Так, сказаў Кастусь. Розныя плёткі ходзяць аб гэтым падзенні. Вось яно, хлопчыкі, якая справа. А паколькі вызваленне, як кажуць, на носе, то нам трэба быць на месцах. Усім, акрамя мяне.
Хлопцы, чалавек пятнаццаць, і сярод іх Алесь, Мсціслаў, Ямант, Звяждоўскі, сядзелі ў пакойчыку непрытульнай пецярбургскай кватэры. За вокнамі была цёплая зіма, ішоў дождж са снегам.
Кажуць, вось-вось накіруюцца па Маскоўскім гасцінцы да сарака генералаў світы і флігель- ад’ютантаў, спакойна сказаў Звяждоўскі. Для назірання за ходам сялянскай справы. Буткоў надзяліў кожнага афіцыйным чамаданам з афіцыйным ключом і за пячацямі. У чамаданах павязуць новыя сялянскія палажэнні і здадуць губернатарам.
Звяждоўскі выглядаў у бліскучым штабным мундзіры вельмі эфектна.
Што мы павінны рабіць? спытаў Мсціслаў.
З усіх сіл стрымліваць сялянскія выступленні, калі яны будуць, змрочна сказаў Кастусь. Не час для крыві. Дый потым, якая з іх карысць, з разрозненых? Вось калі ўжо зальюць мужыкам сала за шкуру, як пачуюць на сваёй спіне, што яно такое, царская воля, тады будзем біць у набат.
І ўсё ж шкада, што не пачалі раней рыхтавацца, сказаў Алесь. Зручны момант. І ў Варшаве закалат.
Змялі яны варшаўскі закалат, сказаў Ямант, падманулі... Ну што ж, паедзем. Кіну універсітэт. Спашлюся на хворыя вочы.
І ўсё ж пацерпім, хлопцы, сказаў Кастусь. А то атрымаецца няшчасце, як у бедных хлопцаў з гуртка Віткоўскага. Разагналі, арыштавалі. А праз гэта правалілася арганізацыя Віленскай гімназіі. Першы правал. Пяць месяцаў мінула, а ўспомню сэрца баліць. Хоць там астаўся, Алесь?
Мала. Далеўскі Цітус, Багушэвіч Францішак, яшчэ некалькі чалавек ды мой брат. У глыбокае падполле пайшлі хлопцы. Бачыў я старэйшага Цітусавага брата, Францішка. Бядуе страшэнна. Ёсць і ў іх нелегальная арганізацыя, узначальваюць яе ён ды Гейштар Якуб, то Францішак кажа: як асірацелі яны без маладых.
Ану іх да д’ябла! сказаў Мсціслаў. Смаркулі панскія, белая костка.
Правільна, нечакана сказаў Звяждоўскі.
Но-но, сказаў Мсціслаў, сам ці даўно белы быў.
Ты ж мяне перавыхаваў, засмяяўся Людвік.
Ды ўжо, буркнуў нехлямяжы Грыма, ты, Людвік, раскажы, што чуў у палацы.
Што ж, Звяждоўскі думаў. Прыемнага мала. Пойдуць на некаторыя ўступкі палякам і замажуць ім рот. Быў я ў вялікай княгіні Гелены Паўлаўны. Кола вузкае. Статс-сакратар Карніцкі, што прыехаў з Варшавы, міністр унутраных спраў Ланской, Валуеў, яшчэ некалькі чалавек. Уражанне: трохі спалоханыя людзі. Дый сапраўды, як не спалохацца. Не кажучы аб Польшчы, уся Літва і Беларусь служаць паніхіды па забітых. А ва ўладароў ніякага пачуцця маральнай сілы. Валуеў сказаў Карніцкаму, што тут адно войска не паможа. Далгарукаў кажа Валуеву: “On prend la chose trop légèrement chez nous”. Той яму: “Je tiens pour certain que la chose est trés grave". Князь толькі азірнуўся: “Chut! il n’en faut pas parler”[76]. А той: “Але чаму?”... Карніцкі прывёз ад намесніка ліст аб тым, што бараніць далей такі рэжым немагчыма і што трэба або зрабіць уступкі, або правіць царствам з дня ў дзень багнетамі і карцеччу.
Цікава, сказаў Кастусь.
Але. Карніцкі кажа, што калі патрабаванні не будуць выкананы...
Патрабаванні... сказаў Біскуповіч. Толькі агульная просьба звярнуць увагу на злашчасны стан Польшы.
Не перапыняй, буркнуў Грыма.
...то ніхто не астанецца працаваць у Польшчы, бо струну нацягнулі да немагчымага, і яна парвалася. Gouverner c’est prévoir[77]. Потым Валуеў гаварыў з вялікай княгіняй. Яна запытала ў яго: “Que faut il faire en Pologne?” Ён кажа: “Changer de systéme, Madame”. Тая самая ўсміхаецца, паказвае на Ланскога: “Je le pense aussi; mais voici le ministre de l'intérieur qui est flamboyant et parle des mesures de sévérité”. Валуеў паціскае плячыма: “Mais on a été trente ans sévères, Madame, et où en est on arrivé”[78].
Кастусь засмяяўся. Звяждоўскі ўсміхнуўся яму ў адказ:
Тады нехта невядомы мне кажа: “On ne tombe que du côté où l'on penche. Si nous tombons en Pologne, c’est donc du côté de mesures de police substituèes, á des idéeś de gouvernement”[79]. Словам, нават яны бачаць: без уступак не абыдзешся.
Гуляюць намі, сказаў велікавокі Ясюкевіч. Ах, лухта ўсё. Сваю рэвалюцыю нам трэба, чырвоную, вось што. Зямля, воля, паўстанне ўсюдых, братэрства ўсім народам.
Гм, сказаў Ямант, і маскалям? Чаму я павінен паміраць за маскаля?
Кінь, Юзя, з дакорам сказаў Алесь. Гэта адны з самых добрых людзей на свеце. Урад у іх толькі дрэнны, вось што. Зменім усё будзе хораша.
Я ведаю, сказаў Кастусь. Каб людзі жылі, працавалі і елі хлеб усё гэтае наша богам праклятае саслоўе на шыбеніцу. І вялікадзяржаўных бюракратаў да д’ябла.
Не ведаю, змрочна сказаў Грыма. Калі адзін чалавек не вычарпае ўсёй глыбіні натуры другога, які б ён ні быў геніяльны, калі ён не здолее замяніць яго, то і адзін народ не можа замяніць сабою другога, няхай нават больш слабага... Нашто ж тады кожнай нацыі крычаць аб сваёй перавазе? Гэта ж тое самае, што патрабаваць, заклікаць сцерці з зямлі суседні народ... Я так не магу... Я... не магу быць таму сябрам ні такім людзям, як Валуеў, ні табе, Ямант. І я пайду на бітву, каб ніколі, ніколі такога не было. Каб усе браты, і кожны вольны як птушка.
Кастусь устаў:
Што ж, паны новапрызначаныя камісары будучага паўстання і камандзіры атрадаў, час разыходзіцца?
Час, сказаў Біскуповіч.
Тады па адным.
...Каліноўскі і Загорскі ішлі берагам Мойкі.
Віктара я разарваць гатоў, сказаў Кастусь. Ты ведаеш, як ён “лекаваўся” ў Італіі? Далучыўся да гарыбальдзійцаў. А вярнуўся яму горш і горш.
Што ж, пэўна, яму якраз было патрэбна паветра свабоды. Можа, таму ён і задыхаўся. Нічога. Дачакаецца перамогі. А там вылечым... Ты не хацеў бы схадзіць да Шаўчэнкі?
Сорамна неяк.
А ўсё ж сходзім. Заўтра, якраз перад ад’ездам.
Давай.
Мойка пад парывамі ветру рабацінілася і моршчылася ля таго берага, адкуль ён прылятаў, і была спакойная ля другога.
Ну вось, сказаў Кастусь, кінулі жэрабя. Ты не пакрыўдзіўся, што кіраваць сіламі Магілёўшчыны будзе Людвік?
Звяждоўскі варты чалавек, проста сказаў Алесь. І ён вайсковы. Ды яшчэ з таленавітых. Я рэвалюцыянер, Кастусь. Хай будзе так, як лепей для справы. І потым, камісар атрадаў ніжняга Прыдняпроўя таксама мне работы хопіць. І ў сваім куце.
Я гэта таму, што цябе мала ведаюць у цэнтры, і ты застрахаваны ад правалу.
Не верыш “белым”?
Не, прызнаўся Кастусь.
І я не веру.
І потым, ты ездзіш па справах табе лягчэй арганізаваць людзей.
Яны ішлі. У прыцемку асабліва пяшчотныя і прыгожыя былі абліччы жанчын, асабліва гордыя твары мужчын. Але яны не думалі цяпер аб жанчынах. Ім было не да таго.
Едзь, сказаў Кастусь. Стрымлівай, не давай, каб перадчасна расплюхалі гнеў.
Маўчалі. І раптам Калінаўскі спытаў:
Ты не чуў, што Ясюкевіч вершы піша?
Не.
Піша, але хавае. Як кожны другі. Як ты і я.
Усміхнуўся:
Як пошасць сярод нашых гэтыя вершы.
Што ж зробіш? Малады народ, ірвецца наперад.
Як думаеш, які шлях нашага верша? Сілабіка польская або тоніка? Або гекзаметр, які можа быць і тым і іншым?
Нешта асобнае.
Алесь задумаўся.
Ты аб чым?
Я вось думаю, якімі вачыма глядзелі егіпцяне на першыя крокі грэкаў? Таксама з пагардай. І грэкам, сапраўды, яшчэ пяцьсот год трэба было ісці, каб зарабіць права на Фідыя і Эсхіла.
Яны падняліся па сходах у Кастусёў пакой. Каліноўскі запаліў свечку.
Але яны не паспелі нават скінуць паліто. Пачуўся грукат ног па сходах, і ў пакой уварваўся распатланы і страшны Віктар.
Хлопцы! крыкнуў ён. Хлопцы, Шаўчэнка памёр!
Ты што? збялеў Кастусь. Такі малады яшчэ?
Памёр, хлопцы, памёр, ашалела паўтарыў Віктар.
Твар ягоны быў белы. І раптам старэйшы Каліноўскі зайшоўся ў нясцерпным кашлі. Алесь кінуўся па ваду. Калі Віктара адпусціла і ён адняў хустку ад рота на хустцы была кроў. Хворы вінавата зірнуў на Алеся.
Не дачакаўся, разгублена сказаў Кастусь.
Многія не дачакаюцца, сказаў Віктар. Многія не дачакаюцца волі.
“У нас занадта лёгка глядзяць на гэтую справу”. – “Я знаю напэўна, што становішча вельмі цяжкае”. – “Т-с-с! Не трэба аб гэтым казаць” (франц.).
Кіраваць – гэта прадбачыць (франц.).
“Што трэба зрабіць у Польшчы?” – “Змяніць сістэму, васпані”. – “Я таксама гэтак думаю, але вось міністр унутраных спраў вельмі палкі і кажа аб строгіх мерах”. – “Але мы на працягу трыццаці год былі строгія, васпані, а да чаго мы прыйшлі?” (франц.).
“Падаюць толькі ў той бок, куды нахіляюцца. Калі мы ўпадзем у Польшчы, дык толькі ад паліцэйскіх мер, якімі замянілі ідэі ўрада” (франц.).