Ён расплюшчыў вочы, і з цёмнага мора трызнення пачалі выплываць цьмяныя, але ўстойлівыя вобразы.
Перш за ўсё пасмы траў, што растуць уніз сухімі кветкамі. A карані іх на дрэве. Ах, як баліць цела! Яно зусім чужое: рукі і ногі свае і не свае, цяжкія, як свінец, і бязважкія, блізкія, вось тут, і вельмі-вельмі далёкія.
Што гэта за травы? Ага, гэта яны не растуць, гэта яны проста вісяць уніз сухімі кветкамі, прывязаныя да лат. Гэта, напэўна, нейкі імшанік, але які?
Вось цені нейкіх галоў на сцяне з бярвенняў. Адна мужчынская, другая, відаць, нейкай жанчыны. Сілы няма, каб павярнуць сваю галаву і глянуць на гэтыя галовы, ад якіх кладуцца цені.
I чаму тут гарыць святло, калі за сцяною дзень? Вядома, дзень, бо ён чуе спеў дзённых птушак. Каб была ноч – крычаў бы вадзяны бугай. Дзе гэта ён крычаў надоечы? На якіх паплавах? I што там было?
...Успомніў! Яны стралялі. Зяхаў стары Губа... A потым была тая вадзяная курачка і бясконцы, нясцерпны шлях...
Раптам з яго горла вырваўся такі страшны крык, што ён спалохаўся за тых, чые цені адпачывалі на сцяне. Але палохаўся ён дарэмна, бо страшна гэта было толькі яму: толькі здрыгануліся пальцы ног ды з вуснаў вылецеў бязгучны віск, – тыя не заўважылі і не пачулі.
Зразумеўшы гэта, ён y адчаі паспрабаваў сказаць слова, самае лёгкае слова, бо перад вачыма былі шпары ў сцяне і тое, што паміж бярвенняў:
– Мо-ох... о-ох...
– Стогне, – пачуўся жаночы голас.
Нехта цёмны і вялікі схіліўся над ім, і адразу ён адчуў y вуснах шурпаты край глінянай конаўкі.
– Глыні шалянцу, мужык, – сурова сказала жанчына, – гэта табе на карысць... A слабы ж ты які...
Яснела ў вачах. Так, гэта быў імшанік для пчаліных калод, цяпер пусты, і ў ім гарэў каганец, хаця за сцяной быў дзень, і плюхала недзе вада, так мерна, як на млыне.
Вось ужо ногі і рукі сталі не далёкія, a бадай зусім блізкія. I з'явілася змога нават павярнуць галаву.
Прычыненыя дзверы. Дзённы прамень коса падае з ix, i ў промені шыза і вясёлкава клубіцца дым, пераліваецца, наплывае адным завітком на другі. I так усё вышэй, вышэй.
Дым цягнецца ад кучкі смалякоў, на якіх стаіць гаршчок, ды яшчэ ад люлькі ў мужчыны, што сядзіць ля дзвярэй. Што за мужчына? Увесь y белым – значыць, мужык. Твар сухі і амаль безбароды, вусы рэдкія. A вочы пранізлівыя, жоўта-бурштынавыя, бы ў коршака, спайманага ў сіло. Калі падыдуць людзі, ён глядзіць на іх непрымірыма, з той вышэйшай пакорай лёсу, якая бывае ў звяроў і драпежных птушак, якія разумеюць, што ўжо нічога не зробіш.
Ля гаршка сядзіць на калодзе жанчына, тая, што давала піць. Дзіўная жанчына. Уся ў чорным, як мнішка. На галаве доўгі чорны шаль, што адкрывае толькі трохкутнік аблічча. Аблічча мужыцкае і не мужыцкае, цёмна-бронзавае і сухое, закасцянелае ў нейкай уладнасці. Сустрэўшы такую, спалохаешся, але той, коршак, трымае сябе вольна: відаць, аднаго поля ягады.
– Пі, мужык, – кажа жанчына.
Схіляецца над ім твар. Вочы страшэнныя, глыбокія і, дзіва, зусім не старыя.
На гэты раз пітво як палын і блёкат – шэрхнуць паднябенне і язык, цьмянее ў вачах.
– Пі, мужык. Бунтаваць дык саладзей было, дураломам.
...Якая палёгка. Цяпер можна ўжо і гаварыць. I ён пытае слабым, – бо рот як пасля моцнай аскомы, – голасам:
– Дзе я? Чаму?
– Лапата даставіў. Я Грынь Паківач. A гэта Марта... Гм, маці божая... I шчасце, што ты ў нас. Бо здох бы, як сабака, без прычасці... Хто ж гэтай бруднай вадой раны палівае, доўбня неразумная?
– Гарэлі.
– Маглі б зусім згарэць. Пакуль давезлі – быў y цябе ўжо антонаў агонь. Скура вакол раны стала плямамі. Вось яно як, пане Корчак. Панамі быць захацелі – вось вам скуру і вырабілі.
– Пад сэрцам робіцца холадна. Значыць, канец?
Млынар пускае дым.
– Паглядзім, – кажа ён. – Першыя два дні смярдзела твая рана. Паглядзім, як цяпер.
– Не лай яго, – сухім голасам кажа Марта.
– Як жа не лаяць, – кажа Паківач, – калі ў яго ў кішках мазгі. Забыў, што такое пан і што мужык.
Злосць зноў падкочвае пад сэрца Корчаку. I ён кажа:
– Мы як ваўкі і як сабакі... Адных шчанюкоў нам з імі... ніколі... не пладзіць.
– Разумны, – кажа млынар, – ды толькі яшчэ ніколі воўк не вартаваў пакояў, a сабака не выў y начным лесе. Дык, значыць, і не лезьце ў хаўрус адзін да аднаго, не пніцеся. Яны, бач, справядлівасці захацелі.
– Кры-ыўда.
– Ну, a каб вы панамі сталі – не крыўда была б? Камусьці ўсё адно была б крыўда. Можа, яшчэ і горшая. Няма горш, як з хама пана, a з дзярма пірага.
Гэтыя буркатлівыя словы злуюць Корчака, але ён маўчыць.
– Можа, і горш, – кажа Паківач. – Бо ўсё адно, хто зверху будзе класці ногі на чужы карак. Дык y гэтых паноў ногі больш кволыя, чым твае ступакі. Іхнія ногі да дыгаў і скокаў звыклі, яны такога выспятка даць не могуць, як ты ў карчме.
– Іхнюю далікатнасць... зведаў... У крыжы стралялі, нехрысці.
– Навучылі, – усміхаецца Паківач. – I правільна зрабілі, што навучылі. Вы ж, палахліўцы, вёскай ад дзесяцёх уцякалі. Не з вашымі зубамі арэхі есці. Хоць бы тое падумаў, ці нападае ў Янаву ноч воўк?.. Не-е. Ён чакае той ночы, якую яму бог вызначыў, ён піліпаўкі чакае і тады ў сенцы ўлазіць, каб сабаку дастаць. Таму што бог яму тую ноч даў для ўлады. A да таго ён маўчыць, ён да сялібы не пойдзе, як вы... Палезлі – і наклалі ўсім сялом y порткі. Таму што як быццам і разам, a на справе – быдлячая чарада. Нішто вас не вяжа, кожнаму свая шкура даражэй... Калі не зменіцеся – так вам давеку быдлам і быць. Забасцё часам аднаго, дык адразу будзе над вамі новая пуга...
– Маўчы, Грынь, – сказала Марта. – Ты што, забыў, што ён ранены, што яго злаваць нельга.
– A i ты маўчы, – сказаў Грынь. – Давай, во, лепей перавязвай.
Марта разгортвала белыя анучы на грудзях Корчака. Паранены адчуў, як збалелае цела дробнай дрыготкай адказвае на штуршкі болю: Марта аддзірала палатно ад раны.
– Тц-тц-тц, – пацмокаў Паківач.
– Дрэнна? – спытаў Корчак, не расплюшчваючы вачэй.
– Лепей, – сказаў млынар. – Але яшчэ не зусім добра.
Яго грубыя рукі дасталі аднекуль жменю шараватай з прозеленню вязкай масы і пачалі раскладаць па ране. Корчак адчуў прыемны халадок.
– Падзякуй свайму богу: тры тыдні не пяклі... Лета, праснакамі абыходзімся, – сказала Марта. – Гэта плесня, што ў дзежцы на рошчыне вырастае, калі не пякуць хлеба.
– Ведаю, – сказаў Корчак. – Здымеш, a ніжэй добрая.
– Ну вось, – сказала Марта. – Калі ёсць божая воля – ачуняеш.
Пах рошчыны вярнуў Корчака да ўспамінаў аб хаце, аб жонцы і дзецях. Пасля ён успомніў хату і нябожчыцу матку. Матка збіралася саджаць y печ хлеб. “Хадзі сюды, сыночак”, – казала яна. Ён ведаў і падыходзіў. Рукі маці былі голыя вышэй локцяў. “Нахіляйся”, – казала маці. I потым яе рука з моцным плясканнем рэзка ўваходзіла ў надзьмутае грыбам цеста. Маці вырывала руку, і ён, малы хлопчык, прыпадаў носам да ямкі ў цесце, a адтуль – толькі на імгненне – шыбала кіслым і рэзкім, аж y вочы калола і ў галаве круцілася, неймаверна сытым і добрым духам. I гэта быў самы прыемны пах, дамавіты, як печ, як родная хата, і лепшы за кожны водар на зямлі – не нанюхаўся б і за ўсё жыццё. Таму што гэта быў – хлеб...
З прыемнымі дрыжыкамі (гэта адыходзіў боль) Корчак падумаў, што цяпер ён, пэўна, можа і не памерці...
...Таму што гэта быў хлеб, a ён верыў хлебу. У хлеб можна было верыць. У хлеб трэба было верыць. Ад хлеба жыццё і ад хлеба адужанне. Ад хлеба не можа не быць адужання. Ён нясе чалавека, і чалавек жыве дзеля яго, памагае яму стаць хлебам, a той за гэта дае чалавеку частку самога сябе. I ў гэтым хлеб вышэй за чалавека, бо чалавек аддае яму ўсяго сябе.
I гэта за хлеб лілася ў Півошчах мужыцкая кроў.
Ён, неяк адразу і да канца, зразумеў, што цяпер яму ніколі не есці хлеба, які падыходзіў y роднай дзяжы. Не есці ні ў хаце матчынай, ні ў сваёй хаце. Маці памерла, яе ніколі ўжо не ўбачыць. A ў сваёй...
– Грынь, – спытаў ён, – што ў Півошчах?
Паківачу стала весялей, – хлопец цікавіўся нечым, значыць, будзе жыць.
– У Півошчах зажывошчы, – сказаў ён. – Зажываюць над мужыкамі. Праўда, нікога не ўзялі, віцэ-губернатар абараніў. Таго-сяго адхвасталі за мэндлікі, ды і ўсё.
– Чаму так... абышлося?
– Кроера сам губернатар, Гамалея, пазваў y Maгілёў. Далі, відаць, прачуханá, бо вярнуўся злосны як сабака. Ягонаму фурману губернатарскі лёкай казаў за тытунцом, што на пана Канстанціна крычалі... Сам крычаў... Маўляў, з самага пачатку трэба было казаць, што згону плаціць не можаце... Злосны прыехаў Кроер... Заспяваеце вы цяпер, півошчынцы...
Паківач змоўк.
– Што пра мяне... кажуць?
– Пра цябе... Гм... Твае справы, брат, дрэнныя... Аднаму табе давядзецца расхлёбваць кашу за ўсіх. Я ж кажу, што вы не руя, a чарада. Ты збег, можа, нават забіты, цябе няма – твой і адказ. Ды і татары паказалі, што ты вілы кінуў, што з цябе пачалося... Ды і заядлы: крычаў, каб не ўцякалі.
Так, ён ведаў гэта і сам. Ён кідаў вілы, але ён не хацеў папасці. Які ж гэта спрытны мужык не пацэліць, калі захоча? Але апраўдвацца няма рацыі. Не павераць. Не захочуць паверыць. Таму што яны ніколі не нюхалі дзяжы, a значыць, y іхніх жылах цякла іншая кроў. Дзе крыві ні лыжкі, там праўды ні крышкі... Маці, калі была маладая, часам ціхутка спявала ўначы на прызбе. Месяц, такі поўны, выплываў над садам, і яна спявала:
Ой, за-а лесам, за пралес-ам
З’а-л’а-т’ая дз’я-а-а-ажа...
Потым яна ўжо не спявала... I хто б яшчэ сказаў на месяц: залатая дзяжа? Тыя не маглі. Ваўкі, якія стралялі. A з ваўкамі – па-воўчы... A значыць, ніколі яму ўжо не давядзецца жыць ля сваёй дзяжы.
– Ты – не таго, – быццам апраўдваючыся, сказаў Грынь Паківач... – Ты не бойся. Ніхто не выдасць... Вылечым... Пажывеш ды і пойдзеш y скіты, на Ветку... Там збеглых многа. Стараверы не выдадуць, бо лічаць, што ўлада – ад д'ябла. Пераправяць яшчэ далей... Аж на Кержанец... Так жа яно век і цягнуцца людзі: нашы – туды, a іхнія – да нас.
Корчак маўчаў доўга.
– Не, – сказаў ён урэшце. – Я не пайду... Тут мая зямля... Мой хлеб... Я не павінен пакідаць яго.
– Глядзі, – сказаў Грынь. – Можаш і тут, пакуль не дазналіся.
Яны маўчалі. Адзін пасмоктваў распаленую люлечку. Другі ляжаў з заплюшчанымі вачыма і думаў. Раптам цемра пад яго апушчанымі веямі ўспыхнула гарачым залаціста-чырвоным святлом, і ён здагадаўся: нехта адчыніў дзверы ў імшанік. Ён усведаміў гэта, але не ўзняў павек. Усё адно ён не можа пакуль што абараніцца, і, калі гэта прыйшлі па яго, ён не будзе глядзець на іх. Хай возьмуць такога. Ён так і памрэ з заплюшчанымі вачыма.
...A Грынь павярнуўся і ўбачыў y дзвярах Міхала Кагута, a за яго спіною твары Кандрата і Андрэя. Усе глядзелі проста на распрасцёртую постаць. Толькі Міхал глядзеў змрочна, a блізнюкі – здзіўлена.
Грынь устаў насустрач, ледзь не выпхнуў ix i зачыніў за сабою дзверы. Ён злаваў на сябе: варон лавіў, старая макітра, a пялёхканне млына прыглушыла колы завознікаў.
– Ну? – змрочна спытаў Грынь.
– У нашым завозна, – сказаў Міхал. – Дык мы да цябе.
– Хадзем.
Увесь час, пакуль цягнуўся памол, завознікі і млынар не абмовіліся і словам, моўчкі цягалі мяхі, моўчкі засыпалі, моўчкі пускалі ваду.
Грукат, значна больш гучны, чым раней, даляцеў і ў імшанік і супакоіў Корчака: значыць, не па яго.
A людзі ля млына не глядзелі адзін на аднаго. Ды і што было Кагутам да млынара? Млынар як млынар. Значна цікавейшы быў старадаўні млын, вузкая стужка адзінай дарожкі, якая вяла да яго і якой яны прыехалі, невялічкі ставок з лілеямі і драмучыя лясныя нетры вакол яго.
Як не цікавіцца? Ставок такі цікавы, раўнюткі. Страха млына зялёная ад моху. I латок увесь аксамітна-зялёны. I шкельцы зялёныя. A ствалы баравых дрэў зусім мядзяныя, бо сонца схіляецца. Зусім мядзяныя, быццам тысячы велічэзных змеяў-мядзянак сталі на хвасты. A над стаўком таўчэ мак камашня, таксама зусім залатая ад сонца. Вось і глядзі сабе, чалавеча. I нічога ты не бачыў, і нічога ты не чуў... Еш боршч з грыбамі, a язык трымай за зубамі... Хто моўча, y таго дума не воўча... М-ня... Вось яно, значыцца, і так, ці ведаеце вы...
I толькі калі Міхал ужо адсыпаў Паківачу належныя гарцы, a дзеці адышлі да воза, млынар ціха спытаў y Кагута:
– Бачыў?
– Не бачыў, – змрочна сказаў Міхал. – I дзеці не бачылі.
Дзікаватыя светла-сінія і бурштыновыя, як y коршака, вочы сустрэліся на хвіліну і зноў разышліся. Але Паківачу гэтага было мала. Яму трэба было ведаць, ці правільна зрабіў ён, Паківач.
– A каб y каго другога ўбачыў?
– I ўхваляў бы, і не ўхваляў, – з мужыцкай хітрасцю сказаў Кагут. – Я, брат, ніколі нікому нічога ніякага...
– ...Ну, a калі што якое?
– Ну, a калі што якое, дык што ж тут такое, яно ўжо...
– Ну, a калі што якое? – настойваў Паківач.
– Ды яно ж, тым часам, і ў другіх не бачыў, і ў цябе. Я чалавек рахманы. Ды і бацька мой, a іхні дзед, таксама не абы-што, і ўсім, вядома, можна, калі ўжо так, і сказаць. Вось яно, тым часам, і так.
– Данясеш? – на чыстату спытаў Паківач. – Дзеці не данясуць, яны простыя душы. A ты?
Міхал паглядзеў проста ў вочы Паківачу.
– Не, – сказаў ён. – Не данясу.
Калі завознікі паехалі, млынар, трошкі супакоены, пайшоў да імшаніка. Перад дзвярыма спыніўся, думаючы аб тым, што трэба будзе ўсё ж перанесці параненага ў будан ля бортнага ўрочышча. I не таму, што Кагут данясе. Ведаючы дзеда Данілу, гэтага можна было не апасацца. Проста далей ад граху. A раптам нехта налезе. Розныя бываюць людзі. Прыйдзе, калі цябе няма, і давай шныпарыць...
З гэтымі думкамі ён адчыніў дзверы. Марта сядзела над параненым.
– Непрытомны, – ціха сказала яна.
Корчак не быў непрытомны. Проста яму трэба было застацца са сваімі думкамі, і ён не хацеў адгукацца.
Так, для яго больш не было роднай хаты і роднай дзяжы. Таму што яго аднаго гналі, таму што адной ягонай крыві хацелі за падзеі ў Півошчах. A хіба яго трэба судзіць? Хіба гэта ён страляў? Не, пачаў страляць Кроер. Скончыў той паручнік з рысінымі вачыма.
Корчак быў спакойны. Ён проста разважаў.
Караць павінны ix, a караюць яго. Калі зямны суд такі хлуслівы, такі няправедны – чаму б не судзіць кожнаму, папраўляючы яго. Чаму не губернатару? Чаму не дзядзькаванаму смаркачу Загорскаму? Чаму не... мне? Чаму сапраўды?
Ён няўлоўна ўсміхнуўся навізне і небяспечнасці гэтых думак.
Так ён і зробіць. Суд дык суд. I ўсім, хто страляў y крыжы, не пайсці жывымі. Ён заступіцца за свайго Хрыста. Усе яны адкажуць перад праўдай. Таму што яны не дапамагалі хлебу расці, не дапамагалі зямлі-маці раджаць. Яны толькі глумілі яе, і таму праўды ў іх не было, і яны былі ваўкі. A з ваўкамі – па-воўчы...