Канчаўся верасень. Пажоўклi бярозы, кусты, пагрубела трава. З тайгi цягнула пахам грыбоў, iх неслi торбамi бесканвойныя зэкi, варылi, смажылi на алаўцах, сушылi.
Наталля, хоць i не была расканваiраваная, але часам магла выходзiць за зону то прыбiраць у домiку стралкоў-ахоўнiкаў, то на азярцо па ваду для пральнi. I заўсёды вярталася ў зону, нiдзе не затрымлiвалася.
А аднойчы ў нядзелю на вячэрняй паверцы яе не ўбачылi. Шукалi ўсюды - у мужчынскiх бараках, у пральнi, лазнi, у стралкоў агледзелi - можа, якi ахоўнiк галубiўся з ёю, нiдзе не знайшлi. Нiхто нават не западозрыў, што Наталля магла ўцячы. I ўсё ж на другi дзень зб'явiлi яе ва ўцёках. У размовах памiж зэкамi нехта ўспомнiў, што яна сушыла сухары, збiрала iншыя прадукты. Значыць, рызыкнула на такi адчайны крок.
Толькi ж куды яна кiнулася, у якую старану? У Маскву? Да кiтайскай гранiцы з надзеяй дабрацца дамоў, мацi, братоў убачыць, любiмую плюшавую кошачку пагладзiць?
Наталлю не знайшлi i не злавiлi.
Наступiла зiма, якая заўсёды здавалася задужа доўгай, а потым i вясну дачакалiся. Вясенняе сонца расплавiла сваiм цяплом снег, размарозiла зямлю, i на праталiнах засiнелi падснежнiкi.
Аднойчы ў такi вясеннi нядзельны дзень, калi я быў паблiзу вахты, мяне гукнуў дзяжурны вахцёр, i я зайшоў да яго ў будку. Там ужо сядзелi тры зэкi i стралок. Гэты стралок i павёў нас у тайгу.
- "Падснежнiк" узышоў, прынесцi трэба, - весела паведамiў ён.
Зусiм блiзка ад калоны, можа, якога паўкiламетра, убачылi мы пад елкай некага скручанага ў лагерным бушлаце i ў бардовай у клетку хустцы. Яшчэ не разгледзеўшы твар, я здагадаўся, хто гэта. Не памылiўся, то была Наталля. Сядзела, прытулiўшыся спiной да камля елкi i падцiснуўшы пад сябе ногi. Рукi ляжалi на каленях. Твар i рукi снежна-белыя, вочы адплюшчаныя, таму здалiся напачатку жывыя. Побач ляжала торбачка, пустая. А грубыя зэкаўскiя чаравiкi абшарпалiся да белiзны i размачалiлiся так, нiбы iх малацiлi пранiкам.
Колькi ж яна паблукала па тайзе, галодная, знясiленая, з надзеяй дабрацца да людзей!.. Ясна было, што вярталася назад, у калону, можа, ужо паўзла, пакуль яшчэ была сiла. Не дайшла мала...
Мы прынеслi яе ў санчасць. Там дасталi са сподняй кiшэнi бушлата паперку з адрасам Хабараўскага спецыяльнага дзiцячага дома i лiст малодшай дачушкi, той, якi Наталля нам калiсьцi чытала.
Значыць, не ў Кiтай, не ў Маскву кiнулася яна шукаць праўду, а да сваiх дачушак, каб толькi пабачыць iх, абняць, па галоўцы пагладзiць. А там будзь, што будзе. Хвала Богу, што ёсць такiя мацеркi!
Наталлю пахавалi на зэкаўскiх могiлках побач з калонай. Застаўся пасля яе толькi сасновы слупок з лiчбай, без iмя i прозвiшча.
Хавалi яе iншыя зэкi, не я.
АДУВАНЧЫК
Яго так ўсе i звалi - Адуванчык. Ён i быў падобны на адуванчык-кветку залацiста-рыжы, асаблiва калi валасы адрасталi пасля абавязковай стрыжкi. Звычайна ў рыжых валасы пругкiя, а ў яго былi мякенькiя, як пушок.
Арыштавалi Адуванчыка на пачатку трыццаць сёмага, неўзабаве пасля Новага года, яму яшчэ i пятнаццацi не было, за так званую антысавецкую агiтацыю, i асудзiлi на шэсць гадоў. Ды яшчэ дадалi тры гады паражэння ў правах. Да васемнаццацi гадоў ён адбываў кару ў калонii непаўналетнiх, а потым яго перавялi ў нашу калону i ў нашу брыгаду.
Ён быў худзенькi i ростам не ўдаўся - вiдаць, затрымала рост турма i калонiя. Калi нарадчык прывёў Адуванчыка ў брыгаду, брыгадзiр абурыўся:
- Што ты мне гэтае кураня прывёў? Ён жа пiлу не пацягне. Я за яго буду даваць кубiкi?
- А куды яго дзець? Яму ў фармуляры запiсалi ЦФП - цяжкая фiзiчная праца.
Пра сябе Адуванчык усё расказаў у той жа вечар. Ён - сын настаўнiкаў, жыў у горадзе, вучыўся ў школе, быў пiянерам, уступiў у камсамол перад самым арыштам. Нас, вядома, зацiкавiла, якую ж ён праводзiў антысавецкую агiтацыю, бо адвалiлi яму нямала - шэсць гадоў няволi.
Адуванчык, калi ў яго спыталi пра гэта, развёў рукамi, пацiснуў плячамi i неяк бездапаможна-жаласна ўсмiхнуўся. Адбыўшы больш трох гадоў няволi, ён усё яшчэ i сам не змог зразумець, што ж гэта такое - варожая агiтацыя.
Адуванчык марыў стаць артыстам i, як потым мы самi ўбачылi, меў артыстычныя здольнасцi. У школьнай самадзейнасцi быў галоўным завадатарам, выдумшчыкам, чым i стаў знакамiты ў сваёй школе i на сваiм двары. Сам пiсаў п'ескi, прыдумваў рэпрызы, жарты, сам спяваў i дакламаваў, выконваў галоўныя ролi ў спектаклях. Як правiла, усе гэтыя самадзейныя паказы былi на школьную тэму. Але ж самадзейнасцю кiравалi настаўнiкi, i яны патрабавалi браць тэмы высокiя, палiтычна надзённыя. Ну, каб была ў тых паказах i класавая барацьба, ворагi народа, якiя шкодзяць сацыялiзму, а чэкiсты iх выкрываюць.
Адуванчык i напiсаў такую п'есу. У ёй дзейнiчаў кулак, якi пад выглядам жабрака хадзiў па вёсках, па кiрмашах i праводзiў варожую агiтацыю, пакуль яго не затрымалi пiянеры i не прывялi ў мiлiцыю. Ролю кулака ўзяўся выканаць сам аўтар Адуванчык. Напiсаная iм п'еса, вядома ж, прайшла строгую цэнзурную праверку школьнага начальства, i яе пачалi рэпецiраваць. У той п'есе была сцэна, калi кулак, пераадзеты ў жабрака, iграючы на леры, спявае розныя прыпеўкi. Адуванчык тыя прыпеўкi не напiсаў, вырашыў прыдумаць iх у час рэпетыцый. Некалькi прыпевак падказала настаўнiца - кiраўнiца самадзейнасцi. То былi вядомыя бяскрыўдныя песенькi. Але ж iх павiнен спяваць вораг, значыць, i песнi павiнны быць варожыя.
Гэткая думка прыйшла Адуванчыку ўжо ў час спектакля. Вось ён у дранай свiтцы, з падвязанай ваўнянай барадой сярод людзей на рынку круцiць за ручку барабанчык леры i спявае песенькi, тыя, бяскрыўдныя. У зале песенькi падабаюцца, крычаць, каб яшчэ спяваў. I Адуванчык успомнiў раптам пачутыя iм частушкi, ужо не такiя бяскрыўдныя, якiя яму належала выканаць. Спявае вораг, то павiнны быць i варожыя яго песенькi. I ён заспяваў пра калгас, у якiм добра жыць, бо адзiн робiць, а сем ляжыць.
"Жабрака" пачынаюць акружаць пiянеры, яны западозрылi ў iм ворага i збiраюцца яго затрымаць. Але яшчэ вагаюцца. I каб пiянеры канчаткова паверылi, што перад iмi вораг, Адуванчык - кулак пераадзеты - спявае яшчэ адну частушку.
Вось яна, тая злашчасная частушка.
Як быў Ленiн-Троцкi,
То была мука на клёцкi.
А як стаў таварыш Сталiн,
Галадаць усе мы сталi.
Праспяваў Адуванчык гэта i даў сiгнал пiянерам хапаць яго. Пiянеры i схапiлi, павялi.
Можна цяпер уявiць, як успрыняло начальства гэту частушку. На самадзейным канцэрце прысутнiчалi акрамя дырэктара школы i настаўнiкаў яшчэ i прадстаўнiкi райкома камсамола i раённага аддзела адукацыi. Настаўнiцу, кiраўнiцу самадзейнасцi, ледзь паралiч не разбiў. А школьнiкам спектакль спадабаўся, яны пачалi бурна пляскаць i выклiкаць артыстаў на сцэну. Выйшлi на выклiк усе, але без Адуванчыка. Яго ж адразу завялi да дырэктара i пачалi дапытваць, хто перадаў яму гэту частушку.
Наiўны Адуванчык, зусiм не разумеючы, якая павiсла над iм бяда, шчыра прызнаўся, што частушку прыдумаў сам спецыяльна для спектакля толькi ўчора. Ён лiчыць, што вораг i павiнен агiтаваць супраць калгасаў варожымi словамi i песнямi.
На гэтым артыстычная дзейнасць Адуванчыка i скончылася, праз пяць дзён яго забралi.
Брыгадзiр, былы настаўнiк, выслухаўшы гэту гiсторыю, вылаяўся, абурыўся. Адуванчыка паклаў на нарах памiж сабою i Крачкоўскiм, былым свяшчэннiкам Алексiем.
На працу Адуванчык выходзiў з брыгадай штодня, але на лесасецы рабiў самае лёгкае: палiў сучча, хадзiў да ручая па ваду для брыгады. Часам i падмяняў каго з пiльшчыкаў, калi хто прыхварэў цi дужа стамiўся.
Калона наша была новая i яшчэ толькi абсталёўвалася. Не было да яе ад цэнтра дарогi для машын, толькi яшчэ цягнулi ляжнёўку - бярвенчатую часовую дарогу. Таму i выклiкаў здзiўленне сваёй недарэчнасцю гэты актыўны лесапавал даць як можна больш кубiкаў спiлаванага лесу. Мноства штабеляў (там iх называлi ставежы) стаяла на высечаных участках тайгi, i невядома было, калi i на чым будуць iх вывозiць. Але ўсё адно кожнай ранiцай брыгады выганялiся ў тайгу, i валiлiся пад пiламi i тапарамi жывыя хвоi, лiстоўнiцы, раслi i доўжылiся ўсё новыя ставежы, каб ляжаць там гадамi i гнiсцi, з'ядацца шашалем i караедам. Так яно i было потым: вывезцi лесаматэрыялы з тайгi не ўдалося.
Нашу брыгаду з лесапавалу перавялi працаваць у зону. Мы будавалi лазню i заканчвалi новы барак.
Брыгадзiр па-ранейшаму спрыяў Адуванчыку, даваў яму працу па яго сiле. Спрабаваў уладкаваць хлопца ў КВЧ - культурна-выхаваўчую часць, ды там не ўзялi, хоць i прыцягвалi яго ўдзельнiчаць у самадзейных канцэртах. Трэба сказаць, што поспех у гледачоў Адуванчык меў вялiкi. Ён чытаў вершы, гумарэскi, пацяшаў прыдуманымi iм самiм частушкамi, сцэнкамi з лагернага жыцця. I мы ўсё больш пераконвалiся, што ў Адуванчыка добры артыстычны талент i што, калi выжыве ў лагеры, яго чакае славутае будучае.
Вельмi нудзiўся Адуванчык, што не было чаго чытаць. Бiблiятэкi ў калоне не было, у КВЧ кнiг таксама не вадзiлася. Калi ж у зону трапляла якая кнiга, то доўга не жыла, яе блатары раздзiралi на карты.
Брыгадзiр i свяшчэннiк Алексiй узялi Адуванчыка i пад сваё асветнiцтва, нейкiм чынам замянiлi яму i кнiгi, i школу. Брыгадзiр быў моцны ў матэматыцы, а Алексiй добра ведаў лiтаратуру, гiсторыю, гэтаму яны i вучылi Адуванчыка. А Алексiй вучыў хлопца яшчэ i маральнасцi, суцяшаў яго, настаўляў радавацца жыццю, у якiя б умовы чалавек нi трапляў.
- Жыццё - вялiкi неацэнны падарунак чалавеку, i трэба iм даражыць i радавацца, што жывеш, - паўтараў не раз Алексiй.
- Радавацца i гэтаму нашаму жыццю? - здзiўляўся Адуванчык, утаропiўшы ў Алексiя шырокiя шэрыя вочы.
- Так, сын мой, i яму. Умовы жыцця мяняюцца: сёння ты ў няволi, раб, а заўтра ў iншых умовах будзеш, добрых. Галоўнае, ты жывеш, i гэтым ужо шчаслiвы.
Аднак Адуванчык, як i ўсе мы, не радаваўся такому жыццю. Ён усё больш i больш нудзiўся, цiшэў, зусiм рэдка стаў пацяшаць барак i брыгаду, хоць зэкi штовечар прасiлi яго нешта паказаць iм.
З дому яму iшлi лiсты. Бацькi старалiся як можна больш расказаць пра сяброў, iх справы, вучобу i гэтым самым хлопца толькi засмучалi, а не суцяшалi. Прачытаўшы, што яго сябры Коля i Эма вучацца ўжо ў тэатральнай студыi - паступiлi туды ажно з трэцяга заходу, - Адуванчык зусiм упаў духам, i я некалькi разоў бачыў, як ён плакаў. Ён зайздросцiў сябрам i нiяк не мог змiрыцца са сваёй доляй.
- Слухай, - сказаў аднойчы мне Адуванчык, - давай уцячом.
- I дакуль мы дойдзем? Без прадуктаў, грошай, дакументаў?