У жніўні тысяча восемсот пяцьдзесят пятага года да Алеся, які ў гэты час жыў у Вежы, прыскакаў з Загоршчыны Логвін, прывёз ліст у грубым пакеце з шэрай паперы.
“Дружа, – пісаў Каліноўскі. – Я скончыў сваю мачыху-прагімназію. Еду паступаць у альма матэр. У Маскву. Хацелася б убачыцца з табою, ды толькі ведаю: немагчыма. Трохі-трохі падзарабіў, атрымаў у начальніка губерні пашпарт і падарожную за нумарам пяцьдзесят шостым. А ў ёй – усё. Двухгаловая курыца, рубель срэбрам гербавых зносаў, прыкметы (аблічча – авальнае, цяжкае, год – семнаццаць, рост – сярэдні, валасы – цёмна-русыя, бровы – чорныя, вочы – сінія, нос і рот – памяркоўныя, трохі велікаватыя, падбародак – звычайны, – распісалі, хоць ты на Ветку, да раскольнікаў, уцячы, і то знойдуць). Такая лухта! Пачынаецца падарожная, як выявілася, словамі: “Па ўказу яго Вялікасці гасудара імператара Аляксандра Мікалаевіча…” Аж во як! Нібыта кожнага з падарожных ляпае па плячы: “Едзь, братка, шчаслівай табе падарожы”.
Вось я і еду. У Мінску зрабіў прыпынак на чатыры дні і адсюль пішу. Горад вялікі і даволі-такі гразны. Толькі вельмі ўпадабаў Залатую Горку з капліцай старога Роха. Дрэвы вакол, і так прыгожа блішчыць наводдаль Свіслач, і дамы за ёй і цэрквы. Добра сядзець і марыць.
Падарожжа, пакуль тое, падабаецца. Едзеш сабе, ні аб чым не думаеш, званок не звініць, наперадзе – воля, бачыш людзей і іншыя мясціны.
Дзесятага траплю, калі верыць падарожнай, у Воршу. Буду там гадзіны чатыры і зусім блізка ад цябе, нейкіх сотню з лішнім – дакладна не лічыў – вёрст. Але гэта таксама далёка, так што не ўбачымся і на гэты раз. І дорага. Мне прагонных за два кані з правадніком выпала нешта каля сямі рублёў, табе будзе – у два канцы – рублі два з паловаю. Чаго ўжо тут. Дык ты ў гэты час проста падумай, што я блізка, і я абавязкова адчую.
А калі скончыш на будучы год гімназію – што мяркуеш рабіць? Сядзець мядзведзем у сваім берлагу ці ехаць вучыцца далей? Калі другое – едзь туды, дзе я. Пагаворым аб усім-усім. Ёсць шмат цікавых навін”.
Алесь пайшоў да старога Вежы. Той сядзеў на сваёй улюбёнай тэрасе.
Унук спыніўся, не хочучы яго турбаваць.
– Я чуў цябе яшчэ за пяць пакояў, – не ўздымаючы павек, сказаў дзед. – Што ў цябе там?
Алесь падаў яму ліст.
Стары пан расплюшчыў вочы.
– Твой Кастусь, – сказаў ён. – Ты даеш мне, каб я прачытаў?
– Так.
Пан Даніла далёка адставіў руку з лістом і стаў чытаць.
– У яго добры, роўны почырк, – сказаў ён. – Ён часам не з “памяркоўных і акуратных”?
Вочы ягоныя, відаць, убачылі словы “двухгаловая курыца”, і ён усміхнуўся.
– Прабач, сам бачу, што гэта не зусім тое. Ну, а што, калі недзе ў Бабруйску сядзіць поштмайстра Шпекін?
Чырвоны Алесь паціснуў плячыма.
– Пячаць, – сказаў ён.
– Пячаць, – перадражніў дзед. – Пячаць можна зняць гарачай брытвай, а потым пасадзіць на месца.
Дачытаў да канца.
– З небагатых, – сказаў ён.
– Я казаў вам гэта, дзядуля.
– Вы і надалей намераны карыстацца паслугамі дзяржаўнай пошты для перадачы адзін аднаму свежых параўнанняў і шчырых выказванняў пачуццяў, падобных на гэтыя?
– Мы іначай не можам гаварыць. Мы далёка адзін ад аднаго.
– Нашто ты паказаў мне гэта?
– Я хацеў яшчэ раз паказаць вам, які… які ён.
– Калі ты хацеў паказаць мне, які ён разумны, то ты не мог бы дасягнуць сваёй мэты лепшым чынам. Я ў захапленні ад яго разумовага ўзроўню і… гм… асцярожнасці.
Ён працягнуў руку па цыгарку.
– Я на сёмым небе ад яго высакароднага захаплення радзімай. Mais il faut aussi quelque inteligence[71].
Дзед, ані слова больш не кажучы, пускаў пахучы дым і пісаў цыгаркаю ў паветры нейкія дымныя іерогліфы, якія расплываліся раней, чым хто-небудзь мог бы іх прачытаць. Ён рабіў гэта доўга, вельмі доўга.
Дзедавы думкі прачытаць было цяжэй, чым гэтыя шэрыя жывыя знакі ў паветры. Кандраці з’явіўся ў дзвярах нечакана.
– Што, – спытаў Вежа, – нікога больш не было?
– Я быў бліжэй за ўсіх, – сказаў Кандраці.
Алесь уцяміў, што ўвесь гэты час Вежа трымаў нагу на званку пад сталом.
– Слухай, малочны брат, – сказаў Вежа. – Я ведаю, ты сам адчуў, што нешта здарылася ў доме. Магчыма, хацеў даведацца, што прывёз Логвін.
– Вельмі трэба, – буркнуў Кандраці.
– Але ты ўсё ж не хлопчык, каб ісці на кожны званок. Ты – брат і наглядчык лясоў. Твая жонка – другая гаспадыня ў доме пасля Еўфрасінні.
– Ды ўжо, – сказаў Кандраці. – Ніхто не забароніць маёй жонцы памыць падлогу, калі яна захоча. Паня якая!
Дзед асекся.
– Што трэба пану брату Данілу?
– Тройку для паніча, – сказаў дзед. – Зараз.
Кандраці пайшоў. Некаторы час панавала маўчанне.
– Дзеду, – ціха сказаў Алесь. – Я вам гэтага ніколі не забуду.
– Не варта падзякі, – сказаў дзед. – Я эгатыст, ты ведаеш. Я хачу, каб у дзяржаўнай пошты было хаця на два пісьмовыя доказы менш. Мне не хацелася б, каб цябе з тваім Кастусём за лухту заслалі некуды на Орскую лінію.
– Я разумею…
Вежа ўздыхнуў.
– Сёння якое?
– Дзевятае.
– Адны суткі. Калі паспяшаешся, можаш сустрэць.
– Тады лепей вярхом.
Дзед памаўчаў.
– Так што хапай яго на “яме” і цягні сюды. Перадай: не прыедзе – табе будзе балюча, а я за цябе пакрыўджуся. Цікава паглядзець, што то за птушка, з якой дзяліцца даводзіцца.
…З цугляў каня падала ўжо мыла, калі Алесь, мінуўшы алею, што вяла да белых муроў і сляпучых макавак куцеянскага манастыра, вырваўся, урэшце, на край высокага плато і ўбачыў стромы спуск дарогі, сінюю істужку нешырокага тут Дняпра, а за ёй гарадок, што ўтульна прымасціўся між Дняпром і невялікай рачулкай.
Конь, асядаючы на зад, спускаўся да наплыўнога моста, які нехлямяжа ляжаў на вадзе.
Алесю не было часу разглядаць усё. На станцыі чакаў і вось-вось мог паехаць Кастусь.
Конь загрукатаў падковамі па насціле. Воз з сенам трапіўся якраз на сярэдзіне – і вада заліла бабкі каню. Конь пацягнуўся да вады, Алесь падняў цуглямі ягоную галаву.
Справа тырчалі з вады магутныя, напаўразбураныя аркі каменнага моста, калісьці, відаць, такога шырокага, то тры вазы з сенам маглі праехаць побач і яшчэ засталося б месцы двум коннікам.
Гэта былі руіны “моста на крыві”, на якім калісь вырашалі свае багаслоўскія пытанні задняпроўскія манахі з іхнімі прыхільнікамі і гараджане з католікаў, узначаленыя шкалярамі з езуіцкага калегіума.
А паколькі на доўгія дыспуты ні ў кога не хапала ні часу, ні розуму, то пераконвалі адзін аднаго ў справядлівасці “свайго” Хрыста спосабам, у якім было мала талеранцыі і яшчэ менш гуманізму. Не апошнімі довадамі ў гэтай спрэчцы было завушэнне, розных ступеняў моцы ўдары бібліяй ці каўчэжцам па галаве, выспяткі.
Да ліку неабвержных доказаў, якія даводзілі няслушнасць апанента і з якімі ўжо не было як змагацца, належалі ўдар бязменам по галаве і скіданне з вышыні ў ваду. І так цягнулася дзвесце год, невядома на чыю карысць.
Узняўшыся на другі бераг, Алесь зноў пагнаў каня. Прамільгнулі з левага боку замчышча, мікалаеўская царква і два касцёлы. Наводдаль лёгка ўзносіліся ў неба дзве званіцы Пакрова-Гумённай царквы.
Замкавай вуліцай вырваўся на Пецярбургскую, высякаючы падковамі іскры з каменных пліт.
Каля аднапавярховага каменнага будынка ямской станцыі стаяла запыленая – хоць ты пальцам на ёй пішы – паштовая карэта, і людзі стаялі на прыступках, а фурман з паштальёнам прывязвалі ўжо вяроўкамі кофры і сакваяжы.
Ён асадзіў каня і скочыў з яго, кінуўшы павады.
Нейкія не тыя людзі. Стары чыноўнік з клуначкам… Жанчына ў чапцы, відаць, ягоная жонка… Семінарыст… Два шляхцюкі з сярэдніх.
– Скажыце, дыліжанс па смаленскай лініі рушыў ужо?
У той самы момант, як спытаў гэта ў семінарыста, з радасцю ўбачыў, што не спазніўся.
Кастусь сядзей ля сцяны, на лавачцы. Сядзеў, палажыўшы падбароддзе на сугіб рукі, і глядзеў сваімі сінімі вачымі, як запрагаюць коней. Глядзеў пахмура і з відочнай нудотай.
Гэта быў той і не той Кастусь. Валасы па-ранейшаму падалі назад, паказваючы высокі і чысты лоб, але былі даўжэйшыя. Ледзь прыкметна прабіваліся вусы, і хлопцаў рот здаваўся, ад асмужанага ценю над ім, яшчэ больш уладным.
Апрануты ён быў у сурдуцік, у бэжавыя нанкавыя панталоны і запыленыя паўбоцікі. На гожай мускулістай шыі сцягваў каўнер белай кашулі шырокі чырвоны гальштук.
Каліноўскі ўзняў галаву і доўгім непаразумелым позіркам, нібы не пазнаючы, абвёў цёмнага ад загару юнака.
– Алеська…
– Кастусь!..
– Панове, – сказаў гарэлачным голасам станцыйны наглядчык. – Проша сядаць.
– Я… еду зараз, – яшчэ цішэй сказаў Кастусь. – Во і дыліжанс.
– Пайшлі яны са сваім дыліжансам! – выгукнуў Загорскі.
Кастусь збянтэжана муляўся. І тады Алесь працягнуў яму рукі.
– Кастусь!.. Во дык Кастусь.
– Алеська! Братка! Алеська!
Яны кінуліся адзін да аднаго ў абдымкі.
Коннікі няспешным трухам выехалі з дрымотный засені векавой пушчы і ўбачылі пад страшным стромым урвішчам Дняпро. Ён спакойна і рэдка зіхацеў дробнымі хвалямі, як сіняе срэбра.
Яны ехалі адны, далёка наперадзе ўсіх астатніх. Логвін з падстаўнымі быў відаць ледзь не за вярсту.
... Ноч спалі ў котчым вязку, а ля Дошчыцы сустрэлі трэцюю падставу і зноў пераселі ў сёдлы, хаця з Кастуся быў і не зусім добры яздок.
Кастусь ехаў на снежным Ургу, той быў спакайнейшы. Алесь – на Тромбе, які нікога не хацеў ведаць, акрамя гаспадара.
– Дзівоснай якой прыгажосці коні, – сказаў Каліноўскі.
Алесь усміхнуўся.
– Ведаеш, я аднойчы, яшчэ дзіцем, сасніў дзівосны сон. Разумееш, была ноч і туман. І коні. Белыя, дзівоснай прыгажосці. Я ляжаў ля згаслага вогнішча, а коні схілялі галовы і дыхалі цёпла. А паміж коней стаяла мокрае жарабятка. Снежнае ўсё, а хвост смешны, тоўсты... І туман збягае, а ўсюдых белыя коні.
– Ты, Алесь, часам вершаў не пішаш?
– Спрабую, – чырванеючы, адказаў Алесь.
І тут пачуў нешта такое, чаго ніяк не чакаў ад Кастуся.
– І я часам... таксама, – натуральна і проста сказаў сябар.
– І... добрыя вершы?
– Дзе там, – уздыхнуў Кастусь. – Каб пісаць добрыя, трэба ўвась час працаваць. А я... Мне здаецца, не ў гэтым цяпер наш лёс.
Алесь здзівіўся, так пазмрачнеў раптам твар сябра. Нешта пакутлівае з’явілася ў яго вачах. Ён быў зусім непадобны на Яраша Раўбіча, ягоны сябра, але агульны выраз вачэй, вуснаў, ссунутых броваў зрабіў іх на хвіліну вельмі падобнымі.
– Цябе нешта прыгнятае? – спытаў Загорскі.
– Потым, Алесь.
– Бачу, – сказаў Алесь. – Ты не хочаш, але...
– Я не хачу, але гэта вышэй за мяне.
– І таму ты не хочаш пісаць вершы? Але ж лёс паэта – самы шчаслівы лёс.
– Хто гаспадар у сваім лёсе? Хто ведае, колькі яму дадзена жыцця і калі прыйдзе смерць?
Коні ішлі ледзь не над самай стромай. Салодкі, магутны вецер ляцеў з-за Дняпра, нёс з сабою пах стагоў, водар звялай лістоты, якой іх прыкрылі зверху, пах сырасці і балотных кветак са старыкоў.
– За такую зямлю ўсё аддаць можна, – ціха сказаў Кастусь. – Усё. – І вярнуўся да ранейшай думкі: – А наконт таго, што твой дзед так накінуўся на цябе за мой ліст, то тут я зрабіў, як апошні ёлуп. Ён, відаць, усё разумее.
– Што ўсё?
– А тое. Тое, што раней душылі і хвасталі, а цяпер... цяпер патроху ціснуць. Забяры ў чалавека ў адзін дзень сваякоў, хлеб, волю, мову. Ён жа ўзбунтуецца. Ён зброю возьме. А тут ціснуць патроху, па каліву, па слоўцу, па чалавеку, па песні – непрыкметна адбіраюць.
– Так, – Алесь матлянуў галавою. – І ўсё ж, пакуль тое, цягне цяплейшым ветрам. Вясною... Пасевастопальскай вясною, калі ўжо так называць.
– Пачакай, дасца яна нам яшчэ ў знакі, тая вясна... Яны заўсёды так спачатку. Адпусцяць нібыта, а потым грабуць ды скубуць... Но, не брыкайся! Адпусцілі ж!
Урга пакасіўся на ездака нервовым вокам.
– Новы цар, здаецца мне, дабрэйшы, – сказаў Алесь.
– Паглядзім, – сказаў Кастусь. – Паглядзім, які ён будзе, як прыпячэ.
Яны сядзелі ўтрох у бібліятэцы, за кавай. Дзед у сваім крэсле, юнакі, падкурчыўшы ногі, на канапе. Праз расчыненыя вокны лілося цёплае вячэрняе паветра і ззянне месяца. Дзве свечкі ў кутым жалезным падсвечніку асвятлялі – высока над сталом – сухое аблічча старога Вежы, яго ссутуленыя магутныя плечы, сплеценыя пальцы змаршчкаватых рук.
Дзед з прыхаванай цікаўнасцю раз-пораз паглядаў на Кастуся. Хлопец і падабаўся і не падабаўся старому. Ён-то і разумны, відаць, і шчыры, але адкуль у ім такая самаўпэўненасць, пачуццё гэткай сваёй racio?
А Кастусь разглядаў сівую грыву валасоў, хвалю белых карункаў на пукатых яшчэ грудзях і думаў.
“Таксама яшчэ... выкапень. Проста “сей остальной из стаи славной екатерининских орлов”. Нібы закансервавалі яго тут. І нá табе яшчэ, разглядае”.
Пры сустрэчы дзед амаль нічога не сказаў яму, акрамя назначных слоў прывітання. Потым хлопцы абедалі. І вось сядзелі, мацалі адзін аднаго вачыма.
– Дык гэта ты, значыць, і ёсць Кастусь?
– Кастусь... Сымонаў сын... Каліноўскі.
– Дваранін? – спытаў дзед.
– Цяпер зноў дваранін, – сказаў Кастусь.
– Як гэта? Хіба можна быць сёння дваранінім, заўтра купцом, а паслязаўтра зноў у дваране пасунуць?
– Пры такім урадзе, як наш, усё можна, – зрабіў Кастусь першы выпад. – Сёння чалавек – смецце, заўтра – дваранін, паслязаўтра – зноў смецце.
Алесь усміхнуўся, заўважыўшы, як адно з крылатых броваў Вежы прыўзнялося ў непрыкметным для старонняга здзіўленні.
– Гм... Дык як жа гэта выйшла, мо ўжо ты раскажаш мне?
– Магу!
Вежа зручней прымасціўся ў крэсле і праз краёчак кубка кінуў на юнака дапытлівым хітрым вокам.
– У семнаццатым стагоддзі мой продак, Амброзій Самойлаў Каліноўскі, купіў маёнтак у Бельскай зямлі.
– І няблага зрабіў, – сказаў Вежа.
– Мы там не прабылі і сотні год. Роўна праз дзевяноста, у тысяча семсот шэсцьдзесят дзевятым, прадзед прадаў маёнтак. Даўгі прыціснулі, моцныя суседзі памаглі.
– Як жа клікалі яго высакароднасць?
– Мацеем... А далей пачалі жыць так. Што праўда – у шляхецтве нам не адмаўлялі. Пацвердзілі яго трыццаць тры гады назад на беластоцкай губернскай зборні. А праз дзесяць год, пасля паўстання, пачалі нас усіх гнаць у аднадворцы. Тысячы людзей пайшлі ў падатковы стан. Бацька пабіваўся, як той лін аб лёд. Праз чатыры гады пасля паўстання ён (а яму ішоў ужо сорак адзін год і пазнавата было пачынаць “справу”, але з голаду здыхаць – таксама рана) пазычыў у фабрыканта з Астраленкі, Ігнацыя Бонды, грошай, ды сам далажыў, ды і адкрыў у Мастаўлянах сваю “справу”. Пан Радавіцкі дазволіў. Шкадаваў беззямельных. Ды і гонар: “споспешествовал промыслам в крае”. Спачатку было на фабрычцы чатыры варштаты. У год майго нараджэння, у трыццаць восьмым, ужо дзевяць, з семнаццаццю рабочымі. А ў саракавым годзе, калі Бонда паступіўся сваёй доляй, стала ўжо дванаццаць ваштатаў і дваццаць рабочых.
Вежа слухаў гэтую сумную гісторыю пакутнай бітвы за дабрабыт, кавалак хлеба і незалежнасць без усмешкі. Вочы яго былі ласкавыя і сумныя.
– Пяўся, як вол у баразне, – казаў далей Кастусь. – Дзіва што! Такая сям’я. Трэба было ўсё павялічваць колькасць варштатаў. Узбіваўся ўжо на пятнаццаты, а тут ледзь не крах. Палатніна пачала выходзіць з моды.
– Вядома, – зноў вяртаючыся да ўлюбёнай іроніі, сказаў Вежа. – Куда ўжо нашым дарабковічам на палатняных абрусах есці, пад палатнянай прасціной спаць, палатнянай сурвэткай выціраць вусны... А што, палатніну выраблялі простую?
– І простую, і чынаватую, і клятчастую. Але ўсё ледзь не пайшло макам. Выручыла лібаўская філія данцыгскай фірмы “Ленке і Берг”. У іх на палатніну заўсёды попыт, а ў нашым пасведчанні сказана, што нашы сурвэткі і абрусы не горшыя, а чынаватае палатно лепшае за замежнае.
– Спадобіўся пан Сымон, – сказаў Вежа.
– Спадобіўся, ды не дужа, – сказаў Кастусь. – Бо якраз памерла маці.
– Ты яе памятаеш? – спытаў Алесь.
– Дрэнна, – адказаў Каліноўскі. – Амаль не памятаю. Ведаю толькі: прыгожая была. Часам сустрэнеш жанчыну з добрым гожым абліччам – і шукаеш у яе рысах матчыны. Мо такая была. А мо і не такая. Не помню. Ведаю толькі: маладая была надзвычай прыгожая.
– Якога роду? – спытаў Вежа.
– Вераніка з Рыбінскіх.
– Н-не ведаю, – на гэты раз ужо ўсур’ёз сказаў стары.
– Я дрэнна яе памятаю. Толькі рукі. І яшчэ вочы. Ды песню, якую спявала. Захварэла задоўга да смерці. Расказвалі, якраз калі хрысцілі мяне. Прывезлі ў Ялаўскі касцёл. Быў позні вечар. Пакуль на бабінцы рыхтаваліся, купель ставілі, пакуль тое – матуля з кумою ды мной пайшлі па цвінтары прайсціся. Цвінтар там вялікі. Падышлі да магілы Леакадзіі Купчэўскай, швагеркі ялаўскага пана (яна маладая памерла, і ўсе казалі, што матуля чымсьці на яе падобная была, толькі прыгажэйшая, і таму маці заўсёды там спынялася). Стаяць. А з-за помніка, з-за барэльефа пані Ліёшкі – раптам морда. Ды страхалюдная, зарослая.
Пакуль зразумелі, што гэта мясцовы юрод, Якубка Кот, – ногі ў абедзвюх самлелі. А той ідзе за імі да касцёла, вытанцоўвае ды кажа нешта накшталт: “Кумы дзіця хрысцілі, горла крапілі, у кажушаны рукаў паклалі, па дарозе згубілі... Ляжыць дзіця на марозе, свечачкі вакол. Пальчыкам варухне – перуны смаляць, кулачок сцісне – грамніцы б’юць. У “чорнага”! У “чорнага”! Маці крок паскарае, а той плача: “Падбярыце дзіця, добрыя людзі. Ці доўга яму, халоднаму, пальчыкам варушыць? А людцы міма ідуць, а грамнічкі слабнуць. Вох-вох!!!” Юрода, вядома, пагналі. Ледзь пачалі хрысціць – грымоты за цвінтаром. А гэта сусед, Цыпрук Лазарэвіч, сабраў хлопцаў і кажа: “Пагрымім на шчасце кугакалу”. Ну, і стралялі ў неба. А ўсім спачатку здалося – грымоты. Пасля юродавых слоў жанчыны аж абамлелі: грымоты ўзімку. Хросная казала: з гэтага дня ў маці і пачалося. Пачала марнець, чэзнуць. Работы шмат. Дзяцей адных дванаццаць чалавек. А яшчэ маладая. Мяне чамусьці вельмі шкадавала.
“Чым жа вы багатыя, панове? – успомніў дзед. – Дзецьмі, ды смехам, ды дняпровай вадой”.
А Кастусь расказваў далей:
– Памерла. Бацьку трэба было думаць, як з дзецьмі. Без маці не кінеш. А ў таго Цыпрука Лазарэвіча, што на маіх хрэсьбінах у неба страляў, – сваячка. Трохі з тых гадоў выйшла, калі сваты ля варот аціраюцца, і прыгажосці не першай, але добрая баба. Так і з’явілася ў мяне мачыха Ізабела, ды яшчэ сем братоў і сёстраў. Дзевятнаццаць было б усіх, але двое памерла.
Кастусь памаўчаў.
– У мачыхі знайшліся сякія-такія грошы, бацька наскроб, i купілі мы фальварак, а пры ім дзве сотні трыццаць дзесяцін зямлі. Па трынаццаць дзесяцін на чалавека. Фабрыку перавезлі, жыць стала як адной купай – дык i не дрэнна. Ну i што? Падзеліш – зноў бязглуздзіцца. Горш за іншых сялян. Бацька старэйшых сыноў – вучыцца, на свой хлеб. I, карыстаючыся, што зямля ёсць, – парогі абіваць. “Куку ў руку” даваць. І вось у гэтым годзе, урэшце, уганорылі, далі сенацкую пастанову: лічыць уладара фальварка Якушоўка, Сымона Стафанава Каліноўскага, год шасцідзесяці аднаго, веравызнання рымска-каталіцкага, як i нашчадкаў ягоных, дваранінам. Дваццаць чатыры гады спатрэбілася на прысуд. Пачаў дабівацца малады, у трыццаць пяць год, маці была маладая, здаровая, а дабіўся — руінай. Ненавіджу я ўсё гэта.
На сківіцах у Кастуся хадзілі ўпартыя жаўлакі. Гарэлі на шчоках дзве чырвоныя плямы.
– Нішто, брат, – сказаў Вежа. – Вывучышся вось, галава ў цябе добрая, дойдзеш да вялікіх начальнікаў – толькі перайка з “меншых” ды з “малодшых” братоў паляціць.
– А што, – усміхнуўся Кастусь. – I тарыф над галавою павешу, як зэльвенскі пісар: за подпіс тры рублі ды пірог з вязігай, за пацвярджэнне дваранскай годнасці – тысячу рублёў ды жонцы сем аршынаў аксаміту. А я сам – у сенаце шышка дужа вялікая. Заходзіць гасудар імператар выпадкова: “Гнаць, – кажа, – яго за такую таксу”.
– Правільна, – буркнуў Вежа. – “Бо ён нам усім цану збівае, – скажа імператар. – Мне унь за канцэсію на пабудову чыгункі колькі плацяць, ды і то мала. А тут... пі-рог з вязігай. У дурня і песня дурная”[73].
Лілося праз вокны ў пакой святло месяца i змешвалася з ружовым святлом свечак.
– Ты што, Кастусь, – спытаў Вежа, – ты, значыцца, паляк?
– Не, я тутэйшы, – асцярожна сказаў Каліноўскі.
– Ён беларус, дзеду, – сказаў Алесь.
– А гэта што такое? – непаразумела спытаў дзед.
І тoлькі тут упершыню заўважыў, як малады чалавек напружыўся, нібы яго ўдарылі, зірнуў на Вежу змрочнымі вачыма.
– Ён жа вам казаў, пан Вежа, – сказаў Каліноўскі.
– Я казаў табе, – сказаў Алесь.
– А, – нібыта ўспомніў Вежа, – прыпамінаю. I вы верыце ў гэтыя жарты?
Тут успыхнуў i Алесь. I Вежа зразумеў, што зайшоў далекавата. Але бес усё яшчэ сядзеў у iм.
– Як жа не паляк, – сказаў ён. – Хрысцілі цябе ў касцёле. Веравызнання ты – рымскага.
– Ну i што, – цяжка рухаючы сківіцамі, сказаў Кастусь. – Прашу прабачэння, заўтра я ахрышчу вас у касцёле – i вы не станеце з гэтай прычыны палякам. А я перайду ў магаметанства i не стану туркам. Будзе беларус магаметанскага веравызнання і беларус веравызнання каталіцкага.
– Нядрэнна для пачатку, – сказаў дзед.
– I для канца нядрэнна. Тым больш што ваш малодшы ўнук – каталік. Па вашаму загаду.
Вежа ажно вохнуў. Чарцяня біла проста пад дыхала.
– Але ж мясцовасць, адкуль ты родам, гэта Польшча?
– Магчыма, – сказаў Кастусь. – Але цяпер гэта Гродзенская губерня.
А заўтра наш... гм... Аўгуст... далучыць да Гродзенскай губерні Варшаву.
– А жыхары, якія называюць сябе ліцвінамі, а свой край Літвою?
Размова i падабалася i не падабалася Вежы. Падабалася, бо чарцяня ведала, чаго хоча. Не падабася, бо гэтыя веды пагражалі і ўнуку i самому чарцяняці небяспекай.
– А ты ўмееш гаварыць па-літоўску? – з усмешкай спытаў ён. – Гэта ж, здаецца, не славянска мова?
– Я маю на ўвазе не Літву-жмудзь, – упарта, кусаючы вусны, сказаў юнак. – Я маю на ўвазе Літву-Беларусь... I потым, вы ж добра ведаеце, адкуль вырасла тая памылка.
– Я-то ведаю, а вось адкуль ведаеш ты?
– У мяне брат гісторык. I потым – я не глухі. Семнаццаць год я чую слова “Літва”. А да мяне яго ўжывалі яшчэ трыста год.
I тут Вежа зрабіў апошнюю спробу павярнуць варацідла, на якім ткалля-парка ткала лёс гэтых юнакоў. Нанёс апошні i па-сапраўднаму страшны ўдар.
Вонкава гэта выглядала як мілы жарт. Дзед наліў сабе яшчэ кубак кавы.
– I ўсё ж ніякі ты, хлопча, не беларус. Ты – паляк. Праўдзівей кажучы, мазур.
Каліноўскі ўстрывожыўся.
– Бо твой Амброзі Самойлаў сын Каліноўскі быў з Візенскай зямлі... “Мечнік Візскай зямлі. Сын мечніка Візскай зямлі. Унук мечніка Візскай зямлі...” А Візская зямля – гэта Мазовія.
– То вы ўсё ведалі caмi, – разгублена сказаў Кастусь. – Нашто ж тады...
– Ты паляк, хлопча, – сказаў Вежа. – Я ведаю, табе цяжка развітацца з рашэннем, якое зрабіў ты сам. Але гэта вялікі народ, які значна больш ведае аб сабе, чым мы ўсе. Гэтым трэба ганарыцца, а іншых “тутэйшых” кінуць іхняму лёсу, калі ўжо яны нічога не хочуць... Галоўнае – быць чалавекам, сынок.
I раптам цішыню парушыў дзіўны прыглушаны гук.
Кастусь смяяўся. Смяяўся горка, трохі з'едліва i глуха:
– Так, Амброзі быў мечнік Візскай зямлі. Але там жывуць і жмудзіны, і немцы, і палякі, і беларусы. Вы ўзялі няпэўны довад, князь... Але няхай, няхай нават i так... Пасля яго мае продкі сто семдзесят год жылі на гэтай зямлі, елі яе хлеб, гаварылі яе гаворкай, умываліся яе вадою, спявалі яе песні... Ды i хіба не ўсё адно, калі я сам лічу сябе “ліцвінам”, беларусам, тутэйшым – назавіце гэта, як хочаце. Xiба не ўсё адно калі дома ў мяне гавораць мужыцкай гаворкай, калі толькі адзін бацька – “для дзяцей” – ведае тое, што ў нас называюць “польскай” i якой не разумеюць палякі, бо гэта перакручаныя нашы словы.
Вочы ў Кастуся блішчалі.
– I хіба не ўсё адно, калі нябожчыца маці не ведала іншай мовы, i браты мае, i я сам не ведаў да прагімназіі іншай... Вы чулі, якая тая адзіная песня, што я помню ад маці?
– Беларус, – з глухой іроніяй сказаў Вежа. – Сябра трызненняў майго ўнука. Што ж... Бог з табою, сыне. Хай табе доля дае шчасце.
I дадаў:
– Псіхапаты... Неразумныя... Мамчыны сынкі, што пахнуць малаком... Што ж гэта з вамі будзе, ra?[74]
... У той год зноў спасцігла Прыдняпроўе страшная летняя повень. Як насланнё нейкае: вада стаяла на узроўні сярэдняй вясенняй паводкі. Дняпро заліў паплавы, яругі, вымачыны. Старарэчышчы ператварыліся ў пратокі, у дoўгiя азёры.
Вада ападала патроху, i відаць было, што Дняпро ўвойдзе ў трубу толькі на пачатку верасня. На ствалах дрэў, якія вызваліліся з-пад вады, быў тонкі пушок карэньчыкаў, так доўга стаяла повень. На ўзгорках карычневая скарынка высахлай твані ляжала як лямец, i ногі чалавека ламалі яе, пакідаючы дзіркі, у якіх была відаць чэзлая, жаўтавата-зялёная, бы у склепе, трава. Стала ясна: сенажаці па нізкіх месцах прапалі.
Кастусь з Алесем, трымаючы ў руках крыгу, ішлі поплавам. I крыга, разгорнутая падвойная рама, абцягнутая мярэжай, нагадвала вялізнага, большага за хлопцаў, празрыстага матыля.
Icці было цяжка. Ішлі па калена ў вадзе. Даводзілася грудзьмі пракладаць сабе дарогу ў траве. Малінавы скрыпень казытаў разгарачаны твар, павой чапляўся за ногі. Усё вакол чырванела, бялела, жаўцела.
Здавалася, зацвіло бязмежнае плыткае мора. Бо травы стаялі ў вадзе, засыпанай каляровым кветкавым пылком.
Спыніліся на краёчку яругі, доўгай неглыбокай катлавіны. Кветкі нібы спыняліся на яе берагах, адкрываючы люстэрка чыстай бліскучай вады.
Кастусь адным вокам глянуў у мяшок, пачэплены вяроўкай за шыю. У ім пераліваліся цьмяна-залатыя ліны, халодныя гусцёркі i блакітна-залёныя малыя шчупачкі.
– А нядрэнна мы ўхапілі, – сказаў Кастусь.
– Гэта яшчэ мала, – Алесь быў чырвоны i трохі спацелы. – Вада высокая шкодзіць. Звычайна па старыках разы за чатыры столькі натрасеш, а тут палову дня ходзім.
– Усё адно цікава. Нават лепей, што шмат ходзім.
– Нішто, – сказаў Алесь. – Зараз дойдзем да гарадзішча – адпачнем на сухім. А то тут i сесці няма куды.
– Як гэта няма куды? – спытаў Кастусь.
I сеў аж па самыя грудзі ў ваду. Сядзеў i смяяўся. Торба з рыбай усплыла i начала барболіцца больш рухава.
– Зручна, – сказаў Кастусь. – Нібы ў цёплай ванне сядзіш. Толькі каб гэта рак за якое месца не хапануў.
– Тут ix няма, – сказаў Алесь. – Яны пад карчамі ды пад берагам. I потым, мала стала ракаў. Гады тры назад пошасць нейкая на ix прайшла. Бepaгi аж кіпелі крумкачамі ды варонамі.
– Гэта яны, мусіць, з гора падохлі. Знайшоўся на ix нейкі свой Аляксашка, – выскаліў Кастусь белыя прыгожыя зубы.
– А што табе гэты Аляксашка?
– А чорт яго ведае. Абяцае зашмат. А ў самога калі што i добрае, дык гэта шавялюра i бакі, ды яшчэ вусы. Як пікі. Але гэта ўжо ад цырульніка хутчэй залежыць.
І дадаў:
– Падбароддзе ў яго бязвольнае. А бязвольныя людзі – ох, якія яны часта бываюць упартыя ды злосныя! На кожным сваім капрызе могуць суседу вязы скруціць. Нібы даводзіць, што i ў яго цвёрдасць ёсць.
Кастусь баўтануў нагамі ў вадзе.
– Справядлівасці, відаць, i тут не будзе. У нас, наогул, справядлівасць гэтую своеасабліва разумеюць. Чорнага iмя Сямашка-біскуп сам унію кінуў i сілком пачаў паству ў праваслаўе гнаць. Тут ужо ўсё, што хочаш, бывае: i страшнае, i смешнае. Смех у нас, вядома, таксама не дай бог! У пятлю хочацца ад такога смеху. То рэжуць людзям бароды, а з тых, хто не хоча, мыт за бараду бяруць. А тут прымусілі ўніяцкіх былых папоў бароды гадаваць ды вопратку мяняць. Усе забарадзелі, як казлы. І тут Сямашку данос: поп такой i такой вёскi барады назнарок не хоча адпускаць, а значыць, i надалей перабывае ў гнюснай epaci, такі ён i гэтакі. Марыць аб аўтакефаліі беларускай царквы, спіць i бачыць, каб гасудар ухайдокаўся... Папа туды, папа сюды, папа на допыт... “Што, быдла, зламысныя ідэі ў чорным сэрцы гадуеш?! Аўтакефаліі захацеў?! А ў манастыр на хлеб i ваду?!” I, галоўнае, ён, халера, ні ў чым не прызнаецца. Некалькі месяцаў цягалі. Ледзь сапраўды за краты не трапіў. Ужо i прадпісанне было. I толькі потым выявілася, што барада ў папа ад прыроды не расце.
Яны шырока разгарнулі крыгу i падставілі яе пад куст, заліты вадою. Алесь спінаю, каб вачэй не папсаваць, палез у хмыз i пачаў боўтаць у iм нагамі. Праз хвіліну Кастусь смыкнуў за вяровачку, i крылы самкнуліся. Загорскі падскочыў да сябра i памог яму ўзняць крыгу над вадой. У ёй ляжаў, відаць самлеўшы ад жаху, даволі вялікі шчупак, а побач з iм калаціліся тры цьмяна-залатыя ліны.
Ставячы раз-пораз крыгу, яны павольна пасоўваліся да гарадзішча.
– I чаму гэта, братка, так? Звычайная рыба доўга, мужна, я б сказаў, трымаецца, а шчупак, вялікі, моцны, драпежны, як выцягнеш яго з вады, так i самлее, – сказаў Кастусь.
– Я думаю, звычайная рыба, яна – працавік. Жыве сабе, б'ецца, “штодзённы” свой цяжка зарабляе. А гэты – хапун, аспід драпежны. Злы чалавек не бывае мужны. Так i тут. Пострах ракі, а на расплату, як ва ўcix такіх, кішка тонкая.
Кастусь вырваў з вады крыгу, i ў струменях плыўкага срэбра яны ўбачылі яшчэ аднаго нерухомага шчупака i зарагаталі...
... Калі яны паселі ля падножжа вялізнага гарадзішча i расклалі сушыць вопратку, Кастусь, абводзячы шырокімі вачыма мора кветак у вадзе, сказаў:
– Ну i зямля! Бог ты мой, якая зямля! Дык, хаця б за прыгажосць, няўжо яна кропелькі шчасця не заслужыла? Скубуць i скубуць, душаць i душаць.
– Гэта праўда, – сказаў Алесь.
Каліноўскі лёг на жывот i глядзеў цяпер на гіганцкую ўсечаную піраміду гарадзішча, на сляды равоў, на закляклыя схілы, на якіх шумела трава, на самотны дубок, што неяк прымасціўся на краёчку верхняй пляцоўкі, здабываў карэннямі бедны пакорм з цвёрдай, як камень, зямлі.
– Трымаемся, як той унь дубок, – сказаў Кастусь. – На руінах.
– Слухай, – сказаў Алесь, – чаму ты апошнія два дні сумны?
– Ты не думай, братка, – пасля паўзы сказаў Каліноўскі. – Мне добра ў вас, хаця i нязвыкла, бо танцуюць вакол цябе i Логвін, i Кірдун з жонкай, i Карп з Анежкай, i Кандраці, i іншыя.
– То што?
– Скажы, табе ніколі не было дрэнна ад думкі, што на цябе працуюць многія тысячы людзей? Калі пасяліць у адно месца, атрымаўся б вялізны горад. А вас шэсць чалавек...
– Мне тут пакуль нічога не належыць... А хатнія – людзі традыцыі, хаця i разумеюць неабходнасць змен, – стрымана сказаў Алесь. – На зборні, чатыры, здаецца, гады назад, падалі галасы за скасаванне прыгону.
– Ну, а ты сам як думаеш?
– Калі буду гаспадаром – гэтыя людзі атрымаюць волю. У гэтым маё слова. Ведаю, можа, мне нават i хрыбціну зломяць. Але іначай нельга.
Над галовамі ў хлопцаў ляцелі на гарадзішча, нібы штурмуючы яго, сонечныя, сляпуча белыя аблокі.
... Уначы, калі хлопцы ўжо ляжалі ў cвaix ложках, да ix прыйшоў на хвіліну стары Вежа. Сеў на краёчак Кастусёвага ложка, уважна глядзеў на госця.
– Ну як табе тут?
– Мне тут добра.
– Слухай, Кастусь, магу табе прапанаваць сёе-тое.
– Але.
– Пачакай да універсітэта тут. Разам з Алесем налета паедзеце. А гэты час будзеш вучыць дзяцей у маёй вясковай школе. I падзаробіш за год на два гады, каб па ўроках не бегаць... Га?
Кастусь адмоўна пахітаў галавою.
– Не. Я разумею вас, пан Вежа. I я вам удзячны. Але тут справа больш складаная. Мне трэба потым цягнуць братоў. I да таго ж...
Ён замяўся.
– I да таго ж, мне трэба хутчэй вывучыцца. Я не маю права рызыкаваць яшчэ адным годам.
– Я ведаю, ты ніколі не возьмеш ад мяне грошай.
– Ніколі, – сказаў Кастусь.
– То i дурань. Падзарабіў бы. А то будзеш сядзець на каве з хлебам.
Мускулы на шчоках у Кастуся абцягнуўся скурай.
– Кaвa i хлеб, – сказаў ён. – Вада i хлеб. Кроў i хлеб.
– Ну, гэтай дарогай мала каму дадзена icцi.
Кастусь упарта паматаў галавою.
– А калі дадзена, дык нельга збочваць. Народ наш без багацця, без зямлі, без мовы... I таму варта жыць і сутыкацца з ворагам. Хутчэй.
– Што ж, – сказаў Вежа. – Бадай што, маеш рацыю...
Вежа пайшоў. Хлопцы ляжалі i моўчкі слухалі свежы шолах паркавай лістоты. Спаць не хацелася. Быў самы лепшы час для размовы.
– Кастусь, што ты такімі вачыма сёння на Галінку Кахнову глядзеў?
– Прыгожая, – пасля паўзы адказаў Каліноўскі.
– Закахаўся, бядак?
Кастусь маўчаў. Потым уздыхнуў.
– Не. Я-то ўлюбчывы. Я нават вельмі ўлюбчывы. Але я, відаць, не маю права. Жыццё не маё.
– Як гэта не тваё?
– А так. Звычайна ў людзей так. Першае – гэта я, другое – сям'я, родны дом, трэцяе – родны горад, чацвёртае – родная краіна, пятае – родная Зямля, роднае Чалавецтва. І кожны любіць сам сябе, амаль усе –
сям'ю, большасць – родны горад, частка – радзіму. I толькі адзінкі любяць чалавецтва. Па–сапраўднаму, а не на словах...
Ён сеў i абхапіў мускулістымі рукамі калені.
– Мы нават да любові да радзімы ў большасці не дараслі. I таму тут больш за ўсё патрэбны людзі, якія прайшлі ўсе ступені. Бываюць такія, багатыя любоўю i нянавісцю. У ix увесь свет узарваны i перакулены. Яны любяць чалавецтва больш, чым радзіму, радзіму больш, чым родны дом, а ўсё гэта разам – больш за caмix сябе. Яны, разумееш, свабодна аддаюць жыццё i дом i ўсё – для краіны i чалавецтва.
– I ты хочаш быць такім?
– Буду вельмі старацца... Што ж, самога сябе я аддам. А каго я маю права аддаць, акрамя сябе? Жонку? Дзяцей?
У цемры блішчалі ягоныя вочы.
– Не, калі аддаваць, то толькі сябе. Брат Віктар кажа: каханне не павіннa вісець у нас на нагах… Наш народ спявучы, таленавіты, горды. I вось яго ўвесь час дзякуюць за дабрыню, седзячы на ягонай спіне.
Стукнуў сябе кулаком у грудзі.
– Песні нашы затаўклі ў гразь, талент распялі, гордасць аплявалі. Усё забралі: зямлю, ваду, неба, свабоду, гісторыю, сілу... А я ўсё гэта люблю...
Шапацела лістота. Быццам тысячы тысяч уздыхаў ляцелі ў адчыненае акно.
– Нельга больш. Нельга больш. Нельга больш цярпець, іначай страцім апошняе: душу сваю жывую.
– Я таксама даўно пра гэта думаю, – сказаў Алесь. – Зброяй трэба нарадзіць павагу да сябе i да мужыка. I волю нарадзіць таксама – зброяй. Я гаварыў пра гэта з сябрамі.
– 3 Мсціславам?
– I з iм.
– Мсціслаў – харошы хлопец. Ён мне спадабаўся. I Майка твая мне спадабалася. Але як табе з ёю быць, калі справа дойдзе да зброі?
– Не ведаю.
– А хто яшчэ?
– У нас у гімназіі ёсць суполка. “Братэрства шыпшыны i чартапалоху”. Праўда, амаль дзіцячая яшчэ выдумка. Мсціслаў, Пятрок Ясюкевіч, Усяслаў Грыма, Мацей Біскуповіч i я.
– Знойдуцца, відаць, i іншыя, – стрымана сказаў Кастусь.
– За апошні час мы трохі сцішэлі, – Алесь таксама сеў. – Усё ж не фельдфебель над галавою. Лягчэй стала жыць.
– Лухта! – сказаў Кастусь. – Лягчэй стала жыць! На гэта мне нядаўна даў адказ Алекс дэ Таквіль.
– Француз гэты? Гісторык?
– Але. Віктар аднекуль дастаў выпіскі з ягонай новай, ненадрукаванай яшчэ кнігі. Пастараюся прыпомніць больш дакладна... Ага: “...не заўсёды прыводзіць да рэвалюцыі пераход ад дрэннага становішча да горшага. Часцей здараецца, што народ, які цярпеў без скарг i больш страшныя ўмовы, сілком скідае з сябе іхняе ярмо, менавіта тады, калі яно робіцца лягчэйшае. Стан рэчаў, які выклікае рэвалюцыю, бывае амаль заўсёды лепшы за той, які быў непасрэдна да яго, i вопыт вучыць, што для дрэннага ўрада найбольш пагрозлівая тая хвіліна, калі ён, урад, пачынае трохі выпраўляцца. Зло, якое цярпліва выносілі, як штосьці непазбежнае, робіцца нясцерпным пры думцы, што можна ад яго вызваліцца... “
Кастусь стаў на калені i, гаворачы, глядзеў у парк, дзе білася i тужліва ўздыхала лістота.
– Так, відаць, i ў нашым становішчы. Тым больш што царок нічога вялікага не робіць, а так, нібы мёдам злёгку па вуснах мажа. Усё, як раней. Дзяржава – паліцэйскі ўчастак. Дзяржава – турма.
На твары ў Кастуся зноў з'явілася нешта пакутлівае, цень нязвыклай i, па маладосці год, страшнай, непажаданай думкі.
– Ты раптам зрабіўся падобны на Раўбіча. Толькі маладзейшы.
– Мне ніякавата, – уздыхнуў Кастусь. – І мне вельмі страшна. Здаецца, я беспаваротна вырашыў. Іншай дapoгi для мяне няма.
Алесь развёў рукамі:
– Каб жа ж можна было хоць што зрабіць! Школы на сваёй мове, паступовае вызваленне — тады яшчэ сяк–так. Але ж не даюць. Не паўстанеш – будзеш жыць, як усе: жэрці, напівацца, паляваць, ацірацца ля спадніц. Сумленне страціш. А паўстанеш — таксама страшна. Гэта, магчыма, i плаха.
Голас ягоны сарваўся:
– Галоўнае, мала нас, мала! Адзінкі!
Кастусь лёг на спіну. Доўгі час маўчаў, глядзеў у цемру бліскучымі вачыма. Пасля сказаў глухім, але цвёрдым голасам, нібы канчаткова вырашыў усё:
– Не трэба тысячы, каб пачаць. І не трэба ста, каб пачаць. I не трэба... дваіх, каб пачаць...
Але трэба таксама мець хаця трошкі розуму (франц.).
Прадажнасць вышэйшых колаў дасягнула небывалых памераў. Нягледзячы на частыя працэсы, кралі ўсе, і вінаватых не было. Канцэсія на пабудову чыгуначнай лініі каштавала таго, што каштуе, плюс мільён-паўтара рублёў хабару. Калі пасля забойства Аляксандра ІІ ацэньвалі ягоную маёмасць, дык толькі “добранабытая” ім самім сума дасягала амаль шасцідзесяці мільёнаў.
Блытаніна з паходжаннем Кастуся Каліноўскага, здаецца мне, ўяўная. Пачнем спачатку. У Мастаўлянах, дзе нарадзіўся Кастусь, не было іншай царквы, чым уніяцкая. Уніяцтва сярод карэннага польскага насельніцтва не было. Уніятамі ў гэтай мясцовасці маглі быць толькі беларусы. Каліноўскія хадзілі ў касцёл. Яны маглі быць або спрадвеку католікамі, або перавернутымі ў каталіцтва уніятамі. Гледзячы на тое, што нават Гейштар, які ўваходзіў разам з Кастусём (да разгрому белага ўрада) у “Камітэт кіраўніцтва”, называе Кастуся “Litwin – separatysta”, мы маем права верыць i таму і другому. Гейштар, праўда, кажа пра “старпольскае сэрца” нашага героя, але ці можна верыць ворагу Каліноўскага, шавіністу, прыхільніку белага жонда ў Варшаве.І, у процівагу яго словам, аб такіх, як ён, Каліноўскі кажа: “Такой дурной мазгаўні, як Варшава, нельга даручаць лёс Літвы”.Дзіўна было б, каб Гейштар і іншыя “гісторыкі” яго напрамку казалі, што ён – беларус. Краіна ж героя была напаўмёртвая пасля разгрому і не магла бараніць імя сына. Кнігі беларускія канфіскоўвалі і палілі, друкаванне іх, нават ужыванне слова “Беларусь” было забаронена пад страхам кары... Між тым, паролем Кастуся і яго сяброў былі словы: “Каго любіш? – Люблю Беларусь! – То ўзаемна”.Але нават каб не было гэтага, заставаўся б яшчэ адзін, непарушаны нічым, факт: мова чалавека. На ёй напісаны перадсмяротныя вершы Каліноўскага. “Мужыцкую праўду” Кастусь выдаваў таксама па-беларуску.