І многія - лебедзямі плылі па вадзе.
...Цела старога, відаць, забралі нейкія сваякі. Ва ўсякім разе, калі малодшы афіцэр, дачуўшыся, прыбег на месца здарэння, трупа там ужо не было.
...Праз нейкі тыдзень Буткевіч, даведаўшыся ад местачковых баб, дзе жыве Гануся, прыйшоў у вёску Плавуцічы і знайшоў яе хату. Дзяўчына нідзе не паказвалася, а яму было ўжо цяжка, амаль немагчыма без яе. Бадай што, цяпер гэта была зусім не рамантычная гісторыя, а нешта больш складанае і больш балючае.
Пан прапаршчык падышоў да хаты, вельмі небагатай і безнадзейна шэрай ад старасці. Затравелая сцежка вяла да ганка.
Націснуў на клямку, але ў сенцах нікога не было. Ніхто як быццам нават не чуў, што ён ходзіць па двары.
Адчыніў дзверы ў хату і ўбачыў яе за дзіўным заняткам. Дзяўчына сядзела на падлозе босая і без хусткі. І ён бачыў цяпер яе бялявыя хвалістыя валасы. Яна сядзела і ўмацоўвала рамяні на новым лубяным корабе.
- Гануся, - толькі і мог сказаць.
Яна прыўзняла вочы. І ён убачыў у іх толькі халодную пагарду. Нават гневу не было ў гэтых вачах.
Паспрабаваў быў падысці.
- Адыдзі, - сказала яна. - Адыдзі і глянь на печ.
На печы Буткевіч убачыў дваіх дзяцей - хлопчыка год шасці і дзяўчынку год чатырох.
- Стрыечнікі, - сказала Гануся. - Сіроты... На тое, каб іх гадаваць... Эх вы, людзі!
- Я ж не ведаў...
- Ён не ведаў, - сказала яна. - Дык ведай: і татка... і брат... мае... Думаеш - не плакала, дык і не мае. Гонару многа яшчэ перад вамі плакаць. Нашы гэта ведаюць.
І жэстам, поўным прыроднага спрыту, закінула лёгкі кораб за плячо.
- Сіротамі не астануцца... Мне цяпер іх гадаваць.
Вусны яе задрыжалі.
- Ідзі адсюль. Духу каб твайго не было. - Яна горка ўсміхнулася. - Падумала была я, ды хутка раздумала. І дзякуй Богу. Ідзі, рабі сваю справу.
...Вечар быў страшны для Буткевіча. Не ведаючы, што рабіць, як пазбыцца неадчэпных думак, ён узяў кнігу «Апавяданняў на беларускай гаворцы» і пачаў гартаць. І тут яго чакаў яшчэ адзін удар.
Пачытаўшы з гадзіну, ён моўчкі пайшоў у пакой паручніка, які якраз сядзеў у крэсле і, пакурваючы, пакутаваў ад суму. Працягнуўшы яму кнігу, Буткевіч спытаў:
- Ну... Дык «чы добра мы зрабілі, пакінуўшы вунію»?
- Вы што, - спытаў Вольке, - блёкату наеліся?
- Ён даводзіць... ён даводзіць, што... добра. І вось у канцы... Мы не паглядзелі ў канцы. Тут надпіс: «Дазволена цэнзураю».
- Ну і што? - з неўразуменнем спытаў Вольке.
- А тое, што гэта наша... прабачце, ваша кніга, якая выпадкова трапіла за мяжу і прыйшла ў гэтым корабе назад.
- Не можа быць, - сказаў Вольке. - Іх забараняюць.
- Адну, відаць, дазволілі. Даўно. За подласць. За абарону вашага, забітага добрымі людзьмі, вырадка.
Ён рашуча дадаў:
- Заўтра я падам у адстаўку, Вольке. І вы падтрымаеце мяне. І няхай суд, а я з'еду з кардона зараз, цяпер. Калі армія займаецца тым, што ловіць людзей і забівае іх за малітоўнікі, - дык... я хацеў на такую армію.
- Вы звар'яцелі, Буткевіч, - сказаў Вольке.
- Я проста прачытаў адну крамольную кнігу, - з сумнай палёгкаю адказаў Буткевіч. - Яны нядрэнна зрабілі, што перанеслі яе цераз мяжу... Трэба паспрабаваць, трэба вярнуць адну тут... жанчыну. Я мяркую, што яшчэ не позна.