Я спусцiўся да тэрасы. Над вiнаграднiкамi ледзь-ледзь вырысоўвалiся сiлуэты пладовых дрэў. Пагоркi нiбы плячом прыўзнiмалi заслону туману. Перада мной, як жывая iстота, узвышалася царква са званiцай. Ты вось усiм паўтараеш, што я нiчога не разумею ў такiх рэчах... А ў тую хвiлiну мне адкрылася, што чалавеку, жыццё ў якога паламалася, трэба абавязкова шукаць прычыну i сэнс сваёй трагедыi, i што галоўныя падзеi нашага жыцця, асаблiва тыя, якiя датычаць сэрца нашага, пасланы нам з патаемным запаветам, i трэба толькi ўмець прачытаць, разгадаць яго... Што ж, былi ў маiм жыццi часiны, калi я мог спасцiгнуць такiя таямнiцы, i гэта павiнна было зблiзiць мяне з табою. Зрэшты, у тую ранiцу хваляванне маё было нядоўгае... Помню, як я вярнуўся дадому. Яшчэ не было i васьмi, а сонца ўжо няўмольна палiла. Ты стаяла ля акна i, нахiлiўшы галаву, прытрымлiвала адной рукой свае распушчаныя валасы, а другой расчэсвала iх шчоткай. Ты не бачыла мяне. Я спынiўся i паглядзеў на цябе з такой нянавiсцю, што i сёння, здаецца, у роце ў мяне горыч той нянавiсцi.
Я ўбег у свой кабiнет, адамкнуў шуфляду, дзе ляжала скамечаная хустачка... Тая, якой выцiраў я твае слёзы i як дурань хаваў з таго часу. Я ўзяў насоўку, прывязаў да яе камень, нiбы да шыi жывога сабакi, якога сабраўся ўтапiць, i кiнуў яе ў сажалку.
V
I з таго дня пачалася эра вялiкага маўчання, якая цягнецца ўжо пятае дзесяцiгоддзе. Вонкава нiчога не змянiлася ў нашым жыццi. Усё як быццам iшло па-ранейшаму. Не перапынялася i наша цялесная блiзкасць, толькi ў нашых абдымках ужо не паўставала перад намi здань Рудольфа, i ты нiколi не паўтарала больш гэтага небяспечнага iмя. Што ж, ён ужо адведаў нас i зрабiў сваю справу - падарваў наша шчасце. А цяпер заставалася толькi маўчаць i чакаць новых пакут...
Можа, ты i папракала сябе за тую споведзь. Наўрад цi надавала ты свайму прызнанню нейкае асаблiвае значэнне. Проста ты падумала, што будзе разумней не ўпамiнаць больш гэтага iмя. Не ведаю, можа, ты не заўважала, што мы ўжо не шапталiся, як раней, начамi. Скончылiся нашы доўгiя размовы. Мы ўзважвалi цяпер кожнае слова i абое трымалiся насцярожана.
Ноччу я часта прачынаўся - боль i крыўда будзiлi мяне. "Усё... I нiкуды цяпер не вырвацца... Спрытна ж ты мяне падлавiла", - думаў я. Мне часам уяўлялася, як я ўстрою табе сцэну. Вось я груба трасу, буджу цябе, скiдаю з пасцелi. А ты крычыш: "Не, я не ашуквала цябе, клянуся, я пакахала цябе!.."
Пакахала... Цяпер то я ведаю тваё каханне... I як жа лёгка, аказваецца, пераканаць свайго партнёра! Варта толькi прытварыцца... А я ж не пачвара. Любая дзяўчына, якая шчыра пакахала б мяне, магла б зрабiць са мной усё, што захацела б.
Бывала, я стагнаў ад свайго бяссiлля, а ты i не прачыналася.
Твая першая цяжарнасць зняла ўсялякую патрэбу высвятляць нашы адносiны, i яны паступова змянiлiся. Ты зацяжарыла перад зборам вiнаграду. Мы вярнулiся ў горад. Цяжарнасць тваю зберагчы не ўдалося: атрымаўся выкiдыш. Некалькi тыдняў давялося табе праляжаць у пасцелi. Вясной ты зноў зацяжарала. Як мы цябе бераглi тады!.. I вось пайшлi гады, калi ты зачынала, нараджала, хварэла, кармiла, - прычын у мяне было больш чым дастаткова, каб аддалiцца ад цябе. I я пачаў дазваляць сабе некаторыя вольнасцi. Праўда, паводзiў я сябе ўмела i трымаў усё пад строгiм сакрэтам. Я працаваў ужо ў судзе, "меў сваё крэсла", як казала мама, i мне трэба было захоўваць прыстойнасць. Свае авантуры я прарабляў у пэўны час i ў надзейных месцах. Жыццё ў невялiкiм правiнцыйным гарадку само падказвае распуснiку, як зрабiць, каб усё было цiха. Супакойся, калi ласка, Iза, я мiласэрна пазбаўлю цябе ад успамiнаў пра мае залёты...
Але, калi б я паводзiў сябе не так асцярожна, ты ўсё роўна нiчога не заўважыла б. Пасля нараджэння Хюбэра ты паказала тваю сапраўдную натуру: ты ад прыроды - мацi i толькi мацi. Я для цябе перастаў iснаваць. Ты ўся была аддадзена дзецям. Я зрабiў цябе мацi, i на гэтым мая мiсiя закончылася. Больш ад мяне ты ўжо нiчога не чакала.
Пакуль дзецi былi немаўлятамi, яны амаль не цiкавiлi мяне, i з-за iх у нас з табой не было нiякiх сутычак. Разам бывалi мы рэдка. Сустракалiся хiба што дзеля таго, каб выканаць свой шлюбны абавязак. I нават у тыя кароткiя iмгненнi блiзкасцi мы былi ўжо страшэнна далёка адно ад аднаго.
Пра маё iснаванне ўспомнiла ты толькi тады, калi табе здалося, што я стаў небяспечны для тваiх дзетак. Ты ўзненавiдзела мяне, калi я загаварыў пра свае правы на iх. Можаш цяпер парадавацца: нiякага бацькоўскага iнстынкту ў мяне не было. Ува мне проста заклекатала рэўнасць, я зайздросцiў гэтым малым, якiя абудзiлi ў табе такую палкую любоў. I вось, каб пакараць цябе, я хацеў адабраць iх у цябе. Вядома, я гаварыў пра высокiя матывы, перш-наперш пра бацькоўскi абавязак. Не хацеў я, каб адпетая ханжа, прытворшчыца-святоша сапсавала маiх дзяцей... Вось у якую гордую позу я станавiўся... Урэшце, якая поза? Так я лiчыў i на самай справе.
Божа, цi ўдасца мне калi-небудзь закончыць гэтае пасланне? Я пачаў пiсаць яго табе, а цяпер мне здаецца, што не зможаш ты чытаць усё гэта. Значыць, хутчэй за ўсё пiшу я самому сабе. Можа, гэта прафесiйная прывычка: стары адвакат прыводзiць да ладу папку з абсалютна прайгранай справай свайго жыцця...
Зноў чуваць царкоўныя званы... Заўтра вялiкдзень. Давядзецца мне спусцiцца ў гасцiную i адзначыць разам з вамi "святы дзень", як я табе абяцаў. "Дзецi скардзяцца, што зусiм цябе не бачаць", - сказала ты сёння ранiцай. Разам з табой была каля маёй пасцелi Жэнеўева. Ты выйшла, каб пакiнуць нас адных. Жэнеўеве трэба было пра нешта мяне папрасiць. Я чуў, як вы шапталiся ў калiдоры. "Пагавары з iм спачатку ты", - пераконвала ты Жэнеўеву. Я здагадваўся, што гаворка пойдзе пра мужа маёй унучкi, пра гэтага шалапута i гультая Фiлi. Якi ж я малайчына! Так павярнуў размову, што не даў Жэнеўеве загаварыць пра свайго няўдалага зяця, i яна пайшла з чым прыйшла. Я-то добра ведаю, што ёй трэба. На мiнулым тыднi я чуў, як яны свае планы строiлi. Акно гасцiнай акурат пад маiм акном, i, калi вокны адчынены, я магу пачуць кожнае слова. Варта мне толькi нахiлiцца. Яны хочуць, каб я "пазычыў" Фiлi вялiкую суму, а ён унясе яе на бiржу i атрымае чвэрць пакета акцый... Хацець то хочуць, але я, стары лiс, носам чую: хутка будзе бура. Трымай грошы пад замком... Ведалi б яны, колькi я прадаў акцый у мiнулым месяцы: я яшчэ тады ўлавiў, што курс акцый вось-вось пачне падаць, i апярэдзiў падзеi...
Усе паехалi да вячэрнi. Апусцеў дом, нi душы на вулiцы, на палях. А я сяджу тут адзiн, стары Фаўст, адрынуты ад усiх людскiх радасцяў сваёй жахлiвай старасцю.
Не ведаеце вы, што такое старасць. А як уважлiва слухалi вы мяне за снеданнем, калi я загаварыў пра справы на бiржы, - так i елi мяне вачыма, так i лавiлi кожнае слова. Зрэшты, гаварыў я толькi для Хюбэра - няхай думае, пакуль яшчэ не позна. Як жа ён устрывожыўся! Вось дзе ўжо хто не ўмее хаваць свае непрыемнасцi! Але еў ён за дваiх, апаражняючы адну талерку за другой. А ты яму ўсё падкладала. Усе мацяркi аднолькавыя: як убачаць, што ў любага сынка непрыемнасцi, дык амаль сiлком прымушаюць яго есцi, нiбы гэта яго падбадзёрыць i дапаможа выйсцi з бяды. А Хюбэр цябе перабiваў, не даваў гаварыць, грубiў, як калiсьцi я грубiў сваёй маме.
Затое малады Фiлi, муж маёй унучкi Янiны, так ужо ўвiхаўся каля мяне! Ну а сама Янiна месца сабе не знаходзiла i ўсё клапацiлася пра маё здароўе:
- Дзядуля, даражэнькi, нашто вы палiце? Гэта ж так шкодна! А вы ўпэўнены, што ў гэтай каве сапраўды няма кафеiну?
Дрэнная з яе актрыса: фальш у кожным слове, нават тэмбр голасу выдае яе з галавой. Ты сама ў маладосцi прытваралася i фальшывiла, але пасля першых родаў перастала крыўляцца i зрабiлася самой сабой. А вось Янiна да канца жыцця застанецца дурненькай дамачкай, якая стараецца гнацца за модай, паўтарае чужыя словы, думкi, бо сваiх не мае i нiчога на свеце не разумее. I як гэта Фiлi, такi заядлы гуляка, можа ўжыцца з гэтай дурнiцай i крыўлякай? Зрэшты, не ўсё ў ёй фальшывае - яна шчыра кахае прыгажуна Фiлi. Янiна таму i iграе сваю ролю няўдала, што для яе нiчога на свеце не iснуе, акрамя яе кахання.
Пасля снедання мы выйшлi на веранду. Фiлi i Янiна ўмольна ўпiвалiся позiркамi ў Жэнеўеву, а тая ў сваю чаргу не адводзiла вачэй ад мяне i ўсё парывалася нешта сказаць. Ты, Iза, амаль незаўважна падала знак: тут не пачынай. Тады Жэнеўева падышла да мяне i прапанавала:
- Тата, давай прагуляемся трохi! Такi цудоўны дзень!..
Няўжо я стаў для ўсiх вас такiм страшным? Спачатку я вырашыў, што i з месца адсюль не крануся, але стала шкада дачкi, i я ўзяў яе пад руку. Мы выйшлi ў сад. З веранды ўся сямейка пiльна назiрала за кожным нашым крокам. Жэнеўева адразу ж i пачала:
- Тата, я хацела пагаварыць з табой пра Фiлi...
Яна дрыжала. Паверце: гэта страшна, калi родныя дзецi цябе цураюцца... Але ж хiба можна ў шэсцьдзесят восем гадоў адным махам зняць з твару выраз жорсткасцi i няўмольнасцi, якi фармiраваўся гадамi, дзесяцiгоддзямi?.. У такiм узросце гэтага нельга зрабiць. А душа балiць ад крыўды, што яна схавана пад такой маскай... Жэнеўева паспешлiва выказала сваю просьбу. Кожнае яе слова было папярэдне добра ўзважана. Як я i чакаў, гаворка iшла пра пазыку i будучую дзейнасць Фiлi на бiржы. Жэнеўева гаварыла складна, пераканаўча i ўсё ж зрабiла вялiкую прамашку: яна нацiскала якраз на тыя довады, якiя мяне толькi раздражнялi. Яе паслухаць, дык атрымлiвалася, што гультайства Фiлi наробiць бяды маладой сям'i. Фiлi, бачыце, i так ужо пачаў псавацца... Я адказаў, што такому валацугу, як Фiлi, занятак на бiржы будзе толькi зручнай шырмай, i лепшага прыкрыцця для любоўных авантур яму i не трэба. Жэнеўева стала яго баранiць... Ну што ты зробiш: усе любяць гэтага Фiлi... "Навошта, татачка, судзiць яго стражэй, чым Янiна?.."
Я сказаў, што нават i не збiраюся судзiць i выносiць свой прысуд гэтаму маладому жарэбчыку, i ўвогуле яго любоўныя справы мяне зусiм не цiкавяць.
- А хiба ён цiкавiцца мной? Яму ж нiякай справы да мяне няма. Дык з якой гэта ласкi я буду пра яго думаць?
- Ён цябе вельмi паважае...
Гэтая бессаромная хлусня прымусiла мяне трохi "супакоiць" Жэнеўеву:
- О, вядома, толькi з пачуцця вялiкай павагi твой зяцёк i ахрысцiў мяне "старым кракадзiлам". Прашу, не пярэч мне. Я сам не раз чуў, як ён за маёй спiной так мяне называў... Што ж, сварыцца з iм я не збiраюся; кракадзiл дык кракадзiл, кракадзiлам i застануся. А чаго можна чакаць ад старога кракадзiла? Толькi ягонай смерцi. Але пачакайце! Глядзiце, каб гэты нябожчык не ўцяў вас i з таго свету! (Вельмi шкадую, што сказаў гэта, - цяпер яны пачнуць трывожыцца, рабiць здагадкi.)
Жэнеўева спалохана апраўдвалася, больш за ўсё на свеце баючыся, што я пакрыўдзiўся на гэтую мянушку "кракадзiл". Ды што мянушка... Абражала мяне не мянушка, а маладосць Фiлi. Няўжо гэты малакасос нiяк не ўцямiць сабе, што я i не магу да яго ставiцца iнакш. Я пражыў свой век i нiчога, акрамя нянавiсцi да сябе, не бачыў, а ён з маладых гадоў купаецца ў такой раскошы, якая мне нiколi i не снiлася. Ненавiджу такiх... Ну, а гэтага Фiлi не магу пераносiць. Як блудны кот цiха скача ў чужое акно, знюхаўшы смачненькае, так i ён мяккай хадою пракраўся ў мой дом, пачуўшы прынадны пах багацця. Пасаг у маёй унучкi быў невялiкi, затое ў яе былi ашаламляльныя "надзеi". Чорт бы iх пабраў, гэтыя надзеi нашых дзетак! Каб здзейснiць iх, дзеткi рады пераступiць i цераз наш труп.
Жэнеўева расплакалася, усхлiпвала, выцiрала слёзы, i тут я прашаптаў ёй:
- Паслухай, у рэшце рэшт у цябе ёсць муж. Твой Альфрэд камерсант - гандлюе ромам. Няўжо ён не можа ўладкаваць да сябе Фiлi i памагчы яму? Чаму я павiнен быць велiкадушным больш, чым вы?
I тут пайшла зусiм iншая размова. Жэнеўева загаварыла пра бедалагу Альфрэда. Ды з такой агiдай, з такой грэблiвасцю! "Ды гэта ж баязлiвец, поўная нiкчэмнасць! Якi з яго камерсант?! Справы не ведае, прыбытку нiякага!.. Была калiсьцi фiрма, а цяпер!.. Там аднаму ўжо няма чаго рабiць, не тое што дваiм..."
Я супакоiў дачку:
- Муж твой - чалавек сапраўды асцярожны. Але асцярожнасць у камерцыi - рэч карысная: калi наблiжаецца навальнiца, трэба хутчэй апускаць ветразi. Будучыня за такiмi, хто, як Альфрэд, бачыць далёка i не робiць вялiкiх ставак. Сёння самы вялiкi недахоп дзелавога чалавека - шырокi размах..."
Жэнеўева падумала, што я насмiхаюся з яе, а я i праўда ў гэтым перакананы i недарэмна трымаю грошы пад замком, не давяраю нават ашчадным касам.
Мы вярталiся дамоў. Жэнеўева больш не адважвалася гаварыць. Я знарок iшоў збоку i не падтрымлiваў яе за руку. Усе дамачадцы сядзелi на верандзе, глядзелi на нас i, вядома, гаварылi пра яўныя злавесныя прыкметы разладу памiж намi. Вiдаць, наш прыход спынiў спрэчку памiж сям'ёй Хюбэра i сям'ёй Жэнеўевы. Ох, якая бойка будзе вакол маёй спадчыны, як толькi я выпушчу яе з рук. Усе сядзелi. Стаяў адзiн Фiлi. Вецер развяваў яго вiхрастыя, непакорлiвыя валасы. На iм была кашуля з расшпiленым каўняром i кароткiмi рукавамi. Ненавiджу гэтых сучасных малайцоў, - яны падобныя да атлетычных дзевак. Яго круглыя дзiцячыя шчокi запунсавелi, калi на дурное пытанне Янiны: "Ну, як пасакрэтнiчалi?" - я ласкава адказаў: "Мы пагаварылi пра старога кракадзiла..."
Яшчэ раз скажу: не за мянушку я яго неўзлюбiў, а за тое, што моладзь не разумее, што такое старасць. Не можа нават уявiць сабе пакут чалавека, якi нiчога не атрымаў ад жыцця i нiчога ўжо не чакае ад смерцi. Што будзе з намi на тым свеце? Дый цi ёсць ён - той свет? Не дадзена нам пры жыццi ведаць гэта... Але ж ты, Iза, ты не адпакутавала таго, што лёс адвёў мне на гэтым свеце. Дзецi не чакаюць тваёй смерцi. Яны па-свойму любяць, шануюць цябе. Так сталася, што ты заваявала iх сэрцы. А я ж любiў iх... Жэнеўева - тоўстая саракагадовая жанчына, якая толькi што спрабавала вывудзiць у мяне чатырыста тысяч франкаў свайму гультаю зяцю, - а я ж помню яе маленькую ў сябе на каленях!.. А ты, бывала, як убачыш такое, адразу клiчаш яе да сябе... Ды што ж гэта я! Так я нiколi не давяду да канца сваёй споведзi, калi буду блытаць цяперашняе з мiнулым. Пастараюся быць больш паслядоўным.
VI
Мне здаецца, Iза, што я ўзненавiдзеў цябе не адразу пасля той злашчаснай ночы. Мая нянавiсць нараджалася паступова, калi я ўсё больш i больш пераконваўся ў тваёй абыякавасцi да мяне, бо нiчога не iснавала для цябе на свеце, акрамя гэтых плаксiвых, прагных крыкуноў-дзетак. Ты нават не заўважыла, што ў трыццаць гадоў я стаў вядомым адвакатам па грамадзянскiх справах. У мяне была салiдная клiентура, са мною раiлiся, мяне цанiлi ва ўсёй нашай акрузе. У нас працавалi самыя лепшыя адвакаты з усёй Францыi, i ўступалi мы толькi Парыжу. А пасля справы Вiльнаў (1893 год) я праславiўся, акрамя таго, i як адвакат-крымiналiст (такое ў юрыдычнай практыцы здараецца надзвычай рэдка). I толькi ты адна не ведала, што мая прамова на гэтым працэсе атрымала сусветную вядомасць. I якраз у 1893 годзе наш разлад перайшоў у адкрытую вайну.
Гэтая справа Вiльнаў праславiла мяне, але пасля яе мяне яшчэ мацней сцiснулi цiскi, у якiх я i так задыхаўся. Дагэтуль я яшчэ верыў, спадзяваўся, чакаў, але мой трыумф канчаткова даказаў мне, што я для цябе не iсную i ты нiчога не хочаш ведаць пра мяне i мае клопаты.
Муж i жонка Вiльнаў (я ўсё ж такi прыгадаю табе iх гiсторыю) пражылi разам дваццаць гадоў i здолелi зберагчы такое чыстае каханне, што iм усе зайздросцiлi i гаварылi: "Вось ужо дзе пара! Вадой не разальеш!" Жылi яны з пятнаццацiгадовым сынам у сваiм маёнтку ў Арноне. Гасцей амаль не прымалi, бо iм i адным было добра. "Такое каханне толькi ў кнiгах бывае!" - дзiвiлася твая мацi, якая заўсёды гаварыла збiтымi фразамi (дарэчы, Жэнеўева дасканала авалодала гэтым бабулiным "мастацтвам")...
Дык вось, аднойчы ранiцай слуга прыбiраў пакоi на першым паверсе. Нечакана ўгары пачуўся стрэл i страшэнны крык. Слуга кiнуўся на другi паверх. Спальня гаспадароў на замку. Да яго даносяцца прыглушаныя галасы, чуваць, як перасоўваюць мэблю, нехта пабег у ванную... Нарэшце дзверы адчынiлiся. Месьё Вiльнаў ляжыць на пасцелi, уся кашуля ў крывi. Над iм - перапалоханая, непрычасаная, у халаце мадам Вiльнаў з рэвальверам у руцэ: "Я паранiла майго мужа. Хутчэй прывязiце сюды доктара i камiсара палiцыi. Я адгэтуль нiкуды не пайду". Больш ад яе нiхто не мог нiчога дабiцца. На ўсе пытаннi быў адзiн адказ: "Я паранiла мужа". Гэта пацвердзiў i сам месьё Вiльнаў, як толькi апрытомнеў i змог гаварыць. Даваць iншыя паказаннi ён адмовiўся. Жонка таксама...
Выбiраць адваката Вiльнаў не захацелi. Выйшла так, што абараняць iнтарэсы мадам Вiльнаў прызначылi мяне. Штодня ездзiў я да яе ў турму, аднак выпытаць мне нiчога не ўдалося. Па горадзе хадзiлi самыя неверагодныя чуткi, але я з самага пачатку не сумняваўся, што мадам Вiльнаў невiнаватая: яна сама ўзяла на сябе вiну, а яе дарагi i любы муж пагадзiўся з гэтым. О, у людзей, якiя самi не зведалi ўзаемнага кахання, ёсць асаблiвае абвостранае пачуццё, i яны беспамылкова адгадваюць палкае каханне ў iншых. Гэтая жанчына была ўся ў палоне кахання да свайго мужа. Яна, безумоўна, не страляла, не магла страляць. Версiя пра тое, што страляць мог хто-небудзь з яе раўнiвых паклоннiкаў, таксама адпадала: нiкога з гасцей нi ў той дзень, нi напярэдаднi ў доме не было. Нарэшце... добра, не буду цябе стамляць падрабязнасцямi...
Да самага пачатку суда я бачыў сваю задачу толькi ў тым, каб адмаўляць вiну маёй падабароннай i даказваць, што яна не магла пайсцi на такое злачынства. I ўжо ў апошнi момант мяне асянiла генiяльная здагадка i таямнiца трагедыi адкрылася. Усё вырашыла паказанне сына падсуднай, пятнаццацiгадовага Iва Вiльнаў, - дакладней, не само паказанне - яно было нязначнае i нiчога новага не давала, а той умольны i патрабавальны позiрк, якiм глядзела на яго мацi: яна вачэй ад яго не адрывала да таго часу, пакуль ён не скончыў гаварыць i яго не павялi з судовай залы, - толькi тады яна супакоiлася i з палёгкай уздыхнула. Вось гэта i развеяла ўсе мае сумненнi. Я абвiнавацiў у замаху на забойства сына, гэтага падлетка, якi прыраўнаваў мацi за яе гарачае каханне да бацькi. Суддзi, сведкi, прысутныя - усе былi ашаломлены маёй бездакорнай логiкай i блiскучым красамоўствам. Гэтая мая прамова ўвайшла ў гiсторыю юрыспрудэнцыi, а прафесар Ф.* сам прызнаўся, што ў ёй ён знайшоў самы iстотны элемент сваёй сiстэмы. Акрамя таго, маё выступленне падштурхнула спецыялiстаў глыбей зацiкавiцца псiхалогiяй падлеткаў i шукаць метады лячэння iх неўрозаў.
* Аўтар, вiдаць, мае на ўвазе Зiгмунда Фрэйда (1856-1939), заснавальнiка тэорыi псiхааналiзу.
Дарагая Iза, я расказваю пра гэты выпадак зусiм не дзеля таго, каб выклiкаць у цябе запозненае захапленне маiм талентам, якога ты не адчувала ў днi маёй славы, калi газеты ўсяго свету друкавалi артыкулы пра мяне i змяшчалi мой партрэт. Справа тут у iншым. Поўная твая абыякавасць у той урачысты момант майго жыцця вельмi наглядна паказала мне, якi я табе чужы i непатрэбны. А ў гэты самы час перад маiмi вачыма стаяў прыклад жаночага самаахвярнага кахання, - за турэмнымi кратамi я бачыў жанчыну, якая ахвяравала сабой не так дзеля таго, каб адвесцi бяду ад свайго дзiцяцi, а каб уратаваць сына свайго мужа, спадчыннiка яго iмя. Не хто iншы, як ён, ахвяра, упрошваў сваю жонку: "Вазьмi вiну на сябе..." У сваiм каханнi яна пайшла да канца i хацела пераканаць увесь свет, што яна - злачынка, яна хацела застрэлiць чалавека, якi быў ёй даражэйшы за ўсiх на свеце. I паклiкала яе на гэта не мацярынская, а шлюбная любоў... (Падзеi, якiя адбылiся пасля, поўнасцю пацвердзiлi гэта: яна пакiнула сына i заўсёды знаходзiла прычыны, каб быць далёка ад яго.) А магла ж якая-небудзь жанчына пакахаць мяне так, як кахала Вiльнаў жонка. Я многа разоў бачыўся з iм, калi вялося следства. Чым ён лепшы за мяне? Даволi прыгожы, прыстойны мужчына, але не сказаць, каб вельмi разумны, - гэта даказваецца яго варожымi адносiнамi да мяне пасля працэсу. А я быў таленавiты. Апынiся тады побач са мной адданая мне жонка, якiх бы толькi вышынь я не дасягнуў! Але адзiнокаму чалавеку цяжка, немагчыма ўвесь час верыць у сябе. Нам патрэбна, каб побач з намi быў сведка нашай сiлы, каб ён адзначаў нашы ўдачы, няўдачы, падлiчваў ачкi, а ў днi нашых перамог увенчваў нас лаўрамi, - як некалi ў школе, атрымлiваючы пахвальны лiст, я шукаў у натоўпе маму, i пад гукi ваеннага аркестра яна ўскладала на маю галоўку залаты лаўровы вянок.
У час працэсу Вiльнаў мамiна здароўе моцна пагоршала. Я не адразу заўважыў гэта. Першай прыкметай упадку была яе нечаканая любасць да маленькага чорненькага сабачкi, якi пачынаў утрапёна брахаць, як толькi хто наблiжаўся да мамы. Кожны раз, калi я наведваў маму, яна толькi i ведала, што гаварыла пра гэтага сабачку.
Зрэшты, мамiна пяшчота не магла замянiць мне таго кахання, якое выратавала б мяне на самым галоўным павароце майго жыцця. Была ў мамы адна загана, якую разам з кроўю перадала яна i мне: прага да грошай. Яна ўгаварыла мяне не пакiдаць адвакатуры, дзе, як яна казала, "можна зарабiць добрыя грошы". А мяне вабiла лiтаратурная дзейнасць. I мяне запрашалi супрацоўнiчаць у газетах, часопiсах... На выбарах левыя партыi прапаноўвалi мне вылучыць сваю кандыдатуру ў парламент ад акругi Ля-Бастыд (чалавек, якi пасля маёй адмовы даў згоду балацiравацца, прайшоў без нiякiх цяжкасцей). Але я не паддаўся свайму славалюбству, таму што хацеў мець "добрыя грошы".