэбусамi i крыптаграмамi, дэманструючы ў знойдзеных рашэннях адпаведную ступень пранiклiвасцi, якая для звычайнага ўсведамлення здаецца звышнатуральнай. Вынiкi, народжаныя самой душой i сутнасцю метаду, на самай справе здаюцца суцэльным патокам iнтуiцыi.
Здольнасцi да разгадак, вiдаць, у значнай ступенi спрыяюць матэматычныя даследаваннi, i асаблiва той iх напрамак, якi беспадстаўна i толькi дзякуючы яго функцыям рэгрэсiўнага кiрунку назвалi, як бы par excellence*, аналiзам.
* Пераважна (франц.).
Мiж тым разлiк - гэта яшчэ не аналiз. Шахматыст, напрыклад, займаецца першым, не прыкладаючы нiякiх намаганняў да другога. Адсюль вынiкае, што ўяўленне аб шахматах, з боку гледжання iх уплыву на разумовыя якасцi чалавека, вельмi памылковае. Я зараз прапаноўваю вашай увазе не трактат, а толькi выпадковыя назiраннi ў якасцi ўступу да аднаго, у нейкай ступенi незвычайнага, апавядання. У сувязi з гэтым я карыстаюся выпадкам, каб зазначыць, што найвышэйшыя якасцi аналiтычнага iнтэлекту могуць быць ужыты з большай карысцю i мэтазгоднасцю ў сцiплай гульнi - шашках, чым у шахматах, гэтай вытанчанай i павярхоўнай гульнi. У шахматах, з iх разнастайнымi фiгурамi i мудрагелiстымi хадамi, рознымi i пераменнымi велiчынямi, складанасць памылкова (а гэта памылка - даволi распаўсюджана) успрымаецца як глыбiня. Але тут патрэбна найперш увага. Паслабiш яе - i атрымаецца недагляд, а з iм пралiк цi нават пройгрыш. А так як шахматныя хады не толькi разнастайныя, але i шматзначныя, то шанцы недагляду - вялiкiя, i ў дзевяцi выпадках з дзесяцi перамагае не больш здольны, а больш уважлiвы iгрок. У шашках, наадварот, дазваляецца адзiн вiд хадоў з лiчанымi варыянтамi, таму i шанцы недагляду - нязначныя, уважлiвасць сама па сабе параўнаўча не адыгрывае такой ролi, i перавага таго цi iншага боку залежыць ад кемлiвасцi. Каб быць больш канкрэтным, возьмем партыю шашак, у якой на дошцы засталiся ўсяго чатыры дамкi i таму пра нейкi недагляд i гаворкi не можа быць. Вiдавочна, перамога залежыць (калi iгракi роўныя ва ўсiх адносiнах) толькi ад удала вышуканага ходу i актыўных разумовых высiлкаў. Пазбаўлены звычайных сродкаў, аналiтык пранiкае ў душу працiўнiка, ставiць сябе на яго месца i нярэдка знаходзiць такiм чынам, з першага погляду, той адзiны спосаб (часам да абсурду просты), дзякуючы якому ён можа скiраваць працiўнiка на памылковы шлях альбо прыспешыць, садзейнiчаючы тым самым пралiку.
Вiст здаўна вядомы як добрая школа для развiцця здольнасцi, якая завецца разлiкам, i вядома, што людзi найвышэйшага ўзроўню iнтэлекту знаходзiлi ў гэтай гульнi невытлумачальную асалоду, грэбуючы шахматамi як нiкчэмным заняткам. Несумненна, нiякая iншая гульня нават блiзка не патрабуе такiх аналiтычных здольнасцей. Найлепшы ў хрысцiянскiм свеце шахматыст можа аказацца ўсяго толькi лепшым iграком у шахматы, калi ж гаворка iдзе пра высокi клас гульнi ў вiст, то маецца на ўвазе наяўнасць здольнасцей да поспеху i ў кожнай iншай сур'ёзнай дзейнасцi, звязанай са спаборнiцтвам iнтэлектаў. Гаворачы пра "высокi клас", я маю на ўвазе тую дасканаласць у гульнi, якая ўключае ў сябе веданне ўсiх шляхоў, што вядуць да сумленнай перамогi. Шляхi гэтыя не толькi шматлiкiя, але i разнастайныя, i часта схаваныя ў патаемных кутках, сярод думак, зусiм не дасягальных звычайнаму разуменню. Уменне назiраць - гэта здольнасць выразна запамiнаць, i таму шахматыст, якi гуляе засяроджана, будзе мець поспех i ў вiсце, бо правiлы Хойля* (заснаваныя на простай механiцы гульнi) дастаткова зразумелыя ўсiм.
* Эдман Хойль (1672-1762) - ангелец, аўтар шматлiкiх кнiг, прысвечаных гульням.
Такiм чынам, лiчыцца, што дастаткова мець учэпiстую памяць i дзейнiчаць дакладна "па кнiзе" - i можна смела гуляць у вiст. Але майстэрства аналiтыка выяўляецца якраз у тым, што выходзiць за межы правiл. Ён робiць сам сабе мноства высноў i назiранняў. Так, вiдаць, дзейнiчаюць i яго партнёры, але рознiца ў атрыманай iнфармацыi залежыць не столькi ад надзейнасцi, колькi ад якасцi назiрання. Важна - што назiраць. Але наш iгрок нiчым сябе не абмяжоўвае. I хоць яго галоўная мэта - гульня, ён не адмаўляецца i ад высноў наконт рэчаў, што выходзяць за межы гульнi. Ён вывучае твар партнёра, параўноўваючы яго з тварамi працiўнiкаў, назiрае, як кожны iгрок сартуе карты, якiя аказалiся ў яго на руках, часта вядзе падлiк козыраў, анёраў па позiрках, якiя кiдаюць на iх iгракi. Адзначае кожную змену выразу твару ў час гульнi, збiраючы такiм чынам у сваю аналiтычную скарбонку самыя розныя высновы на падставе разнастайных адценняў упэўненасцi, здзiўлення, трыумфу альбо жалю. Назiраючы, як чалавек бярэ бiтку, аналiтык прыходзiць да высновы, цi будзе за ёй яшчэ адна - у масць. Па тым, як iгрок кiдае карты на стол, ён здагадваецца - фiнт гэта цi не. Неабачлiвае альбо неасцярожнае слова, выпадкова выпушчаная з рук альбо перавернутая карта, i як яе хаваюць - насмешлiва альбо спакойна, улiк бiтак i iх раскладка, збянтэжанасць, ваганне, апантанасць альбо трывога усё гэта з'яўляецца для яго, безумоўна, iнтуiтыўнага ўсведамлення прыкметамi сапраўднага стану рэчаў. Пасля першых двух-трох хадоў яму ўжо зразумела, што ў каго на руках, i вось ён ужо выкладае карты настолькi ўпэўнена, нiбыта астатнiя iгракi спецыяльна адкрылi яму свае карты.
Здольнасць да аналiзу не трэба блытаць з простай вынаходлiвасцю, бо калi аналiтык - абавязкова чалавек вынаходлiвы, то чалавек проста вынаходлiвы часта аказваецца надзiва не здатны да аналiзу. Здольнасць да лагiчнага пабудавання цi злучэння, якую звычайна лiчаць прыкметай вынаходлiвасцi i для якой фрэнолагi вызначылi спецыяльны орган (памылкова, на мой погляд), лiчачы гэтую здольнасць першаснай, настолькi часта назiралася ў людзей з iнтэлектам, блiзкiм да iдыятызму, i гэта неаднойчы заўважалася лiтаратарамi, што пiшуць на тэмы маралi. Памiж вынаходлiвасцю i здольнасцю да аналiзу iснуе куды большая рознiца, чым памiж здольнасцямi да фантазiй i ўяўленняў, але па сваiм характары рознiца абсалютна тая ж. Сапраўды, нельга не заўважыць, што вынаходлiвыя людзi заўсёды схiльныя да фантазii, але толькi тыя, якiя на самай справе здольныя да ўяўлення, непазбежна аказваюцца аналiтыкамi.
Далейшы расказ прапануецца чытачу нейкiм чынам як прыклад да выказаных вышэй меркаванняў.
Жывучы ў Парыжы на працягу вясны i часткi лета 18.. года, я пазнаёмiўся з нейкiм месье С. Агюстам Дзюпэнам. Быў ён зусiм яшчэ малады, паходзiў з шляхетнага, сапраўды знакамiтага роду, але ў вынiку самых розных неспрыяльных падзей апынуўся ў такой галечы, што страцiў прыродную энергiю, нi да чога ў гэтым свеце не iмкнуўся i нават не спрабаваў вярнуць былое багацце. З ласкi крэдытораў у яго засталася невялiчкая частка радавой спадчыны, на прыбыткi ад якой ён здолеў дзякуючы вялiкай ашчаднасцi забяспечваць сябе самым неабходным для жыцця, не звяртаючы ўвагi на нешта iншае. Кнiгi - гэта адзiная раскоша, якую ён сабе дазволiў, а ў Парыжы яна даволi дасягальная.
Упершыню мы сустрэлiся ў непрыкметнай бiблiятэцы на вулiцы Манмартр, дзе дзякуючы выпадку - мы абодва шукалi адну i тую ж кнiгу, вельмi рэдкае i адметнае выданне, - выявiлася агульнасць нашых iнтарэсаў. Потым мы сустракалiся зноў i зноў. Мяне глыбока зацiкавiў кароткi, але грунтоўны экскурс у гiсторыю яго роду, якi ён зрабiў з усёй шчырасцю, на якую здольны француз, калi гаворка заходзiць пра сваю асобу.
Мяне ўразiла яго начытанасць, але больш за ўсё нястрымная палкасць i свежасць уяўлення. Шукаючы ў Парыжы тое, што моцна вабiла мяне ў той час, я разумеў, што кампанiя гэтага чалавека ўяўляе для мяне неацэнную каштоўнасць, i адкрыта сказаў яму пра гэта. Урэшце было вырашана, што на той час, пакуль я буду ў Парыжы, мы будзем жыць разам, i так як мае жыццёвыя абставiны былi ў нейкай ступенi не такiя цяжкiя, то я з яго згоды ўзяў на сябе выдаткi, звязаныя з наймам i абсталяваннем дома. Гэта быў асабняк у стылi адпаведным нашаму з iм характару рамантычнай меланхолii, пашкоджаны часам i своеасаблiвы па сваёй архiтэктуры, у зацiшным i адасобленым кутку Сен-Жэрменскага прадмесця. У iм ужо даўно не жылi гаспадары праз нейкiя там забабоны, якiмi мы не цiкавiлiся, i таму ён паступова прыходзiў у заняпад.
Калi б лад нашага жыцця стаў вядомы свету, нас бы абавязкова палiчылi вар'ятамi - хоць, вiдаць, i бясшкоднымi. Наша адасобленасць была поўная. Нiкога ў сваiм доме мы не прымалi. Месца нашага жыхарства старанна трымалася ў тайне ад маiх былых кампаньёнаў, а Дзюпэн ужо даўно не цiкавiўся Парыжам, ды i Парыж не ўспамiнаў пра яго. Мы iснавалi толькi для сябе.
Адно фантазiйнае дзiвацтва майго прыяцеля - бо як яшчэ гэта назваць? улюбёнасць у ноч, i я пакорна пагадзiўся з гэтым bizarrerie*, як i з усiмi астатнiмi, цалкам падпарадкаваўшыся яго няўпынным капрызам.
* Дзiвацтва (франц.).
Царыца-ноч не магла заставацца з намi ўвесь час, але мы навучылiся iмiтаваць яе прысутнасць. Ранiцай, з першым святлом, мы зачынялi тоўстыя аканiцы старога дома, запальвалi пару вельмi духмяных свечак, здатных толькi на цьмянае святло. У iх святле мы поўнiлi сэрцы мроямi - чыталi, пiсалi, дзялiлiся думкамi, пакуль звон гадзiннiка не абвяшчаў надыходу сапраўднай цемры. Тады мы выпраўлялiся з дому, iдучы поплеч, працягвалi пачатыя ўдзень размовы альбо бязмэтна шпацыравалi ўдоўж i ўпоперак па вялiкiм горадзе да позняй ночы, шукаючы сярод мiльгаючых агнёў i ценяў тую бясконцую душэўную ўзбуджанасць, якая вынiкае з цiхага назiрання.
У такiя моманты я мiжволi заўважаў (хоць, ведаючы яго схiльнасць да фантазiй, я прадбачыў гэта) своеасаблiвыя здольнасцi Дзюпэна i захапляўся iмi. Ён, вiдаць, таксама са шчырым захапленнем карыстаўся iмi - калi нават не дэманстраваў iх - i не вагаючыся прызнаваўся, што робiць гэта з задавальненнем. Ён хвалiўся мне, цiха пасмейваючыся, што калi для iншых чалавечая душа была за глухой сцяной, то ён мог зазiрнуць у большасць душ праз шырока расчыненыя для яго вокны, i звычайна суправаджаў такiя заявы ашаламляльнымi доказамi глыбокага ведання маёй душы. У такiя моманты ён быў халодны i аддалены, вочы яго рабiлiся непранiкальныя, а голас, сакавiты тэнар, пераходзiў у дыскант, i ў iм можна было адчуць нават раздражнёнасць, калi б не выразная дыкцыя i наўмысная няспешнасць у словах. Назiраючы за iм у такiя моманты, я часта задумваўся над старадаўняй фiласофскай тэорыяй аб дваiстасцi душы, i ў галаву прыходзiла забаўляльная думка пра двух Дзюпэнаў: адзiн нешта ствараў, а другi разбураў створанае на кавалкi.
Прачытаўшы ўсё гэта, не падумайце, што я збiраюся расказаць вам у падрабязнасцях нейкую таямнiчую гiсторыю альбо апiсаць нейкi рамантычны эпiзод. Тыя асаблiвасцi прыяцеля-француза, пра якiя я вам паведамiў, былi ўсяго толькi вынiкам узбуджанасцi цi, можа, хваравiтасцi розуму. Але характар яго заўваг у тыя моманты, пра якiя тут iдзе гаворка, лепш за ўсё праiлюструе адзiн прыклад.
Аднойчы ўвечары мы гулялi па доўгай бруднай вулiцы непадалёк ад Пале-Раяль. Кожны з нас, вiдаць, быў заняты сваiмi думкамi, i на працягу чвэрцi гадзiны нiхто не сказаў нi слова. I тут раптам цiшыню перарвалi наступныя словы Дзюпэна:
- Ён недаростак, гэта праўда, i было б лепей, каб ён паспрабаваў свае сiлы ў тэатры "Вар'етэ".
- Ну, вядома, так, - адказаў я машынальна, спачатку не звярнуўшы ўвагi (настолькi быў заняты думкамi) на тое, што гэтыя словы вельмi дзiўна супалi з маiмi разважаннямi. Праз нейкi момант я апамятаўся, i маё здзiўленне было бязмежным.
- Дзюпэн, - сказаў я сур'ёзна, - гэта вышэй майго разумення. Шчыра кажучы, я вельмi ўражаны i ледзь веру сваiм вушам. Як гэта ты здагадаўся, што я думаю пра... - тут я спынiўся, каб пераканацца, што ён сапраўды ведае, пра каго я думаў.
- ...пра Шантыi, - сказаў ён. - Чаму ты змоўк? Ты падумаў, што яго мiзэрная постаць не падыходзiць да трагедыйных роляў.
Менавiта пра гэта я i разважаў. Шантыi, quondam* шавец з вулiцы Сен-Дэнi, якi да вар'яцтва захапiўся тэатрам, паспрабаваў сыграць ролю Ксеркса ў аднайменнай трагедыi Крэбiёна, вельмi стараўся, але ў вынiку атрымаў знiшчальныя водгукi.
* Былы (лац.).
- Растлумач напрамiлы Бог, - усклiкнуў я, - свой метад, калi ён iснуе, праз якi ты толькi што зазiрнуў мне ў душу. - Па праўдзе кажучы, я iмкнуўся знешне быць спакойным, хаваючы такiм чынам ахапiўшую мяне збянтэжанасць.
- Гэта гандляр садавiнай навёў цябе на думку, што гэты маэстра па падэшвах не дарос да Ксеркса et id genus omne*.
* I такiх, як ён (лац.).
- Гандляр садавiнай? Ну, ты мяне здзiўляеш! Не ведаю я нiякага гандляра садавiнай.
- Ну, той, з кiм ты сутыкнуўся, калi мы зварочвалi на гэту вулiцу, хвiлiн пятнаццаць назад.
Тут я ўзгадаў, што сапраўды нейкi гандляр з кошыкам яблыкаў на галаве ледзь не збiў мяне знянацку з ног, калi мы зварочвалi з вулiцы С - на тую, дзе мы зараз стаялi. Але я не мог нiяк зразумець, якое гэта мела дачыненне да Шантыi.
Але Дзюпэн нi на кроплю не быў схiльны да charlatanerie*.
* Ашуканства (франц.).
- Я зараз растлумачу, - сказаў ён. - I каб ты ўсё зразумеў, мы спачатку адновiм ход тваiх думак, пачынаючы з таго моманту, як я звярнуўся да цябе, да rencontre* з тым самым гандляром. Асноўныя звеннi ланцуга - Шантыi, Арыён, д-р Нiкалс, Эпiкур, стэрэатамiя, каменне ў бруку, гандляр садавiнай.
* Сустрэча (франц.)
Няма, вiдаць, такiх людзей, якiя б у адпаведныя моманты свайго жыцця не паўтаралi ў думках дзеля забавы крок за крокам шлях, якi прывёў iх да той цi iншай высновы. Занятак гэты часта вельмi цiкавы, i той, хто сутыкаецца з iм упершыню, дзiвiцца неабмежаванай адлегласцю i неадпаведнасцю памiж зыходным пунктам i канчатковай высновай. Якiм, вiдаць, было маё здзiўленне, калi я пачуў тое, што сказаў Дзюпэн, i не мог не пагадзiцца, што ўсё гэта - праўда.
Ён жа працягваў:
- Перад тым як звярнуць з вулiцы С, я добра памятаю, мы гаварылi пра коней. На гэтай тэме i перарвалася наша размова. Калi пераходзiлi на гэту вулiцу, гандляр, якi прабягаў побач з кошыкам яблыкаў на галаве, адпiхнуў цябе на кучу камянёў, паскiданых у тым месцы, дзе рамантуюць брук. Ты спатыкнуўся аб камень, паслiзнуўся, крыху расцягнуў звязку на шчыкалатцы, вiдаць, раззлаваўся, ва ўсякiм разе, спахмурнеў, нешта прамармытаў, азiрнуўся на груду камянёў i моўчкi пакрочыў далей. Я не вельмi стараўся сачыць за тваiмi дзеяннямi, але назiральнасць зрабiлася апошнiм часам неад'емнай часткай маёй натуры.
Ты працягваў iсцi з апушчанай галавой, незадаволена косячыся на калдобiны i расколiны ў бруку (такiм чынам, я зразумеў, што ты ўсё яшчэ думаеш пра камянi), пакуль мы не дайшлi да завулка, што носiць iмя Ламарцiна i якi забрукавалi ў якасцi эксперымента "ўнакладку", шчыльна падладзiўшы плiткi заклёпкамi. Твой твар павесялеў, i па вуснах я здагадаўся, што ты прамармытаў слова "стэрэатамiя", тэрмiн вельмi штучна суаднесены з гэтым тыпам бруку. Я ведаў, што ты не мог вымавiць гэта слова, не ўзгадаўшы пра атамы, а таксама пра тэорыi Эпiкура. Так як мы абмяркоўвалi не так даўно гэтую тэму - я заўважыў, як надзiва дакладна, хоць на гэта мала хто звярнуў увагу, не вельмi выразныя здагадкi высакароднага грэка пацвердзiлiся пазней касмагонiяй у адносiнах да нябесных туманнасцей, - то я падумаў, што ты абавязкова падымеш вочы, каб зiрнуць на вялiкую туманнасць у сузор'i Арыёна, i спадзяваўся, што менавiта так i атрымаецца. Ты сапраўды зiрнуў угору, тым самым упэўнiўшы мяне, што я правiльна iду па тваiм следзе. Але ў вельмi адмоўным водгуку на выступленне Шантыi ва ўчарашняй "Musee", нейкi з'едлiвы сатырык, намякаючы вельмi нетактоўна на тое, што шавец, якi стаў на катурны, змянiў i прозвiшча, прыпомнiў адзiн радок на лацiнскай мове, да якога мы часта звярталiся ў размовах. Я маю на ўвазе вось гэта: Perdidit antiquum litera prima sonum*.
* Страцiла былое гучанне першая лiтара (лац.).