- Я тут самы маленькi чалавек.
Мiс Уорэн зласлiва стукнула сябе па калене.
- Мне трэба дакладныя адказы. - I зноў пачула:
- Я вам нiчога не скажу.
"Ён выглядае на ўсе семдзесят гадоў, а не на пяцьдзесят шэсць, падумала яна, - ён пачынае глухнуць, не разумее, што я кажу". Яна была вельмi паблажлiвая, яна была ўпэўненая, што перад ёй - не ўвасабленне поспеху, а хутчэй няўдачы, а няўдачнiку яна магла дараваць многае, з iм яна магла быць спагадлiвай i лагоднай, магла падбадзёрыць яго адрывiстымi словамi, падобнымi да цiхага ржання, як толькi няўдачнiк пачынаў гаварыць. Слабы чалавек часам iшоў ад яе перакананы, што яна яго найлепшы сябра. Яна нахiлiлася i паляпала доктара Цынера па калене, надаўшы сваёй усмешцы ўсю прыязнасць, на якую яна толькi была здатная.
- Тут мы з вамi заадно, доктар. Хiба вы не разумееце? Паслухайце, мы можам вам дапамагчы. "Грамадская думка" - вось як называюць яшчэ "Кларыён". Я ведаю, вы баiцеся, што мы не вытрымаем, што мы надрукуем карэспандэнцыю пра вас заўтра i ўрад будзе папярэджаны. Аднак абяцаю вам, мы не апублiкуем нiводнага слова, нават не заiкнёмся, пакуль вы не пачняце ваш спектакль. Толькi тады я буду мець права надрукаваць на самым лепшым месцы ў газеце: "Гiсторыя доктара Цынера, расказаная iм самiм. Выключна для "Кларыёна". Ну, хiба гэта не пераканаўча?
- Мне няма чаго сказаць.
Мiс Уорэн зняла руку з калена. "Няўжо гэты няшчасны ёлупень думае, што ён зможа паўстаць памiж мной i прыбаўкай чатырох фунтаў у тыдзень, памiж мной i Джанет Пардаў", - разважала яна. Гэты стары ўпарты дурань, што сядзеў насупраць, зрабiўся для яе ўвасабленнем усiх мужчын, якiя квапяцца на яе шчасце: сваiмi грашыма i дробязнымi падачкамi яны ўлагоджваюць Джанет, здзекуюцца з таго, што жанчыны здатныя па-сапраўднаму кахаць адна адну. Але гэтае ўвасабленне мужчыны было пад маёй уладай, яна здольная знiшчыць ушчэнт гэтае ўвасабленне. Кромвель разбiваў на друзачкi статуi, - гэта не было бяссэнсавым актам вандалiзму. Нейкая сiла Багародзiцы перадавалася i яе статуi, а калi галава ў яе была адбiтая, не ставала ўжо рукi i нагi, абламаныя былi сем мячоў, якiя ўтыкалiся ў яе цела, то пачалi ставiць меней свечак i чытаць меней малiтваў каля яе алтара. Калi хоць адзiны мужчына доктар Цынер, напрыклад, - будзе дашчэнту знiшчаны жанчынай, дык меней маладзенькiх дурнiц, накшталт Корал Маскер, будуць верыць у сiлу i спрыт мужчын. Аднак зважаючы на яго ўзрост i на тое, што ў нос ёй тхнуў смурод, якi зыходзiць ад няўдачнiка, яна дала яму яшчэ адзiн шанец.
- Няма чаго?
- Няма чаго.
Мiс Уорэн злосна засмяялася яму ў твар.
- Вы ўжо расказалi мне шмат чаго iстотнага. - Гэтыя словы не зрабiлi на яго нiякага ўражання, i яна пачала тлумачыць яму павольна i падрабязна, нiбыта мела справу з разумова адсталым чалавекам: - Мы прыязджаем у Вену ў восем сорак вечара. Да дзевяцi гадзiн я ўжо патэлефаную ў сваю кантору ў Кёльне. Яны перададуць маю карэспандэнцыю ў Лондан да дзесяцi. Матэрыял у першы лонданскi выпуск не паступае ў тыпаграфiю да адзiнаццацi. Нават калi паведамленне затрымаецца да трох гадзiн ранiцы, можна яшчэ перарабiць першую паласу. Маю карэспандэнцыю будуць чытаць у Лондане ў час снедання. Да дзевяцi ранiцы рэпарцёр кожнай лонданскай газеты будзе каля будынка ўрада Югаславii. Заўтра ў першай палове дня гэты матэрыял прачытаюць у Белградзе, а цягнiк прыйдзе туды не раней шостай увечары. Астатняе ўявiць няцяжка. Падумайце пра тое, што я змагу расказаць. Доктар Цынер, вядомы бунтар-сацыялiст, якi пяць гадоў таму ўцёк з Белграда пад час суду над Камнецам, вяртаецца на радзiму. У панядзелак ён сеў на Ўсходнi экспрэс у Остэндэ, цягнiк прыбывае ў Белград сёння ўвечары. Лiчаць, што яго прыезд звязаны з узброеным паўстаннем на чале з сацыялiстамi, якое пачнецца ў раёне трушчоб, дзе нiколi не згасала памяць пра доктара Цынера. Магчыма, будзе зроблена спроба захапiць вакзал, паштамт i турму. - Мiс Уорэн зрабiла кароткую паўзу. - Вось такую гiсторыю я адпраўлю тэлеграфам. Але калi вы дадзiце якiя-небудзь дадатковыя звесткi, я папрашу iх прытрымаць маю карэспандэнцыю, пакуль вы не дазволiце надрукаваць яе. Я прапаную вам сумленную здзелку.
- Кажу вам, што я выходжу ў Вене.
- Я вам не веру.
Доктар Цынер глыбока ўздыхнуў, разглядваючы праз акно шэраг заводскiх труб i вялiзны чорны металiчны цылiндр на фоне шэрага, з водблiскамi, неба. Купэ напоўнiлася пахам газы. На невялiкiх агародных дзялянках, нягледзячы на атручанае паветра, расла капуста, вялiзныя качаны блiшчалi ад iнею.
- У мяне няма падстаў баяцца вас, - сказаў ён вельмi цiха, i ёй давялося нахiлiцца наперад, каб разабраць яго словы.
Голас яго гучаў прыглушана, але ён быў упэўнены ў сабе, i яго спакой дзейнiчаў ёй на нервы. Яна абуралася ўсхвалявана i злосна, нiбыта перад ёю быў злачынец на лаве падсудных - чалавек, якi толькi што плакаў уголас, схаваўшыся за пальмай у вазоне, i раптам выявiлася, што ў яго яшчэ ёсць патаемная крынiца сiлы.
- Я магу зрабiць з вамi ўсё, што захачу.
- Здаецца, пойдзе снег, - павольна вымавiў доктар Цынер. Цягнiк упаўзаў у Нюрнберг, i ў агромiстых паравозах, што стаялi абапал, адлюстроўвалася поўнае вiльгацi сталёвае неба. - Не, вы нiчым не зможаце пашкодзiць мне. Яна пастукала пальцам па "Бедэкеры", i ён сказаў з лёгкiм гумарам: Пакiньце яго сабе на памяць пра нашу сустрэчу.
Тут яна канчаткова ўсвядомiла, што тое, чаго яна баялася, спраўдзiлася: ён выслiзнуў ад яе. Разлютаваная, яна ўтаропiлася ў яго. "Калi б толькi я магла зрабiць яму хоць якую-небудзь шкоду", - злосна падумала яна, нiбыта ўбачыўшы ў люстры за яго спiнай сваю ўдачу ў вобразе Джанет Пардаў, якая адыходзiла прэч, прыгожая i вольная, па доўгiх вулiцах i холах шыкоўных гатэляў. "Калi б я толькi магла зрабiць яму хоць якую-небудзь шкоду".
Яе яшчэ болей узлавала тое, што ў яе адняло мову, а доктар Цынер па-ранейшаму валодаў сабой. Ён падаў ёй газету i спытаў:
- Вы чытаеце па-нямецку? Тады прачытайце вось гэта.
Увесь час, пакуль цягнiк стаяў на вакзале ў Нюрнбергу, доўгiя дваццаць хвiлiн, яна прасядзела, утаропiўшыся ў газету. Паведамленне, апублiкаванае ў ёй, ушчэнт раззлавала яе. Яна думала знайсцi там навiны пра якое-небудзь незвычайнае дасягненне, пра адрачэнне якогась караля, пра дзяржаўны пераварот, пра патрабаванне народа вярнуць доктара Цынера - гэта дазволiла б яму даць ёй iнтэрв'ю ў паблажлiвым тоне. Тое, што яна прачытала, уразiла яе болей за ўсё - паражэнне паўстання ў Белградзе: ён зусiм вызваляўся з-пад яе ўлады. Шмат разоў яе абводзiлi вакол пальца тыя, хто дасягнуў поспеху, але нiколi - той, хто пацярпеў паражэнне.
"Узброенае паўстанне камунiстаў у Белградзе, - чытала яна. - Учора позна ноччу банда ўзброеных камунiстычных бунтаўшчыкоў зрабiла спробу захапiць вакзал i турму ў Белградзе. Палiцыя была заспета знянацку, i амаль тры гадзiны бунтаўшчыкi бесперашкодна ўтрымлiвалi галоўны паштамт i таварны склад. Сёння ўся тэлеграфная сувязь з Белградам была перапынена да ранiцы. Аднак а другой гадзiне наш прадстаўнiк у Вене гаварыў па тэлефоне з палкоўнiкам Хартэпам, начальнiкам палiцыi, i даведаўся, што парадак у горадзе адноўлены. Колькасць паўстанцаў была нязначная, i ў iх не было сапраўднага правадыра, iх напад на турму адбiлi ахоўнiкi, а пасля гэтага некалькi гадзiн яны заставалiся ў будынку паштамта, не праяўляючы нiякай актыўнасцi, вiдаць, спадзявалiся, што жыхары раёнаў, населеных беднякамi, прыйдуць iм на дапамогу. Тым часам урад змог паслаць дадатковыя падмацаваннi палiцыi, i з дапамогай узвода салдат i дзвюх палявых гармат палiцэйскiя адбiлi паштамт пасля асады, якая працягвалася не болей чвэрцi гадзiны". Гэтае кароткае паведамленне было надрукавана буйным шрыфтам, а нiжэй, дробным шрыфтам, давалася падрабязнае апiсанне ўзброенага паўстання.
Мiс Уорэн сядзела, утаропiўшыся ў газету, яна крыху насупiлася i адчувала, што ў яе перасохла ў горле. Доктар Цынер растлумачыў:
- Яны выступiлi на тры днi раней.
- А чым бы вы iм дапамаглi? - агрызнулася мiс Уорэн.
- Людзi з трушчоб пайшлi б за мной.
- Яны даўно забылiся пра вас. Пяць гадоў - гэта процьма часу. Маладыя людзi былi яшчэ дзецi, калi вы ўцяклi.
"Пяць гадоў!" - падумала яна, уяўляючы, як яны няўхiльна наваляцца на яе ў будучым, днi, падобныя на бясконцыя дажджы ў сырую зiму. У думках перад ёю паўстаў твар Джанет Пардаў, устрывожанай першымi маршчынамi, першымi сiвымi валасамi альбо тым, у што ператвараецца яе гладкая пасля пластычнай аперацыi скура i чорныя пафарбаваныя валасы, сiвыя каранi якiх вылазяць кожныя тры тыднi.
- Што вы зараз збiраецеся рабiць? - спыталася яна, i яго хуткi i лаканiчны адказ: "Я выходжу ў Вене", - выклiкаў у яе падазрэнне. - Вось i добра, выйдзем разам i пагутарым далей. Цяпер ужо ў вас не будзе пярэчанняў супраць iнтэрв'ю. Калi вам спатрэбяцца грошы, наша бюро ў Вене пазычыць вам. Яна адчувала, што ён глядзiць на яе больш пiльна, чым раней.
- Там, пэўна, можна будзе пагаварыць, - павольна сказаў ён.
Зараз яна была ўпэўнена, што ён гаворыць няпраўду. "Ён збiраецца заблытаць след", - думала яна, але намеры яго адгадаць было цяжка. Яму трэба выйсцi ў Вене цi ў Будапешце, далей ехаць было б даволi небяспечна. Але тут яна ўспомнiла яго на судовым працэсе над Камнецам: цвёрда ўпэўнены ў тым, што нiякiя прысяжныя не асудзяць генерала, ён усё-такi даў свае небяспечныя, але дарэмныя паказаннi ў той час, як Хартэп чакаў яго з ордэрам на арышт. "Яму хопiць дурасцi, каб пайсцi на ўсё", - разважала яна, i ёй прыйшло ў галаву, што, пэўна, пад маскай спакойнага чалавека ён ужо ў думках на лаве падсудных разам са сваiмi аднадумцамi i прамаўляе апошняе слова, не зводзячы вачэй з перапоўненай галерэi. "Калi ён паедзе далей, - вырашыла яна, - я паеду з iм. Я свайго даб'юся. I дастану пра яго матэрыял". Аднак яна адчула дзiўную слабасць i няўпэўненасць у сабе - яна ж не магла болей пагражаць яму. Глыбокi стары, ён быў пераможаны, загнаны ў кут. На пыльнай падлозе валялася газета, i ўсё-такi ён атрымаў перамогу. Сочачы за тым, як яна выходзiць з купэ, забыўшыся пра "Бедэкер", ён адказаў маўчаннем на яе развiтальныя словы:
- Убачымся ў Вене.
Калi мiс Уорэн выйшла, доктар Цынер нахiлiўся за газетай i зачапiў рукавом пустую шклянку, яна ўпала на падлогу i разбiлася. Далонь яго легла на газету, а ён утаропiўся ў разбiтую шклянку, не маючы сiлы сабрацца з думкамi, не маючы сiлы вырашыць, што ж яму рабiць далей - цi падняць газету, цi пазбiраць вострыя чарапкi. Потым ён паклаў акуратна складзеную газету на каленi i заплюшчыў вочы. Падрабязнасцi той карэспандэнцыi, якую прачытала мiс Уорэн, азмрочвалi яго душу. Ён ведаў кожны паварот лесвiцы на паштамце, мог дакладна ўявiць сабе, дзе была пабудавана барыкада. "Яны разгубiлiся, iдыёты", - падумаў ён, iмкнучыся выклiкаць у сябе нянавiсць да тых людзей, якiя знiшчылi яго надзеi. А з iмi разам зруйнавалi i яго самога. Яны кiнулi яго ў пустым будынку, дзе нiхто не хацеў жыць, бо ў пакоях зрэдку чулiся галасы людзей, што жылi там раней, i сам доктар Цынер апошнiм часам ператварыўся ў прывiд.
Калi часам чыйсьцi твар зазiраў у акно, цi чыйсьцi голас даносiўся з верхняга паверха, цi шамацеў дыван, гэта мог быць прывiд доктара Цынера усе пяць змарнаваных гадоў ён шукаў магчымасць вярнуцца да рэальнага жыцця, ён пракладаў сабе шлях, абыходзячы вуглы партаў, стаяў, як прывiд, перад класнай дошкаю i вучнямi-неслухамi, кленчыў на набажэнстве, хоць у ранейшым жыццi ў бога не верыў, i малiў бога разам з шматгалосым натоўпам багаславiць яго, адпусцiць яго душу на пакаянне.
Часам здавалася, што прывiд здольны вярнуцца да жыцця, бо ён ведаў, што i ў выглядзе зданi ён можа адчуваць душэўныя пакуты. У гэтай зданi былi ўспамiны, ён мог згадаць таго доктара Цынера, якога так любiў просты народ, што ўлады мусiлi былi наняць забойцу, каб прастрэлiць яму галаву з рэвальвера. Успамiнамi пра гэтую падзею ён вельмi ганарыўся: неяк ён сядзеў у пiўной, у тым куточку парку, якi асаблiва любiлi беднякi, i пачуў стрэл, якi разбiў люстра за яго спiнай. Ён высока ацанiў гэты стрэл, як пераканаўчае пацвярджэнне гарачай любовi да яго беднякоў. Але прывiд Цынера, якi знаходзiў надзейны прытулак, калi ўсходнi вецер дзьмуў уздоўж берага i шэрае мора шпурляла гальку, навучыўся аплакваць гэтыя ўспамiны, а потым вяртацца ў школьны будынак з чырвонай цэглы, да гарбаты i вучняў, якiя ўтыкалi ў яго вышчарбленыя стрэлы пакут. Пасля вячэрнi, звыклых гiмнаў i поцiскаў рук прывiд Цынера зноў дакрануўся да плоцi Цынера - гэты дотык быў адзiнае, што прыносiла яму душэўны спакой. Цяпер не засталося нiчога iншага, як выйсцi ў Вене i вярнуцца назад. Праз дзевяць дзён тыя самыя галасы школьнiкаў запяюць: "Божа, даруй нам тваё багаславенне. Нам, што зноў сабралiся тут".
Доктар Цынер перагарнуў старонку газеты i крыху пачытаў. Самым моцным пачуццём да гэтых блытанiкаў была зайздрасць: ён не мог ненавiдзець, калi прыгадваў падрабязнасцi, якiя нiводзiн карэспандэнт не палiчыў патрэбным прывесцi: чалавек, якi стрэлiў, выкарыстаўшы свой апошнi патрон, а потым яго праткнулi штыхом каля сарцiравальнай залы, быў ляўко, ён любiў журботную музыку Дэлiуса, кампазiтара, якi не верыў нi ўва што, апроч смерцi. А ў другога, таго, што выскачыў з акна трэцяга паверха тэлефоннай станцыi, была жонка, скалечаная i аслеплая пасля аварыi на фабрыцы; ён кахаў яе, але неяк маркотна, без асаблiвага iмпэту, часта здраджваў ёй.
"Ну, што мне засталося рабiць?" Доктар Цынер адклаў газету i пачаў хадзiць па купэ: тры крокi да дзвярэй, тры крокi да акна, туды i назад. Падалi рэдкiя камякi снегу, але вецер гнаў iх назад, мiма акна, у дым паравоза, i нават тады, калi шлапкi снег налiпаў да акна, ён быў ужо шэры, як шматкi газеты. Але футаў на шэсцьсот вышэй, на пагорках, схiлы якiх спускалiся да палатна чыгункi ў Нейемаркеце, снег быў падобны да клумбаў белых кветак. "Калi б яны крыху пачакалi, калi б яны толькi пачакалi!" думаў доктар Цынер, i ў думках ён вяртаўся да загiнуўшых, да тых, хто выжыў i павiнен быў паўстаць перад судом. Ён зразумеў, што лёгкага выйсця з гэтага становiшча яму няма, i гэта так узрушыла яго, што ён усхвалявана прашаптаў: "Я павiнен ехаць да iх". - "Ну, i якi ў гэтым сэнс?" ён iзноў прысеў i распачаў спрэчку сам з сабой, даводзячы, што такi ўчынак дасць рэальную карысць. "Калi я здамся i паўстану перад судом разам з iмi, свет прыслухаецца да майго апошняга слова так, як нiколi не стаў бы слухаць мяне, калi б я быў у бяспецы ў Ангельшчыне". Рашэнне, да якога ён прыйшоў, падбадзёрыла яго, надзея мацнела. "Яны паўстануць, каб уратаваць мяне, хоць i не паўсталi ў iмя выратавання iншых", - думаў ён. Прывiд Цынера зноў рабiўся зямной iстотай, i цёплыя пачуццi растапiлi застылую адлучанасць ад жыцця.
Але шмат чаго трэба абдумаць. Перш за ўсё трэба адчапiцца ад карэспандэнткi. Ён павiнен увiнуцца ад яе ў Вене, тут асаблiвых цяжкасцей ён не бачыў: цягнiк прыходзiць не раней дзевяцi гадзiн, а яна, напэўна, да гэтага позняга для яе часу нап'ецца. Ён перасмыкнуўся ад холаду i ад думкi пра далейшыя размовы з гэтай небяспечнай жанчынай, ад яе хрыплага голасу. "Ну што ж, у яе джала вырвана, - падумаў ён, беручы ў рукi "Бедэкер" i не ўтрымаўшы газету, якая склiзганула на падлогу. - Пэўна, яна ненавiдзiць мяне, цiкава - за што? Вiдаць, тут крыецца нейкая незразумелая прафесiйная гордасць. Мне, бадай, трэба вярнуцца ў сваё купэ". Але, дайшоўшы да купэ, ён працягваў хадзiць па калiдоры, заклаўшы рукi за спiну, з "Бедэкерам" пад пахай, захоплены думкай пра тое, што гады жыцця, калi панавала здань, скончылiся. "Я зноў жывы, - думаў ён, - бо я ўсведамляю, разумею, што, хутчэй за ўсё, мяне чакае смерць, амаль напэўна: наўрад цi мне зноў дадуць магчымасць пазбегнуць яе, калi я пачну абараняць сябе i астатнiх хай сабе нават i анёльскiмi прамовамi". Знаёмыя твары паварочвалiся да яго, калi ён праходзiў мiма, але нiкому не ўдалося спынiць яго роздум. "Мне страшна, паўтараў ён сабе з радасцю, - мне страшна".
2
- Вы той самы Куiн Сейвары? - спытала Джанет Пардаў.
- Так, - сказаў мiстэр Сейвары. - Другога я не ведаю.
- "Развясёлая вiхура"?
- "Развясёлае жыццё", - рэзка паправiў яе мiстэр Сейвары. - "Развясёлае жыццё". - Ён узяў яе пад руку i павёў па калiдоры. - Якраз наспеў час выпiць шэры. Падумаць толькi, вы сваячка той жанчыны, якая брала ў мяне iнтэрв'ю. Дачка? Пляменнiца?
- Ну, не зусiм сваячка, - адказала Джанет Пардаў. - Яе кампаньёнка.
- А вось гэтая роля вам зусiм не пасуе. - Пальцы мiстэра Сейвары моцна пацiснулi ёй руку. - Вам трэба знайсцi iншую працу. Вы надта маладая. Гэта пашкодзiць вашаму здароўю.
- Вы маеце рацыю, - сказала Джанет Пардаў, на хвiлiнку спынiўшыся ў канцы калiдора i кiнуўшы на яго погляд, поўны захаплення.
Мiс Уорэн пiсала пiсьмо, аднак заўважыла, як яны прайшлi мiма. На каленях у яе быў блакнот, аўтаручка скакала па паперы, крэмзаючы яе i пырскаючы чарнiлам.