— Твая, — сказала яна, — бачыш, як Марцэля зберагла.
— Ма, — сказаў Андрэй, — я думаю вось што. Палову ганарару за кнігі трэба аддаць гэтым унукам. Усё ж старэйшы ўжо амаль трактарыст. А Марцэлю трэба ўзяць да нас.
— Добра. Пагамонім яшчэ пра гэта.
Яны селі ля століка. Маці разгарнула скрутак.
— Мала што засталося, — уздыхнула яна.
На коўдрачцы ляжаў нейкі пажаўцелы рукапіс, некалькі дагератыпаў і фотакартак, бронзавы медаль, другі бронзавы медаль, батлеечная лялька — цар Ірад, жалезны пярсцёнак, яшчэ нейкія паперы, срэбны мёдальён.
Андрэй перабіраў іх. Адзін медаль быў "За ўціхаміранне", другі — інсургенцкі, са зламаным крыжам і пагоняй. Неяк дзіўна было браць іх у рукі.
Пацьмянелыя сведкі даўніх страсцей, якія нікога зараз не абыходзілі.
— А вось гэта добра, — сказала маці, трымаючы на руцэ распяленага "цара Ірада", — гэта была адзіная рэч, якую твая прабабка павезла ў Сібір. Адзіны напамін аб роднай зямлі.
Ірад тапырыўся на яе руцэ, зласлівы, з чорнымі вусамі, што амаль вылезлі, у выцвілай царскай вопратцы, ён варушыў рукамі і схіляў галаву.
— Яго ледзь не адабралі ў тваёй прабабкі. Нейкі дурань з чыгуннымі мазгамі палічыў, што гэта антыдзяржаўны намёк.
Яна наблізіла Ірада да сябе і зараз глядзела яму проста ў шкляныя вочы. Ірад замахнуўся на яе рукой.
— Бач ты, які злосны, — маці раптам зусім па-маладому засмяялася. — Трэба будзе яго, Андрэйка, пасля мяне ў музей здаць. Разам з усім. Мне гэта яшчэ патрэбна, а вы… вы зусім другія, новыя. Вам да гэтага барахла няма справы.
Андрэй падумаў, што ён не здолее так па-маладому смяяцца ў матчыны гады.
— Глядзі, - сказала маці, - зусім выцвіў дагератып.
На матавым, вясёлкава-цьмяным срэбры сапраўды толькі з цяжкасцю можна было разгледзець двух маладых мужчын, амаль юнакоў. Адзін, моцна складзены, з грубавата-гожым тварам і доўгай грывай цёмных валасоў абдымаў другога, значна вышэйшага, за плечы.
— Каліноўскі, - здагадаўся Андрэй.
— Так, і амаль у тым узросце, што і на тваім дагератыпе. А гэта твой прадзед, мой дзед. У Пецярбурзе зроблена.
— Шкада, што аблiчча разгледзець нельга.
Маці расчыніла медальён.
— Сапраўды, шкада. Добра, што хаця мініяцюры з часам не псуюцца. Хіба на сонечным святле. Але ў медальёне гэта ім не пагражае. Глядзі, гэта прадзед і прабабка.
У прадзеда быў звычайны, даволі мужны твар. Каштанавыя валасы, жаўтаваты колер скуры, уладная складка ля вуснаў. I недзе, толькі ў зморшчынках ля вачэй, дабрыня.
Затое на прабабку Андрэй глядзеў на поўныя вочы. Крылатыя цёмныя бровы над агромністымі цёмнымі вачыма, маленькі рот, магчыма, занадта доўгая — бо так тады любілі маляваць мастакі — шыя, прамы невялікі нос. Мастаку добра ўдалося перадаць нейкую мяккую жаночую пакорлівасць у спалучэнні са сціплай, але ўладнай цвёрдасцю.
— Бог ты мой, якая жанчына! — уздыхнуў Андрэй. — I падумаць толькі, што я атрымаўся гэткай пачварай.
Ён яшчэ паглядзеў на партрэт, прыўзняў вейкі на маці:
— Ты падобная на яе трошкі… А я — не.
— Ты хутчэй на прадзеда падобны, — сказала маці, - але скардзіцца табе няма на што… У цябе… зусім яе вочы. I веі таксама яе. Толькі ў прабабкі вочы былі цёмныя.
Маці і сын моўчкі глядзелі на партрэты ў медальёне…
— Урэшце, добра, што ты аддала ўсё гэта Марцэлі, - сказаў ён, — усё іншае пагарэла разам з домам… Нічога не шкадую, толькі карцін і кніг шкада.
Маці засмуцілася:
— А мне — не гэтага. Мне Джэка шкада. Бацька, перад тым як у партызаны ісці, сцягнуў з гары яму ўсе шынкі: піруй, брат. Меркавалі яшчэ вярнуцца за ім, ды не атрымалася. Так, пэўна, і згарэў з хатай.
— Так, сабакі палаючы дом не пакідаюць.
Маці пакруціла галавой, быццам адганяючы думкі.
— Глядзі, вось пярсцёнак. З ланцужнага звяна катаржнік скуў для бабкі. Яе там вельмі любілі, на пасяленні. Яна была вельмі харошы чалавек.
— А гэта што? — Андрэй паказаў на рукапіс.
— А гэта самае галоўнае: успаміны бабкі пра паўстанне і Сібір. Прачытай зараз. Акрамя вельмі своеасаблівага стылю, — мне здаецца, яна магла б быць надзвычай цікавым пісьменнікам, — там шмат звестак аб людзях і паўстанні. I зусім не так, як у кнігах. Шчыра.
Яна развязала рукапіс:
— Асабліва прыглядзіся да парома ў вераб'іную ноч. Сапраўдны трагізм.
Тонкая рука маці прыкрыла вочы:
— Можа б, ты з'еў чаго?
— Не, не хочацца нешта.
— То тады ідзі… Чытай… Трэба ж табе, урэшце, ведаць гэта падрабязна.
I яна зноў патэпала да крэсла, да штодзённых панчох.
…Увечары Андрэй спусціўся ў галоўны пакой узрушаны, з чырвонымі павекамі. Рукапіс ён пакінуў у сябе, перачытаць уначы.
Маці толькі што прымусіла бацьку легчы адпачыць. Сядзела з кнігаю пад лямпаю. Мяккі жаўтаваты круг падаў на старонкі, на вузкую руку, на пасму калісьці цёмных, а зараз напалову пасівелых валасоў.
Прыўзняла на сына цёмныя, зусім яшчэ маладыя вочы.
— Прачытаў?
— Так, — Андрэй моўчкі сеў у другое крэсла, — гэта жахліва, ма.
— Што ж, яны ведалі, на што ідуць.