- Тутэйшых ім, бачыце, захацелася... Шайзе... А жывуць з цялятамі... Вынішчаць іх...
- Што ж, і мяне вынішчаць? - з усмешкай спытаў Буткевіч.
- Вы - другое. Вы цывілізаваны чалавек. А гэта - гной.
Пакруціў галавою.
- Ох і крычалі! Кажуць, у губерні зноў з'явіліся падкінутыя лісты. А ў іх словы - што міністраў трэба задушыць...
- Так ужо і напісана?
- Ну, не зусім так. Але - сэнс... Прыехаў з губерні жандарскі маёр... Пасля размовы з нашым трухлявым варацідлам адазваў мяне і сказаў, што калі кантрабанда будзе і далей, асабліва заядлага кантрабандыста прыкончыць без суда і следства: край, маўляў, глухі, лясны. Хто разбярэцца? Можа ў перастрэлцы загінуў? Кантрабандысты ж, яны... узброеныя.
- Гэта ж разбой.
- Гэта не разбой. Гэта барацьба з кантрабандай. А кантрабанда - усё адно кантрабанда, кнігі гэта, англійскія тканіны або тытунь.
Салдат, што вартаваў забітага, асцярожна прачыніў дзверы і бокам праціснуўся ў пакой.
- Табе чаго, Адрыян? - спытаў Вольке.
- Пахаваць трэба было б... Цэлы дзень на сонцы...
- Тху... Ты б яшчэ смачнейшае што за чаем распавёў.
- Дык як загадаеце?
- Бадай што, можна будзе і аддаць хлопца... Папу ці ксяндзу, хто там ёсць. Усё адно нічога не скажуць.
- І потым, там яшчэ чалавек стаіць, - сказаў салдат. - Просіць вас.
- Хай пачакае, - сказаў паручнік. - Бачыш, чай п'ю. Нічога з ім не станецца, з тваім чалавекам.
- Стары.
- Тым больш.
Буткевіч выглянуў у акно. Непадалёк ад трупа стаяў чалавек год пад шэсцьдзесят, кашчавы і яшчэ даволі дужы. Здзіўлялі ступакі ягоных ног. Пры росце, нават трошкі ніжэйшым за сярэдні, яны былі вельмі вялікія і пляскатыя.
«Як у палескага злодзея», - падумаў Буткевіч.
Чалавек стаяў, склаўшы грыбком вялікія і змаршчакаватыя далоні. Абапіраўся імі на доўгі дарожны кій. Выцвілыя сінія вочы трошкі непаразумела, але спакойна глядзелі на забітага.
І толькі ці не занадта нізка была апушчана сівая, як дзьмухаўка, галава.
Голас Вольке адарваў Буткевіча ад назіранняў. Паручнік перабіраў кніжкі, высыпаныя на стол.
- Каляндар, - сказаў Вольке, - заметка, як трэба яшчэ з зімы рабіць ляднік, запасячы на лета лёд. Па-польску. Нашто гэтым дзікунам ляднік? Хіба што п'яным адсыпацца? «Казачка пра трох братоў, нявесту і яблычка...» Культурнае чціва... Яшчэ адзін каляндар, жамойцкі. А тут... «Пакуты беднай сялянкі і багатага лорда»... Гэта па вашай часці... А вось псалтыр... Тутэйшай гаворкай... І малітоўнік, таксама тутэйшы.
Ён варушыў губамі, разбіраючы літары.
- Не па-людску неяк гучыць.
- Чаму? Яны так гавораць.
- У гэтым і небяспека, - павучальна сказаў Вольке. - Што ж, сёння ім, потым хахлам, а потым яшчэ, крый Божа, палякам.
Рукі ягоныя раптам здрыгануліся над танюткай кніжкай у цёмнай з разводамі вокладцы.
- Ого!.. «Апавяданні на беларускай гаворцы»... І адразу ж крамолай засмярдзела... Вось вам і малітоўнічкі... Спачатку яны, а потым наконт царскага сямейства.
- Ды ў чым там справа?
- А вось апавяданне: «Чы добра мы зрабілі, пакінуўшы вунію?» Бачыце, яшчэ разбіраецца, мужыцкая морда. Не з такой галавою людзі гэта вырашылі, а ён ім пытанні задае... «Чы добра?»
Ён глядзеў на кніжку і цмокаў языком. А за акенцам усё яшчэ стаяў над трупам стары чалавек. Стаяў, схіліўшы сівую, як дзьмухаўка, галаву.
Вольке нарэшце заўважыў яго. З хітраватай іскрай у вачах, як у хлапчука, што збіраецца ўцячы з урока, сказаў прапаршчыку:
- Я стаміўся, Буткевіч. А вы ж цэлы дзень адпачывалі. Прыміце яго вы. Га? А я пайду на сена, паляжу трошкі.
Нешта прымусіла прапаршчыка згадзіцца, не зважаючы нават на тое, што Вольке заўжды спіхваў яму самыя непрыемныя справы, а цяпер вось спіхнуў і гэту.
...Чалавек сядзеў перад Буткевічам і глядзеў яму проста ў вочы.
- Што вам?
- Аддайце мне забітага.
- Чаму?
- Чалавеку нельга без зямлі... Душа пакутуе...
- Хто вы яму?
Стары паглядзеў проста ў вочы афіцэру.
- Мой сын, - сказаў ён.
- А вы хто?
- Мая мянушка Корч.
Буткевічава галава адкінулася.
- Чаго здзіўляцца, пане? Я Корч... Стары Корч. Гэта быў наш хлеб, пане. Мой, майго бацькі. Наш хлеб - насіць кнігі.