Жорж Сiмэнон
Раманiст
Пераклад: Алесь Асташонак
Лекцыя,
прачытаная ў Французскiм iнстытуце ў Ню-Ёрку 20 лiстапада 1945 года.
Шаноўныя панове!
Мяркую, што расчарую вас, прынамсi, у двух пунктах. Па першым вы ўжо гэта адчулi. Вы зразумелi: я належу да сама нуднай i страшнай пароды дакладчыкаў, што сядзяць перад шклянкай вады i моцненька звязаны пупавiнаю са стосам аркушаў, якiя яны перагортваюць з халоднай бязлiтаснасцю машыны. Зрэшты, што я кажу? Прызнаюся вам, нiякi я не дакладчык. У мяне так мала вопыту ўдзелу ў падобнага кшталту ўрачыстасцях, што з простасцi душэўнай я спачатку вырашыў выйсцi да вас з пустымi рукамi. Мне ўяўлялася, як я хаджу па эстрадзе, часам спыняюся, каб падкрэслiць якую-небудзь дасцiпную думку, уражваю вас красамоўствам i, не буду залiшне сцiплы, натхненнем.
Так было прыкладна месяц назад, калi я тэлеграфаваў П'еру Бэдару, што прымаю вельмi прыемнае мне запрашэнне. Я жыў у Канадзе ў зрубе на беразе возера. Там мне ўсё здавалася простым. Але ў цягнiку, па дарозе ў Ню-Ёрк, упэўненасць пачала пакiдаць мяне, i я падумаў: а цi не падрыхтаваць мне якiя-небудзь нататкi? Гэта ж таксама ўражвае, i нямала: у чалавека ў руцэ лiсточкi паперы, на якiя ён час ад часу кiдае кароткi позiрк. Але iшлi днi, а галоўнае, ночы, i гэтыя лiсточкi ператварылiся пацiху ў кашмар. А раптам я iх усе пераблытаю? Цi мо забуду ў хваляваннi сэнс якога-небудзь запiсу i спатыкнуся?
Кашмар ператварыўся ў страх, у той каламутны страх, што знаёмы кожнаму артысту, i таму, панове, у апошнюю хвiлiну я скарыўся з тым, што мне прыйдзецца паўстаць перад вамi гэтакiм раманiстам-лектарам, чалавекам, якi перагортвае аркуш за аркушам, тым часам як слухачы позiркам ацэньваюць таўшчыню стоса i ў думках прыкiдваюць, калi ж скончыцца гэтая кара.
Другое расчараванне: вам паабяцалi - i ў гэтым вiнаваты толькi я - гутарку аб рамане i раманiсце, дакладна не ведаю. Усё таму, што неабходная была назва. Бо я падумаў: раманiст, натуральна, мусiць гаварыць аб рамане. Я быў перакананы, што гэта будзе проста. Аднак я зразумеў, што зусiм няздатны распавесцi вам што-небудзь дужа слушнае аб рамане. I калi дазволiце, паспрабую вызначыць прычыну: каб вы не надта сердавалi на мяне з-за гэтай другой здрады.
Бачыце, раманiст зусiм неабавязкова разумны чалавек. Вядома, такiя iснуюць. Мне зусiм не хочацца настройваць супраць сябе маiх калег, надзеленых гэтай выдатнай вартасцю. Але ёсць i такiя, што пазбаўлены яе. I гэта зусiм не парадокс. Iснуе, паводле майго вызначэння, "чысты" раманiст, чалавек, якi выстройвае раманы, як iншыя лепяць з каменя цi пiшуць карцiны, раманiст, якi свядома, а найчасцей несвядома збiрае наўкол чалавечыя дакументы, назапашвае iх у сабе, пакуль не пачынае ад iх задыхацца i адчуваць настойлiвую патрэбу выказаць нарэшце свае пачуццi, зашмат моцныя для аднаго-адзiнага чалавека. Навошта ж патрабаваць ад яго, каб ён быў разумны? Як мне здаецца, аналiтычны розум у яго дужа часта - недахоп. Я маю на ўвазе свядомы, сiстэматычны аналiз.
Што ж да крытычнага пачуцця, то я думаю: а цi не будзе яно яго скоўваць? Як бачыце, я прымаю перасцярогу, перш чым прызнацца вам, што не валодаю нi крытычным пачуццём, нi аналiтычным розумам i што, маючы справу з iдэямi, адчуваю ў сабе гэтакую няўклюднасць рабочага-муляра. Дарэчы, мне падабаецца слова "рабочы", i, калi дазволiце, скажу, што я ўсяго толькi рабочы славеснасцi. Уяўляеце сабе муляра, якi гутарыць з вамi аб архiтэктуры?.. Ён проста бярэ цаглiну. Кладзе яе, потым кладзе раствор. Адзiнае, што ад яго патрабуецца, - добра выкананая работа. Вам хочацца пагаварыць з iм, не баючыся занудзiцца? Тады няварта разважаць нi пра мастацтва, нi пра палiтыку, нi пра эканомiку: пагаманiце пра ягонае мулярскае рамяство - i, ўпэўнены, не расчаруецеся.
Большую частку жыцця я баўлю ў сельскай мясцовасцi, дзе няма чым забаўляцца i дзе на пяцьдзесят мiль вакол не знойдзеш анiводнага чалавека. Мае сябры вельмi спачуваюць мне:
- Як ты можаш месяцамi жыць, нi з кiм не размаўляючы?
- Ды я размаўляю днi напралёт.
Iх гэта дзiвiць. Яны не разумеюць. Не разумеюць, што кожнаму чалавеку ёсць што расказаць, кожны чалавек цiкавы, калi гаворыць пра сваё, гэта значыць пра сваю прафесiю. Вазьму хоць бы нашага вясковага лекара: проста дзiва, калi ён вечарамi пачынае згадваць ля камiна сваiх пацыентаў i ўсялякiя гiсторыi пра iх!.. Ды я нашмат болей уведаў пра чалавечую прыроду з гамонак з вясковымi лекарамi, чым чытаючы фiлосафаў. А каваль, якi расказвае пра сваю кузню?.. Сталяр за варштатам... Селянiн, калi iдзеш разам з iм па ягонай зямлi... Не трэба толькi ўцягваць iх у сферу чыстых iдэй - гэтыя людзi iмгненна губляюць усю сваю сiлу, усю непаўторнасць i пачынаюць апавядаць моваю перадавiц.
Чаму ж, мяркую я, раманiст павiнен манiпуляваць iдэямi спрытней за вясковага лекара цi аратага? Мяне заўсёды бянтэжылi пытаннi, якiя задаюць нам журналiсты, беручы iнтэрв'ю:
- Што вы думаеце пра пасляваенны перыяд? Пра рускае пытанне? Пра атамную бомбу? Пра беспрацоўе цi пра забастоўкi?
Уявiце сабе, нiчога не думаю! Вельмi рэдка рэпарцёр, несумненна пазбаўлены цалкам фантазii, просiць мяне проста расказаць пра маю справу.
I аднак, калi б я вырашыўся пагаварыць з вамi аб рамане ўвогуле, калi б пачаў: "Раман - гэта..."
А праўда, што гэта такое - раман?.. Як на маю думку, дык гэтае паняцце вельмi шырокае. Я нагаварыў бы вам процьму глупстваў i банальнасцей. Калi стаiш за варштатам, бачыш толькi варштат. Так i са мною. Iншыя раманiсты? Я альбо не ведаю iх, альбо ведаю вельмi дрэнна, так што мне не выпадае гутарыць пра iх.
Адкуль цi куды iдзе раман? Тэма адмысловая, але тут мусова патрабуецца погляд звонку, а не знутры. Так што гэта справа крытыка альбо якога-небудзь доктара лiтаратуразнаўства.
Шаноўныя панове, гэта ўступ, каб прызнацца вам, што я не буду гаварыць нi аб рамане, як было абяцана, нi нават аб раманiстах, а ўсяго толькi пра аднаго з iх, пра таго адзiнага, каго хоць трохi ды ведаю - гэта значыць пра сябе.
I прашу зразумець, што гэта зусiм не з пыхлiвасцi, а, наадварот, ад сцiпласцi: я не адчуваю сябе падрыхтаваным гаварыць пра нешта iншае. Зрэшты, паверце, я не буду закранаць нi сваю творчасць, якая, дальбог, не заслугоўвае такога гонару, нi пра свае творчыя планы. Я хачу пагутарыць з вамi прыкладна ў такiм духу:
- Вось як я стаў сталяром, выбачайце, раманiстам... Гэта варштат, а гэта iнструменты... Гэта вось робiцца такiм чынам... Каб зрабiць стол, гэта значыць раман, трэба пачынаць вось з гэтага i вось з гэтага...
Толькi майце на ўвазе, гэта зусiм не азначае што iншыя робяць гэтаксама. Але ўрэшце, каб зразумець рамеснiка, трэба хоць трохi ўяўляць сабе ягонае рамяство. Вось прыкладна тое, пра што я хачу сёння расказаць.
- Як вы сталi раманiстам? Калi i як да вас прыйшла думка пiсаць раманы?
Класiчныя пытаннi, якiя заўсёды задаюць нам. Аднак, за рэдкiмi выняткамi, адказы бываюць адны i тыя самыя. Думаю, мне не было i трынаццацi гадоў, калi я вырашыў, што прысвячу сваё жыццё пiсьменнiцтву. Чаму? Мне цяжка адказаць, а ўжо тады я ўвогуле не змог бы растлумачыць. Бацька мой не пiсаў. Нiхто з раднi, нiхто з нашых сяброў i знаёмых - таксама. Аднак я казаў адно: "Я буду пiсаць..." А паколькi я не ўяўляў, што пiсьменнiцтва можа быць прафесiяй, што лiтаратурная праца можа даць чалавеку сродкi на iснаванне, бацькам я заяўляў:
- Хачу быць святаром цi афiцэрам.
Яны не разумелi гэтага "цi". Чаму святаром цi афiцэрам? Сотнi разоў яны задавалi мне гэтае пытанне, але я ўпарта адмаўляўся адказваць на яго. Прычына, вымушаны вам прызнацца, была ў тым, што маё жаданне пiсаць здавалася мне калi ўжо не сараматным, дык, ва ўсякiм разе, чымсьцi такiм, пра што нельга казаць уголас.
Дык чаму ж усё-такi казаў я, што хачу стаць менавiта святаром цi афiцэрам?
Я бачыў, як кюрэ нашага прыхода нетаропка гуляе ў садзе свайго дома, пачытваючы малiтоўнiк. Бачыў афiцэраў, якiя ў любы час раз'язджалi вярхом цi прагульвалiся па горадзе. I ў iх, i ў святароў быў вольны час, якi яны спакойна i прыемна бавiлi. Iхняя прафесiя, нават адмысловае адзенне надавалi iм нейкую вартасць, якая злiвалася ў маiм уяўленнi з роляю пiсьменнiка. I нарэшце я меў адно яшчэ больш наiўнае меркаванне: у iх былi чыстыя рукi; нi тым, нi другiм не даводзiлася займацца цяжкаю працаю, ад якой рукi грубеюць i пакрываюцца мазалямi.
Iшлi школьныя гады. Як многiя, я пiсаў благiя вершы. Як многiя, у трэцiм класе я арганiзаваў часопiс, якi выходзiў у некалькiх экземплярах; былi выпушчаны ўсяго два нумары, але гэтага хапiла, каб мяне ледзь не выкiнулi з калежа. Няварта дадаваць, што часопiс быў страшэнна непачцiвы да настаўнiкаў. Я прыводжу гэтыя малацiкавыя драбнiцы толькi таму, што, як i ўсе, чытаў бiяграфii пiсьменнiкаў, якiя былi да мяне, i згадваю толькi адно выключэнне з агульнага правiла: усе пiсьменнiкi ў пэўны момант адчувалi патрэбу выдаваць школьны часопiс i закранаць у iм сваiх настаўнiкаў. Усе яны ледзь не вылецелi са школы, а нехта, думаю, i сапраўды быў выключаны.
Я не сцвярджаю, што гэта ўмова sine qua non*, абавязковая прыкмета прызвання, i не хацеў бы бянтэжыць кандыдатаў у раманiсты, якiя ў школьныя гады не выдавалi часопiсаў.
* Абавязковая (лац.).
I ўсё ж я пытаюся ў сябе: а цi не было гэта сiмптомам? Цi не выяўлялася тут патрэба аднаўляць на свой лад людзей, якiх бачыш побач? Бо ў часопiсах падобнага кшталту амаль нiколi не знаходзiш выкладу якiх-небудзь iдэй. У некаторых, праўда, вучнi ставяць i абмяркоўваюць палiтычныя i фiласофскiя пытаннi. Але гэтыя не стануць раманiстамi. Як мне здаецца, будучага раманiста характарызуе патрэба ператвараць жывых людзей цi, калi вам даспадобы больш прэтэнцыёзнае вызначэнне, замешваць чалавечае цеста. Рэдка ён таксама вылучаецца i прыкладнымi паводзiнамi. Хiба не трэба ўбiраць у сябе жыццё ўсiмi порамi, каб перастварыць яго? Хiба не трэба як мага болей кантактаваць з людзьмi, каб нанова стварыць iх? Адсюль жудасны голад, жудасная прага жыцця ва ўсiх ягоных праявах, патрэба пагружацца ў чалавечае, пакуль не аб'ясiся iм да агiды.
У семнаццаць, вымушаны зарабляць сабе на жыццё, я стаў рэпарцёрам. Чаму? Не ведаю. Нiколi раней я не чытаў газет. Не меў анiякага ўяўлення аб палiтыцы. Наўрад цi мог сказаць, якiя партыi супернiчаюць у нашым маленькiм горадзе. I, аднак, у дзень, калi мне прыйшлося шукаць працу, я зусiм натуральна, можна нават сказаць, непазбежна зайшоў у змрочны калiдор рэдакцыi аднае газеты i пастукаўся ў кабiнет да галоўнага радактара. А колькi маладых людзей да мяне рабiлi тое ж самае - з такiм жа няведаннем, але несвядома падпарадкоўваючыся таму ж iнстынкту?
Я не знаходжу iншага слова, iншага тлумачэння. Тут, у гэтым цяжкiм паху свiнца i друкарскай фарбы, кандэнсавалася ўсё жыццё горада. Тут была процьма чалавечага цеста, i яно замешвалася на поўных абаротах. Бо гэтая машына заглытвала ўсё жыццёвае, чалавечае: пяцьдзесят тысяч чалавек, якiя шалелi на баксёрскiм матчы цi палiтычным мiтынгу; аўтамабiльная цi трамвайная катастрофа, якая паламала жыццё многiм людзям; крывавая драма, якая ўсхвалявала многiя сем'i; валацуга, злодзей, пануры хулiган, наркаман у пошуках порцыi атруты; палiтык, якi вымольвае галасы, цi паважны абываталь, якi дамагаецца ордэна або прэзiдэнцтва ў якiм-небудзь таварыстве, у чымсьцi такiм, што дазволiць яму вырвацца з кола пасрэднасцi...
Якi цуд для хлопчыка акунуцца ва ўсё гэта! Усе дзверы раптам расчыняюцца перад табою. Муры страчваюць сваю непранiкальнасць. Ты зведваеш чалавечыя таямнiцы. З нататнiкам у руцэ нясешся да яшчэ не астылага трупа, гонiшся за палiцэйскай машынаю, сустракаешся ў калiдорах Палаца правасуддзя са злачынцам у кайданках, змешваешся з забастоўшчыкамi, з беспрацоўнымi, дый цi ж мала чаго яшчэ?..
Яшчэ некалькi хвiлiн назад я быў усяго толькi нiкому не вядомы вучань. Але пасля таго, як я ўвайшоў у кабiнет i нясмела пагаварыў з барадатым панам, у якога пад пазногцямi жалоба, гэтым прарокам сярэдняга чытача нашага горада, я мог лiчыць, што мне належыць увесь свет.
Думаю, што, калi б сёння я апынуўся на месцы гэтага барадатага рэдактара i да мяне ў кабiнет увайшоў семнаццацiгадовы кандыдат у рэпарцёры, якi дрыжаў бы ад хвалявання, я яму ласкава сказаў бы:
"Мой юны дружа, я бяру вас. Бяру, хоць загадзя ведаю, што ў вас на стале часцей будуць ляжаць старонкi рамана, чым гарадская кронiка. Верагодна, вы нават самi гэтага яшчэ не ведаеце, затое ведаю я, бо iснуюць практычна непахiсныя правiлы, згодна з якiмi вы прыйшлi сюды, каб адгадаваць зубы i кiпцюры i вывучыцца - але не прафесii журналiста, да якой вам справы няма, а прафесii чалавека i раманiста. I я прашу вас, малады чалавек, толькi адно: не выбiрайце мяне першай ахвяраю вашых лiтаратурных практыкаванняў".
I праўда, пасля паступлення ў газету першым маiм клопатам стала, як i ў многiх да i, трэба меркаваць, пасля мяне, напiсанне рамана. I, натуральна, першым маiм героем стаў наш галоўны рэдактар. Думаю, няма сэнсу казаць, што партрэт быў напiсаны без анiякага спачування. Ды што я кажу! У юнацтве ў чалавеку крыюцца невычэрпныя радовiшчы лютае бязлiтаснасцi. У раман трапiлi не толькi рэдактар, але i ўсе мае прыяцелi, а таксама, што, дарэчы, страшней за ўсё, адзiн з маiх дзядзькоў, адзiны, ад якога была надзея нешта атрымаць у спадчыну, сама паважаны чалавек у нашай раднi.
Расказваю я вам гэта толькi таму, што па-ранейшаму iду следам за лёсам.
Я мог бы, мусiў схаваць гэты рукапiс у стол, тым больш што лiтаратурныя яго вартасцi былi дужа спрэчныя. Але не зрабiў гэтага. Не мог зрабiць. Я абабегаў выдаўцоў, друкароў i з уласцiвай юнацтву неабдуманасцю перакулiў усё дагары нагамi. У нашым невялiкiм горадзе аўтар сур'ёзнага твора, тут няма анiякiх сумненняў, нiколi не змог бы дабiцца, каб яго надрукавалi. А я, хлапчук, дамогся, хоць сам дагэтуль не разумею як. Выйшла кнiга, танюсенькая, блякленькая, i я, вядома, адразу ж паспяшыў разаслаць яе з прысвячэннямi ўсiм сваiм ахвярам, пачынаючы з галоўнага рэдактара i багатага дзядзечкi.
Неабдуманасць? Несумненна. Выклiк? У нейкiм сэнсе, напэўна.
I ўсё-такi я думаю, што гэта нашмат больш складана, што бывае, ад тых цi iншых учынкаў проста немагчыма ўтрымацца, бо iх рабiлi да цябе ўсе, хто iшоў той самай дарогаю. У калежы, рызыкуючы вылецець, я высмейваў сваiх цудоўных настаўнiкаў у прыдуркаватым часопiсе, а ледзь уступiўшы ў жыццё, выбраў у якасцi мiшэнi тых, хто зусiм нядаўна сардэчна i спачувальна працягнуў мне руку.
Праўда, за вылiкам багатага дзядзечкi, якога я з тае пары больш анi разу не бачыў i натарыус якога не паклiкаў мяне да сябе пасля ягонай смерцi, нiхто на мяне не сердаваў. Ну, а калi быць да канца шчырым, дык сердаваў я - на iх: за абыякавасць, успрынятую мною як непавагу. Я ж думаў, што кiнуў бомбу, якая змяшае неба з зямлёю. А выявiлася, гэта быў усяго толькi жарцiк, якi нiкога не напалохаў, а выклiкаў толькi ўсмешку.
Вы, вядома, разумееце, што я парушыў бы ўсе традыцыi, калi б не пагарджаў сваiм гарадком i не лiчыў, што толькi Парыж варты мяне. Цярпець нягоды ў Парыжы, пажадана на Манмартры, гэтак жа неабходна будучаму раманiсту, як весцi рукапiсны часопiс i пiсаць першы раман пра сваiх начальнiкаў ды радню.