Ужо самай раніцай наступнага дня, падымаючыся па сходах на другі паверх, Алесь адчуў штосьці нядобрае.
Можа, гэта было ў тым, што здаровая доўбня, Цыпрыян Дэмбавецкі, аднакласнік Алесеў, насуперак звычаю, адарваўся ад ежы і, калі Алесь праходзіў паўз яго, акінуў каламутным, нібы нежывым, позіркам. Гэта было дзіўна, бо Алесь, колькі быў у гімназіі, заўсёды помніў Цыпрыяна з бутэрбродам у руцэ.
А можа, няладнае было ў тым, што другі аднакласнік, Альберт Фан дэр Фліт, ледзь адказаў на паклон.
Усё гэта была лухта. І Цыпрыяну не вечна ж чамкаць, і Фан дэр Фліт, чалавек халодны і паглыблены ў свае думкі, заўсёды глядзіць нібы праз субяседніка. І, аднак, нешта нібы вісела ў паветры.
Але першым урокам была якраз літаратура. Выкладчык прыгожага пісьменства, перад тым як скончыць гімназічны курс, рабіў агляд сучаснай літаратуры, той, што не ўваходзіла ў праграму. І гэта было добра. Бо ён гаварыў, між іншым, і аб улюбёным Цютчаве. Пушкін – гэта, вядома, Элада паэзіі. Нібы ўся гармонія будучых стагоддзяў увасобілася ў адным. І ён любіў яго. Але трэба мець і нешта патаемнае, што любіш ты адзін. І ён любіў Цютчава.
І гэтыя, такія розныя, імёны сучаснікаў, і такое разнастайнае гучанне іхніх радкоў, падобнае то на мёд, то на ярасную пену прыбою, то на атруту, прымусіла Алеся забыцца на тое, падсвядомае, што папярэджвала.
Ён трымаў для сябе імя Цютчава доўга. У старых дзедавых часопісах адшукаў калісьці і адзначыў у памяці гэтыя незвычайныя радкі.
І “Вясеннюю навальніцу” ў “Галацеі”, і “Цэцэрона” з “Апошнім катаклізмам” у альманаху “Дзянніца”… Часам ён пазнаваў аблічча паэта і ў вершах, змешчанных пад ініцыяламі, і гэта было – нібы пазнаць блізкага сябра пад маскай.
Дзіўна было, што Алесь яшчэ не нарадзіўся, а паэт ужо адказаў на тыя пытанні, што пачынаюць мучыць яго, Загорскага, толькі цяпер.
Тут усё было праўда. Сапраўды, вакол была ноч краіны. Сапраўды, усе яны нарадзіліся занадта позна. І ўсё ж…
І гэта было цудоўна. Як цудоўныя былі радкі “Mal’aria”, што спісаў аднекуль Мсціслаў. І радкі “Апошняга кахання”. Настаўнік чытаў іх трохі нараспеў, як ніколі не чытаў Дзяржавіна. І вокладка часопіса, з якога ён чытаў, была старанна загорнута ў паперу. Бо гэта быў “Современник”, якога баяліся, як чумы, і не падпускалі да гімназічных муроў.
Алесю было смешна. Няўжо настаўнік думае, што яны – дзеці і чытаюць толькі тое, што прадугледжана праграмай. Гэты нумар часопіса члены “Братэрства шыпшыны і чартапалоху” зачыталі да дзірак два гады назад.
Гэта было нязнанае, неймавернае на зямлі шчасце.
У тым сумным, суровым і пяшчотным настроі, які заўсёды авалодваў ім пасля добрых вершаў, ён праседзеў другі ўрок, геаграфіі. Мсціслаў збоку паглядаў на яго. І ў вачах была іскра насмешкі і іроніі.
“Павяло”, - падумаў Мсціслаў.
А Алесь не заўважаў. Як не заўважаў і таго, што Цыпрыян Дэмбавецкі, крадком жуючы нешта, раз ці два азірнуўся на яго.
Пачалася вялікая рэкрэацыя. Гімназісты, карыстаючыся трыццаццю хвілінамі перапынку, сыпанулі на сонечны двор, дзе на сугрэве, каля мура, было ўжо зусім цёпла, брук нагрэўся, а апошні чорны снег ляжаў толькі ў вечным ценю процілеглай аркады двара.
Алесь выйшаў павольна, апошні, і адразу ўбачыў, што на паваротцы да сходаў стаіць група “арыстакратаў з лёкайскай”, як аднойчы ахрысціў іх Сашка Волгін.
“Арыстакраты з лёкайскай” трымаліся заўсёды купкаю і вельмі крыва глядзелі на Алеся і Мсціслава за тое, што яны староняцца іх і водзяць сяброўства з Грымам і Ясюкевічам.
Яны стаялі купкай і цяпер. Прылізаны і карэктны Ігнацы Лізагуб. Побач з ім Альберт Фан дэр Фліт з халоднымі вачыма, якія, нягледзячы на светлы колер, былі цьмяныя, як сутонне. А за імі стаяў Дэмбавецкі.
Яшчэ адзін член іхняга гуртка, Альгерд Корвід, стаяў ля сценкі і глядзеў убок. Прыгожае, жорсткае аблічча Альгерда было абыякавае.
І, убачыўшы яго, Алесь зразумеў, што справы – дрэнь. Альгерд Корвід вызначаўся тым, што мог адным непрыкметным ударам пад дыхала або яшчэ некуды кінуць чалавека ў непрытомнасць і вывесці з бойкі на доўгі час.
Як на грэх – нікога не было вакол. Ні сяброў, ні проста прыязных людзей, якія маглі б папярэдзіць. У Алеся нарадзілася раптам брыдкае і халоднае пачуццё бездапаможнасці і агіды. Яго ніколі не білі вось так. Здараліся, вядома, сяброўскія або варожыя бойкі недзе ў прыбіральні ці на вілійскім лёдзе, але гэта былі сумленныя бойкі: адзін на адзін ці сцяна на сцяну.
Тое, што бойкі не мінуць, ён зразумеў адразу. Іначай на якога д’ябла ім быў патрэбен Корвід?
– Пачакайце, князь, - сказаў Лізагуб.
Алесь спыніўся.
Лізагуб мякка, амаль па-сяброўску, так, што смешна было вырывацца, узяў Алеся пад руку і адвёў ад сходаў.
– Мне хацелася б атрымаць ад вас некаторыя тлумачэнні наконт вашых учарашніх слоў.
– Я нікому не хачу іх даваць, сказаў Алесь. – Што сказана, тое сказана.
– Прабачце, не тлумачэнні, а працяг спрэчкі і, магчыма, некаторае неўразуменне і збянтэжанасць, што датычыцца вашых паводзін.
Лізагуб паспеў давесці яго да самага акна ў тупіку калідора, і толькі тут Алесь вызваліў локаць.
– Ваша неўразуменне мяне мала датычыць. Збянтэжанасць – таксама. Учора я сказаў тое, што хацеў.
Алесь вырашыў пайсці, а калі затрымаюць – прабіцца, адкінуўшы кагосьці з дарогі. Тут не магло быць і размовы аб тым, што ўцякаць – ганебна.
І тут адчыніліся дзверы прыбіральні, і з яе з’явіліся, нібы чэрці з табакеркі, яшчэ трое. Першыя крочылі Язэп і Гальяш Цялкоўскія. Браты. Не блізнюкі. Проста абодва мелі звычай па два гады сядзець у кожным класе. Гальяш аднойчы зрабіў подзвіг: не астаўся. І такім чынам дагнаў брата.
Яны стаялі побач. Здаравенныя, з фальварковымі атлусцелымі мордамі. Напаўідыёты.
За імі выслізнуў Воранаў, маленькі, бескаляровы, як белая мыш, сын буйнага акцызнага чыноўніка.
Убачыўшы гэтых трох, Алесь зразумеў: прарвацца не ўдасца. І адразу – ад злосці на тое, што яго так спрытна ашукалі, і ад непаразумення – страх некуды знік, а ў сэрцы нарадзіўся гнеў. Яны не мелі права нападаць на аднаго. Ну што ж, тады трэба біцца. Прайшло, відаць, хвілін дзесяць вялікай рэкрэацыі. Трэба яшчэ хаця б столькі ж заняць размовай аб усім тым, што стаіць паміж імі, а потым яшчэ десяць хвілін пратрымацца. Аднаму супраць сямёх. Не ўпасці, не даць ім рабіць з сабою ўсё, што яны захочуць.
– Калі ласка, - сказаў ён, стаўшы спіною да цёплай грубкі і адчуваючы патыліцай медны люфт. – Што вы маеце мне сказаць, граф Лізагуб?
–Я хачу спытаць, з якога такога права вы ўчора ганьбілі Польшчу, князь Загорскі? Вы ж ведаеце, гэта вельмі высакародна – лаяць тое, што ў гэты момант лае ўрад.
Нахабная хлусня абурыла Алеся. Але ён стрымаўся.
– Я не ганьбіў Польшчу, - магчыма, занадта высакамерна, каб не падумалі, што спалохаўся, сказаў ён. – Вам варта было б бліжэй трымацца да ісціны.
Алесь толькі тут успомніў, што са збораў у Кіркора Лізагуб і Ходзька пайшлі разам. Не можа быць, вядома, і размовы, каб дарослы чалавек нацкаваў юнака на юнака. Відаць, проста выказаў раздражненне, абурыўся “мужыцкім сепаратызмам здрадніка”. Гэтага і хапіла. Знайшоў сабе добраахвотнага ланцужнага сабаку. А можа, і не ў “мужыцкім сепаратызме” корань усяго, а ў ягоных неасцярожных словах аб прыгоне. Напэўна так.
– Я не кручу перад вамі хвастом, - сказаў Алесь. – Але я далёкі ад думкі агулам ганьбіць ці агулам хваліць нейкі народ. Я, калі вы хочаце тлумачэнняў, скажу, што я люблю і паважаю Польшчу, спачуваю яе няшчасцям і глыбока шаную палякаў...
– Закруціўся, як уюн на патэльні, - сказаў Дэмбавецкі.
– ...Акрамя, вядома, такіх палякаў, як наш Дэмбавецкі. Што зробіш, бываюць сумныя выключэнні, -сказаў Алесь.
Корвід пасунуўся бліжэй.
– Але, - сказаў Алесь, - я не разумею, якія адносіны да Польшчы мае немец Фан дэр Фліт, рускі Воранаў, літовец Корвід, беларусы Цялкоўскія і вы, граф Лізагуб? Мне здаецца, гэта справа пана Цыпрыяна Дэмбавецкага. Я гатовы пагаманіць з ім на гэтую тэму. З ім адным.
– Я паляк, - сказаў Лізагуб.
– За колькі? – спытаў Алесь. – І з якога часу?
– З таго часу, калі мае бацькі зразумелі, што ад двараніна, які называе сябе беларусам, смярдзіць стайняй і дзярмом.
– Не здрадай, прынамсі, - сказаў Алесь. – Не сабачым хвастом.
– Гноем, - сказаў Лізагуб. – І вы, кня-азь, яшчэ асмельваецеся лаяць парадак, заведзены слаўнымі дзядамі! Крычаць нешта аб “прыгоне”.
Алесь засмяяўся.
– Вось яно што, – сказаў ён. – Я так і думаў, што не ў нацыі тут справа, што я стукнуў вас не па нацыянальным гонары, а па кішэні.
Цяпер яму ўсё было ясна. І ён, з невымоўнай пагардаю, сказаў:
– Прыгоннік.
– Чуеце? – спытаў Лізагуб.
– Чуем, - змрочна сказаў Гальяш Цялкоўскі. – Я думаў – ты хлусіў.
– Я таксама думаў аб перабольшванні, - сказаў Фан дэр Фліт. – Прабачце, граф.
– Ясна, - змрочна сказаў Корвід.
Запанавала маўчанне. Потым Лізагуб прашыпеў, увесь трасучыся ад ярасці:
– І ты яшчэ хочаш, каб я назваў сябе тваім быдлячым імем, хаме з тытулам?
– Не. Для цябе гэта занадта вялікі гонар.
– Хто вас прымае ўсур’ёз? – схіляў галаву Лізагуб. – Хто вас паважае, абыякавыя да сябе людзі? Правільна сказаў Ходзька: мы вас церпім як фарпост супраць варвараў. Усе вам выказваюць ласку, апякаючы ды прыядноўваючы. Проста шкада, што прападзяце. І дарэмна, бо толькі залішні клопат з вамі. Кіруй, па-бацькоўску апякай, гадуй...
– Сволач! – Алесевы вусны збялелі. – Рабавалі, жэрлі ды яшчэ...
– Што ў вас рабаваць? – кпіў Лізагуб.
Алесеў твар быў страшны. Прыступ жахлівага дзедаўскага шаленства падступаў аднекуль знутры.
– Кінь, - спалохаўся Фан дэр Фліт. – Яны небяспечныя.
Але Ігнацы не зважаў.
– Ласку! Ласку вам усе робяць! Што б вы былі без нас?
Адчуваючы, што цяпер ён не стрымаецца ад гневу, Алесь размахнуўся і, уклаўшы ўсю сваю сілу, ляснуў па гэтай шчацэ левай рукой, насунуўшы пад сківіцу знізу правай.
Лізагуб віскнуў, адлятаючы.
Вочы, вусны, увесь Алесеў выгляд былі такія страшныя, што хаўрус марудзіў кінуцца на яго. Адзін толькі Корвід мільгнуў недзе ўбаку, наносячы, відаць, адзін са сваіх страшных, непрыкметных удараў.
Біў у галаву.
Але ў Загорскага рэакцыя супраць шпагі, супраць кулака была імгненная. І ён нездарма стаў галавою да люфта.
Алесь таргануў галавою – і Альгердаў кулак змаху наляцеў на медны, востры зачап юшкі.
Корвід адскочыў, сагнуўшыся. Ён сычэў ад болю. З далоні цурком лілася на падлогу кроў.
Адкінуўшы нагою Язэпа Цялкоўскага, Алесь стаў у кут і падрыхтаваўся. Наляцеў Фан дэр Фліт – па мордзе, па мордзе сушанай трасцэ. Нагою ў пах Гальяшу Цялкоўскаму... Набліжаецца Лізагуб... Зноў у сківіцу.
Усё ж яго вырвалі з кута, абкружылі. Нехта – мабыць, Фан дэр Фліт – ударыў ззаду па галаве. Лізагуб сунуў у грудзі...
І раптам усё сціхла. Дзверы прыбіральні адчыніліся, і адтуль выйшаў настаўнік гімнастыкі, адстаўны афіцэр з маладых, падборысты і шыракагруды чалавек з дзіўным прозвішчам Крэст. Крэста большасць гімназістаў любіла, бо ён не задаваўся, не ўдаваў з сябе настаўніка, а паколькі спорт ледзь-ледзь пачынаў уваходзіць у моду і ніхто не лічыў яго за сур’ёзную дысцыпліну, а выкладчыка – за паўнацэннага, Крэст трымаўся з гімназістамі проста і роўна, хутчэй як не з вучнямі, а як з малодшымі сябрамі. Гэта выяўлялася шмат у чым. Між іншым, і ў тым, што ён ніколі не карыстаўся прыбіральняй для настаўнікаў.
Усе адскочылі. Крэст стаяў, выціраючы вільготныя рукі хустачкай, і белазубая ўсмешка ляжала на яго ружовым абліччы.
– Курыце ў прыбіральні, бэйбасы? – звярнуўся ён да Цялкоўскіх. – Усе кураць, халдзеі вы... Будзеце мець курыныя грудзі... Вось што.
Усе, хто нападаў, апусцілі галовы. Толькі Алесь глядзеў проста ў вочы Крэсту. Бачыў, як плавала на самавітым абліччы настаўніка лагодная ўсмешка.
– Прабачце, джэнтльмены, - сказаў Крэст, - я выпадкова чуў усё. Я не хацеў бы перашкаджаць вам. Іначай мне давялося б праседзець у прыбіральні да канца рэкрэацыі. Не звяртайце ўвагі.
Пайшоў прэч. Потым прыхільна спыніўся каля Лізагуба. Добразычліва параіў:
– Хіба так б’юць? Калі б’еш – бі ў жывот.
Крэст завярнуў за рог, і вакол Алеся зноў завіравала. Ён раскідваў тых, што чапляліся за яго, як мог, атрымліваючы за кожны ўдар – чатыры. У грудзях свістала. І раптам мільгнуў перад вачыма Лізагуб, а потым у вачах успыхнула вострая цемра...
Ігнацы скарыстаў параду.
Трымаючыся за сонечнае спляценне, Алесь хістаўся на нагах і не мог дыхнуць. Усё вакол то цямнела, то святлела.
Лізагуб стаяў перад ім і цадзіў праз зубы словы, якія таксама то знікалі, то даляталі аднекуль здалёк, то раптам жундзелі нібы ў самым вуху:
– Слухай, ты, дзярмо... Ты, мужыцкая зязюля... Ты, бруднае беларускае быдла... Мы цябе для тваёй жа карысці трохі патопчам нагамі, павучым... А перад гэтым ты запомні мае словы... Кінь...
Загорскага ўрэшце адпусціла. Яшчэ імгненне – і ён задыхнуўся б. Неймаверна салодкае паветра ўварвалася ў грудзі. Пачало святлець перад вачыма.
– Юда! – з усхліпамі хапаў паветра Алесь. – Мразь!
У вачах стала зусім светла. І тут Алесь убачыў за спіною ў Лізагуба, у дзвярах прыбіральні, светлавокага Сашку Волгіна. Волгін стаяў, папраўляючы рэмень, і глядзеў на тое, што рабілася, з неўразуменнем.
– Ты слухай, - звягаў Лізагуб. – Запамінай. Ты запомніш, бо потым мы цябе... для памяці...
– Зап-омню, - упершыню выдыхнуў Алесь. – За-помню.
– Запомніш... Не вякай пра гэты свой “прыгон”... Не вякай пра гэтую сваю “Беларусь”... Ведай, хто цябе церпіць... Ведай, каму ты раб... Вялікай Польшчы, а не Маскве...
Ярасць выбухнула раптам такім полымем, што ў Алеся збялелі вочы. Яна прыйшла нібыта з паветрам, якое ўдыхнуў ён і якім памылкова дыхала гэта дрэнь.
– Сашка, - сказаў ён. – Што ж ты глядзіш?! Бі свалоту!
Але ён не паспеў яшчэ крыкнуць да канца. Сашка нечакана ўзняў нагу і моцна, як страус, даў падэшвай у паясніцу Лізагубу. Нібы зламаўшыся, Ігнацы падаўся жыватом наперад, і тут Алесь, канчаткова ачуняўшы, ударыў Лізагуба пад ніжнюю шчэлепу.
У далоні Гальяша Цялкоўскага бліснуў вялікі медны кружок: боўдзіла нацягваў на руку каўчукавы цяж накладкі. Не даючы яму апамятацца, Алесь даў Гальяшу правай у скронь, і той пакаціўся па падлозе.
І тады астатнія з галёканнем рынулі на іх. Малацілі, хрыпелі, імкнуліся дарвацца бліжэй.
Было зусім дрэнна. Хаця Алесь і Волгін стаялі спіной да муру. Алесь убачыў, як Корвід дубасіць Сашку. Убачыў, што вочы ва ўсіх шалёныя і што ў гарачцы могуць кагосьці і забіць.
І тады ён схапіў плявацельніцу і – з маху – пусціў ёю ў акно. Шкло са звонам пасыпалася на двор. Сашка падскочыў бліжэй да акна і – у два пальцы – свіснуў разбойніцкім, чацвярным свістам.
Над дваром, над пляцоўкай для лапты рэзка, як нож, праляцеў гімназічны кліч аб дапамозе.
Унізе, на двары, а потым на сходах, нарадзіўся і стаў мацнець грукат соцень ног. Бліжэй. Бліжэй.
...Першае ўварвалася ў гулкі калідор, пабегла на гукі бойкі “Братэрства шыпшыны і чартапалоху”. Ляцеў, як апантаны, Мсціслаў:
Алеська! Братка! Сашка! Трымайцеся!
Лупілі за ім, рука да рукі, Пятрок Ясюкевіч і Мацей Біскуповіч. Цяжка соваў за імі цельпукаваты Усяслаў Грыма.
З маху ўдарылі ззаду. Алесь убачыў побач ясныя вочы Мсціслава. Мсціслаў раскідваў “арыстакратаў лёкайскай”... Грыма наскочыў на Дэмбавецкага, даў па шыі.
На аднаго?! На двух?!
Калідор ужо грукатаў бегам, гулка выбухаў галасамі. Прыбеглі “мазунчыкі”, сябры Лізагуба з сёмага і шостага. Іх было шмат.
Братэрства стала сценкай. Беглі і беглі новыя людзі. У калідоры стала цеснавата, і бойка на хвіліну сцішылася, як полымя, у якое паклалі зашмат дроў.
– Сябры, што здарылася?
– Панове, цо?..
– Хто каго?
Сашка скінуў з сябе Корвіда і адразу атрымаў па зубах ад Лізагуба. Крыкнуў:
– Білі беларуса за тое, што беларус!!!
Натоўп прасвідраваў худым жылаватым целам шасцікласнік Рафал Ржашэўскі. Выбіўся з месіва. Стаў. Зірнуў на Алеся ўтрапёна-спакойнымі сінімі вачыма.
– Цябе?
– І я таксама, - усміхнуўся праз распухлыя вусны Алесь. – Пацярпеў за ідэю вялікай Польшчы.
Шчокі ў Рафала нібы высахлі. Ён абвёў вачыма суседніх людзей. Сінія вочы стрэліся з тытунёвымі вачыма Лізагуба.
– Гэты, - нібы сцвердзіў Рафал. – Вядома. Хто ж яшчэ?
І наблізіўся да графа.
– Што ж ты нарабіў, смярдзючка?! – сказаў Рафал. – Халуй! Шкоднік!
...Бойка выбухнула ў розных канцах калідора, які дрыжаў, нібы ў ім грымела кананада. Настаўнікі і наглядчыкі мітусіліся недзе ў канцы і не маглі прарвацца да тых, што біліся. Крэст спрабаваў нешта рабіць, хутка, як гарох, раскідаючы задніх, але паток юнакоў са сходаў і верхняга паверха плыў і плыў.
Перад вачыма ў Алеся мільгалі твары. Ён, бы ў калейдаскопе, бачыў, як замахнуўся накладкай на яго, Алеся, Гальяш і як Мсціслаў перахапіў руку Цялкоўскага і ёю, з накладкай разам, мазануў ворага па носе... Потым дзіўны гук уразіў Алеся. Ён азірнуўся. Плакаў адной глоткай Пятрок Ясюкевіч. Горла юнака сутаргава пашыралася. І Алесь усім сэрцам зразумеў, што яны прысутнічаюць пры найвялікшым дзіве, калі табе здавалася, што ты і друг твой самотныя, а выявілася, што ўсе, большасць думала так, як вы, але маўчала, бо кожны лічыў, што ён адзін са сваімі смеху вартымі думкамі.
І тут Рафал раптам узнёс кулак і апусціў яго на галаву Дэмбавецкага.
– Вучыся, ёлуп, - зрывістым ад захаплення голасам крычаў Ржашэўскі. – Вучыся, сляпак! Вучыся, доўбня!
– Ліцвіны! Беларусы! У імя Канарскага!
Крыкі рынулі з усіх бакоў. Сценка кінулася на сценку.
...Праз пяць хвілін білася ўжо ўся гімназія. Усе паверхі будынка раўлі, стагналі, тупалі нагамі, пляскалі.
Прыйшоў час зводзіць рахункі за ўсе былыя крыўды. За пагарду. За здзеклівыя словы. За ўсё.
Яшчэ праз нейкіх пяць хвілін мазунчыкі пахіснуліся і падаліся назад, па сходах...
Загорскі цяжка ўздыхнуў і , нібы праз туман, убачыў, што са сходаў спускаюцца дырэктар, Гедымін і Крэст.
– Што гэта? – спытаў дырэктар.
Худы перст паказаў на нерухомага Лізагуба.
– Дзікуны, - сказаў дырэктар. – Папуасы... П’яныя нігілісты.
І звярнуўся да Алеся:
– Гэта, здаецца, з вас пачалося?
Начальніцкі гнеў вось-вось павінен быў прарвацца ў ягоным голасе.
– Так, - проста сказаў Алесь. – Настаўнік Крэст быў гэтаму сведкам.
Дырэктар сказаў:
– Я ведаю.
– То вы, напэўна, ведаеце таксама, што бітвы не было б, каб пан Крэст спыніў яе яшчэ тады?
– Не ваша справа займацца крытыканствам, малады чалавек, - сказаў Гедымін.
– Я ведаю гэта. Але, напэўна, настаўнік Крэст не адмовіцца пацвердзіць, што напаў не я. Што яны напалі на мяне. Сямёра на аднаго. Я вымушан быў бараніцца.
Крэст трохі ніяката развёў рукамі.
– Гэта так, - сказаў ён.
– Вы ведаеце, што гэта пахне выключэннем, мой юны сябра? – сказаў Гедымін.
– Ведаю. Для ўсёй гімназіі. І, ва ўсякім разе, я папрашу бацькоў, каб яны прасачылі за тым, каб мяне выключылі восьмым. Адразу за гэтымі вось, што ляжаць тут.
Дырэктар з прыкрасцю зірнуў на Крэста. Сапраўды, восьмым. Сапраўды, бацькі з іхнімі сувязямі прасочаць за гэтым. Бойка! Які год праходзіць без бойкі, агульнай бойкі ў гімназіі. Ох, гэта трэба замяць! Саміх пагоняць, як даведаюцца!
– Вы чулі, за што яны хацелі яго збіць? – спытаў дырэктар у Крэста.
– На жаль, не, - сказаў Крэст.
– За што вы яго? І за што яны?
Алесь узняў на дырэктара цвёрдыя глыбокія вочы.
– Я не магу сказаць вам гэтага.
Ён успомніў, што калі за “прыгон” не пахваляць яго, то за лаянку Лізагуба на ўрад і іншыя мілыя штучкі не пахваляць не толькі Лізагуба. Папячыцель, а за ім і ўсе іншыя напэўна прычэпяцца да слоў дурня, каб яшчэ мацней прышчаміць хвост палякам.
– Я не магу сказаць вам гэтага, - паўтарыў Алесь. – Але паверце слову двараніна: варта было.
Дырэктар паціснуў плячыма. Хто, сапраўды, разбярэцца ў рахунках гэтых юных вандалаў? Ён пакасіўся на Крэста.
Але Крэст таксама маўчаў. Утапіць Загорскага яму нічога не каштавала, але тады да папячыцеля дайшло б, што ў гімназіі асуджаюць прыгон і ўрад, што сёння змялі і выкінулі з будынка добрую палову тых, што стаялі за ўсё гэта.
І першы будзе адказваць ён, Крэст, бо гэта ягоным патураннем выбухнула бойка. Вось табе і “даў магчымасць правучыць”.
Таму Крэст маўчаў.
Звяртаючыся да “ваўчаняці”, дырэктар паказаў на Лізагуба:
– Вы лічыце, што збіць да паўсмерці – годны ўчынак? Біць двараніна?
– Яшчэ раз кажу, - сказаў Алесь, - варта было.
– Вы не раскайваецеся? – спытаў Гедымін.
– Я зрабіў бы гэта заўтра. І паслязаўтра.
– Гм, - сказаў дырэктар.
...Алесь сядзеў у крэсле, захутаны ў коўдру і тры пледы. Твар у яго быў чырвоны, светлыя вочы блішчалі.
Насупраць, ля танканогага століка, сядзеў стары Вежа.
Дзед думаў. Ён не глядзеў ні на ўнука, ні на Халімона Кірдуна, што стаяў ля сценкі. Халімон, таксама пераапрануты ў сухое, быў чырвоны, як з лазні: выпіў тры кручкі гарэлкі. Ратаваўся хатняй методай.
Выхаванец і дзядзька ледзь не патапіліся сёння. Ехалі з Вільні нібы насустрач вясне, разводдзямі, веснім лёдам. А ўсімі ярамі ўжо свістала – вада не вада, а снегавая каша, набрынялая, здрадніцкая.
Яры раўлі так, што нават збоку, здалёк страшна было чуць іхні рык. Першы яр праехалі. І другі праехалі. А трэцім ледзь не сплылі ў Дняпро. Ледзь не засмактала іх празрыстая ледзяная вада, што струменьчыкамі тачылася праз снегавую саладуху, раўла, круціла, перамешвала сама сябе, цягнула ўсё старонняе на трохсажнёвую глыбіню.
З цяжкасцю выцягнулі іх дрыгавічанскія мужыкі...
– Т-так, - суха сказаў дзед. – Заплаціў ты, значыцца, першую даніну свайму вар’яцтву. Скончылі, іх высокасць, курс навук.
– Я ж расказваў вам, дзеду.
– Ухваляю. Годна. І па-рыцарску. Але мне не лягчэй. Бацькам таксама. Ды яшчэ ў яры палез. З баязлівасці? Каб хутчэй насустрач небяспецы?
– Не.
– Што ж рабіць?
– Нічога, - сказаў Алесь. – Я не разумею, чаго вы напалі, дзеду. Ніхто, акрамя мяне, не пацярпеў. Ну добра, ну я тыдзень лічыў, што выключылі. А потым проста, “улічваючы небяспечнасць”, не далі мне вярнуцца да сяброў, прымусілі сядзець пад хатнім наглядам. Згодай папячыцеля прымусілі здаць экзамены і выпхнулі з Вільні. Далі ж скончыць.
– Не яны далі, - сказаў дзед. – Імя тваё дало.
– Не імя, - сказаў Алесь. – Боязь. Баяліся камісіі. Баяліся, што Лізагубавы словы ўсплывуць.
На вуснах у Вежы з’явілася іранічная усмешка.
– Ну і што? Ну і выпхнулі б Лізагуба ў Пензу, а цябе ў Арзамас. Яго за нянавісць да рускіх, цябе – за нянавісць да імперыі, да прыгону. Лягчэй бы гэта было?
Унукавы вочы ліхаманкава блішчалі.
– А вы хацелі б, каб мяне сямёра білі за тое, што я – гэта я, а я не адбіваўся б, а даў сябе біць?
Вежа глядзеў на Кірдуна.
Змрочны, добры Кірдун стаяў ля сценкі і чырванеў усё больш. Ці ад гарэлкі, ці мо ад сораму.
І раптам Кірдун, а па мянушцы “Халява”, замест таго каб апраўдвацца, тлумачыць, словам, рабіць усё тое, што было асвячона традыцыяй, раптам зароў на поўны голас і перайшоў у наступ:
– У гімназію анахцемскую аддалі. А там усямёх паніча біць хацелі... Дзякуй богу, не далі добрыя людзі.
Дзед збіраўся быў прыкрыкнуць, але спыніць Халімона было немагчыма.
– Карактарыстыку дрэнную далі... – роў Кірдун. – Дзеля чаго? Дзеля смярдзючкі той. Будучы, бачыце, царскі злачынец знайшоўся. Невядома яшчэ, хто з іх злачынец, панічык ці цар.
– Ідзі, Кірдун, - нечакана мякка сказаў Вежа. – Ідзі, выпі яшчэ. За любоў – мецьмеш ад мяне.
Кірдун, прыхліпаючы, рушыўся да дзвярэй.
Алесь глядзеў, як Вежа невідушчымі вачыма таропаецца на чорны мокры парк, на голыя дрэвы, на лапікі снегу і на сіні ўздзьмуты Дняпро.
Трывожна крычалі ў галінах гракі.
І раптам дзед груба вылаяўся. Упершыню за ўвесь час, што ведаў яго Алесь:
– Маці іхнюю так... маці іхнюю гэтак і разгэтак... Не пусцяць ва універсітэт – у Оксфард адвязу. Загорскі, бачыце, патэнцыяльны цароў злачынец... Пляваў я на іх...