– Хочаш, я дам табе візіра наперад?
– Каб потым казалі, што я скарыстаўся са слабасці?
Дошка ляжала між імі. Гервасій узяў за белы шалом маленькага, але неверагодна цяжкага латніка і адкрыў дарогу свайму візіру... Арахна зацікаўлена дыхала над галавой... І раптам Смерць засмяялася:
– Ты зноў папаўся...
– Чаму? Я ведаю: ты ніколі не прайграеш.
– То нашто ты сеў, дурань рагачовец, слабенькі чалавечак?
– Якая ты, часам вартая жалю. Ніч-чога не разумееш. Я – чалавек... Я – ігрок. Няўжо ты думаеш, я, нават бяззбройны, нават калі на мяне напалі б упяцёх, на хвіліну задумаўся б: ужыць мне зубы ці не?
– Гляд-дзі, – сказала Смерць.
За нейкія дваццаць хвілін яна зрабіла брэш у абароне Гервасія, узламала яе і кінулася знішчаць раскіданыя астраўкі адчайдушнага супраціву.
І тут Выліваха ўбачыў, які нечалавечы розум гуляе з ім, якая разлічаная на сто хадоў наперад прадбачлівасць вяжа яго па руках і нагах, як нікому, ніколі не ўдасца выйграць у гэтай вышэйшай і халоднай істоты.
Латнікі ягоныя ішлі наперад і гінулі адзін за адным. Правы фланг касцянога белага войска прагінаўся пад несамавітым напорам чорных так няўхільна, як няўхільна ўлазяць у багну калені чалавека, што ўзняў непасільны цяжар.
З мужнасцю роспачы візір Вылівахі кінуўся наперад, збіў варожага латніка, што выходзіў на лінію “Візіраў трон”, скінуў баявога слана і адразу замітусіўся між дзвюма ладдзямі Смерці. Гуляй-гарады на спінах ладдзей драпежна выскалялі свае зубцы.
Візір збіў яшчэ аднаго латніка і налажыў галавою, аточаны чорным войскам.
І тады рука Смерці працягнулася і зняла з галавы караля карону.
– Аман, – сказала яна.
– Я магу ганарыцца, – сказаў Выліваха. – Не кожны грае са Смерцю.
– Ты нядрэнна біўся. Глядзі, амаль гадзіна. На іншых дастаткова і дзесяцёх хвілін.
– Нічога дзіўнага. Гэта была самая хвалюючая партыя ў маім жыцці.
– Усё скончана, бунтар. Вартавы, прывядзі астатніх.
У пакой увайшлі ўсе весляры з ладдзі. І на чале іх стаяла дзяўчына, а замыкаў шэсце – Перавозчык.
– Вось, – сказала Смерць. – Ён многа браў на сябе. Хацеў гуляць са мною. Глядзіце на яго прыніжэнне, хлопы.
– Прайграць не прыніжэнне, – сказала Бярозка. – Прыніжэнне – кпіць з таго, хто мужна прайграў.
Яна глядзела проста ў вачніцы Смерці.
– Многа ты разумееш, шэранькая курачка, – сказала Смерць. – Многа ты разумееш, слабенькае пыля.
Сустрэлася вачыма з Вылівахам і захінула на грудзях плашч, прыкрыла ім свае старыя жоўтыя косці. І толькі тады Выліваха зразумеў, што перад ім таксама жанчына, з нянавісцю да шчаслівейшых і зайздрасцю да іх.
– Што, Выліваха, можа, згуляем на кветку? – спытала яна.
– Я магу гуляць сабою. Але я не гуляю роднай зямлёй.
– Што ж, – ужо абыякава сказала Смерць, – тады ідзі да Арахны, дзяўчо.
– Але я не хачу туды, – непаразумела сказала Бярозка.
– Як я цябе ненавіджу, – сказаў Выліваха бязносай. – Зусім як нашых радцаў і князёў.
– А між тым я добрая, – сказала Смерць. – Хочаце, ідзіце ўдвох.
Дзяўчына нібы нават з палёгкаю кінулася да Вылівахі:
– Хадзем. Хай яна глядзіць.
– Я таксама была маладою, – паблажліва сказала Смерць. – Я помню свайго першага. Яго звалі Авель. А цяпер мне ўсё гэта ўжо непатрэбна. Я ведаю цану ўсім вам. Мужчыны подлы народ, але няма нікога падлейшага за жанчын... Што, Выліваха, не гуляла табою адзіная, каго ты сапраўды жадаў... больш за жыццё?
– Ну, – сказаў Выліваха.
– Подлічала, набівала сабе цану, мучыла тым больш, чым больш ты кахаў. І чым больш ты кахаў – тым менш паважала. Патрэбнае ёй было тваё бязмернае каханне? Пуга ёй была патрэбная. Пуга і кулак. Пагарда і рабства. Хоць у апошняй прадажнай дрэні, хоць у баязліўца і здрадніка – абы лізаць ногі. І ты яшчэ не хочаш забыцця? Ды дай вашаму подламу чалавечаму племю вось тут, зараз, уратавацца па адным, кінуўшы ўсіх астатніх Арахне, – хто не скарыстаецца з гэтага? Вось ты, курчанятка, ану... згуляй са мною на сваё вартае жалю жыццё.
– Я... не ўмею, – твар Бярозкі згаснуў.
– А каб умела – кінула б усіх і не пачухалася. А ты... Пе-ра-воз-чык? Ты, здраднік?.. А ты, хлуслівы поп? А вы ўсе? А ты, Выліваха, годны кавалер, ану, згуляй на яе жыццё.
– Чужым – не гуляю. Ніколі не гуляў на чужое майно.
– Ну і яшчэ на гэтых усіх. Ну! На дваццаць год гэтай дзяўчыны. На дваццаць год Перавозчыка, на дваццаць – усіх астатніх. На ўсіх, акрамя папа, бо ён марыў аб царстве пасмяротным. Ну?! Вартая жалю чалавечая слізь!
– Выліваха, – сказаў Палачанін. – Ці доўга яна тут будзе здзекавацца з нас?
– А пройгрыш?
– А гонар, – сказаў Палачанін.
– Згода, – сказаў Гервасій.
Смерць ускінула галаву:
– Ты? Табе ж усё адно нічога, нічога больш не дапаможа. Што табе?
Выліваха выстаўляў цяжкія фігуры. І кожны ўдар донцам аб дошку быў, як удар па вечку труны.
– Што табе да гэтага Палачаніна? Што табе да Перавозчыка?
Гервасій пахукаў на донца свайго візіра: ад сурокаў.