– А ты што думала, я – абак[8]1? Чалавек – быдла непаслядоўнае. Таму ён і не быдла.
Ён лікаваў удушы. Яна, неадольная, не магла адолець толькі аднаго: Боскай непаслядоўнасці чалавечай думкі.
Нават не Боскай. Таму што чалавек часам са звычайнага падзення ігральных касцей робіць больш значныя высновы, чым Бог з бясспрэчнага закону аб тым, што двойчы два чатыры.
– Ты накшталт бацькоў нашай царквы, – сказаў Выліваха. – Вазьмі іх за ногі, стусані – адразу з іх рознае дзярмо пасыпецца. Тры ісціны – і больш няма... “Рабы, слухайцеся паноў вашых“, “Дух – галоўнае, а гнойная плоць – за ім“, “Ашчэ не будзеце, як дзеці – не трапіце ў царства нябеснае...“. Стваральнікі мудрасці для бедных... Чаканшчыкі баек для ўсіх.
І ён зняў каня Смерці.
Ён успамінаў зямлю і ўсміхаўся. Яго новая, непераможная, мудрасць была мудрасцю таму, што ў ёй не было нічога скутага. У ёй было натхненне, сардэчны боль, неасэнсаваная прыхільнасць да аднаго і агіда да другога. Шкада, што позна, позна прыйшла да яго мудрасць. Але ён падумаў, што як Смерць вось зараз не можа перамагчы яго, так ніколі не пераможа яго жывых братоў вялікае каралеўства, у якім уладарыў рагаты ягоным дбаннем Цыкмун. Ніколі, нават з дапамогай падлюг накшталт нясвіжскага Радзівіла, старобінскага Слуцкага або паланецкіх ці менскіх Хадкевічаў. Таму што ўсе яны рабілі “як належыць“.
– Мат! – сказаў ён.
Смерць сядзела моўчкі. Потым узняла вачніцы.
– Нечакана, – сказала яна, не расціскаючы зубоў. – З самай той хвіліны, калі я зяўнула ладдзю.
– Ты зяўнула яе раней, – сказаў Выліваха. – Яшчэ на моры.
– Перамог... Што ж, мяне суцяшае тое, што гэта апошняя твая перамога. Што ты – першы, але ты і апошні.
– І тое праўда, – сказаў Гервасій і ўстаў. – Хаця?.. Хто ведае... Цяперака пайшлі так-кія дзеці. І потым – чаго мне шкадаваць, калі я змог немагчымае, калі я знікну – пераможцаю?
– Развітайся з імі, – сказала Смерць.
– Нічога, хлопцы, – сказаў Выліваха. – Сустрэнемся ў казалупа на шастку, як сказаў наш добры кароль маскоўскаму цару.
– А я? – сказала Бярозка.
– Шумі даўжэй, – сказаў Выліваха. – Пастарайся там наконт дзяцей і за мяне... Жыві шчасліва, малая.
І ён, вельмі прамы, рушыў да дзвярэй, куды ўжо спускаўся з вышыні чорны павук.
– Гервасій, – пачуў ён за сабою.
Дзіўна, ён ішоў спіною да яе і, адначасова, мог бы пабажыцца, што бачыць яе вочы і разумее, разумее тое, што жыве ў гэтых вачах. Але ён ішоў.
Арахна падціснула бруха, рыхтуючыся да рыўка.
– Пані! Пані! Хай ён пачакае, я не хачу!
– Чаго ты не хочаш?
– Я не хачу... на зямлю.
– То ідзі з ім.
– Дзякуй... Дзякуй вам, пані Смерць.
– Ідзі, дзеўка.
...Выліваха ледзь паспеў адштурхнуць дзяўчыну ад павуціння:
– Дужа ты ведаеш жыццё, дурніца... Назад!
– Я і не ведала яго... Да самай ладдзі, – яна глядзела на яго, як на Бога. – То што мне ў тым няведанні?
– Дурная, дурная, – з болем сказаў ён. – Ты й не ведаеш, хто я. Брахун, п’янюга, бабнік, бязбожнік, ерэтык, злачынец, абжора, пудзіла ўсіх добрых людзей.
– Усё адно. Толькі... перад тым як пойдзем... пацалуй, калі ласка, мяне.
І раптам Палачанін грымнуў шахматнай дошкай аб каменныя пліты.
– Ты, – сказаў ён Смерці. – Гэта ўжо занадта. Або забівай адразу і разам са мной, або адпусці.
– Не магу, – сказала Смерць. – Хіба што... падзяліць між імі жыццё гэтай квактушкі. Замест дваццацёх для яе – кожнаму будзе па дзесяць год... Ты згодная памерці ў дваццаць сем год?
– Я згодная была і ў семнаццаць, – сказала Бярозка.
– А ты, Выліваха?
– Я хачу, каб яна жыла, колькі ёй належыць.
– Тады я пайду зараз, – павесіла галаву дзяўчына. – Ці не ўсё мне адно. Калі ты не хочаш мяне.
Выліваха задумаўся.
– Добра, – урэшце сказаў ён. – Паспрабуем нанава. Хаця ў нас і мала дзён, але, я думаю, помнячы гэта, мы будзем несці адзін аднаго асцярожна... як нясуць апошні гляк з гарэлкай на ксціны.
Нават тут ён быў непапраўны.
– Ну, што вы там шэпчацеся, як ракі? – спытаў ён у людзей.
– Слухай мяне, – сказаў Палачанін. – Мне цяжка пазбавіцца нават аднаго зноў прыдбанага дня. Тым больш цяпер, калі я ведаю, што такое смерць, і я не хачу яе, як... смерці. І ўсё ж, вазьміце два мае гады. Будзе несправядліва, калі я перажыву вас... на цэлыя дзесяць год, рагачовец.
Гервасій падумаў, што адмовіцца нельга.
– Мы бяром іх, – сказаў ён.
– І мае два гады... І мае... І мае, – загулі галасы.
Смерць лічыла па пальцах. І, налічыўшы чарговыя дзесяць, клала на стол адну фігурку. І паступова ў яе ўсё больш адвісала сківіца.
– Што вы робіце?! – спытала яна. – Вы, якія больш за ўсё баіцеся мяне, вы далі ім яшчэ па сорак год кожнаму. І гэты ерэтык і блюзнер пражыве на зямлі дзевяноста тры гады, а яна – семдзесят сем!.. Пабойцеся Арахны, людзі!!!
У гэты момант маленькі чалавечак, што хаваўся дагэтуль за спінамі другіх, рассунуў натоўп і, не звяртаючы ўвагі на старую, падышоў да Гервасія: