— Ну, вялікае пачуццё — гэта зусім іншая справа, — сумна сказала яна. — Але такое прыходзіць рэдка… I, на жаль, не да ўсіх.
Сцежка мільгнула ў баку ад дарогі, прытульна пацягнулася кудысьці ў лес, быццам запрашаючы пайсці па ёй.
— Добрая сцежка якая, — сказаў Андрэй. — Вось так бы і пайсці па ёй, каб вялікі груз быў на тваіх плячах, а маленькі — на плячах другой.
— Адам і Ева? — прыўзняла яна зламаныя бровы. — Але ж яны пакінулі рай даўно.
— Нічога, — сказаў Андрэй, — шлях яшчэ цягнецца. I невядома яшчэ, куды ён прывядзе.
Галіна Іванаўна ўбачыла вузкую стужку рачулкі і паляпала да шафёра:
— Спыніцеся, Косця. Пабудзем тут хвілін дваццаць.
— Бачыце, — сказала Горава, — вашы жаданні збываюцца.
— Толькі Евы няма, — збянтэжана сказаў Андрэй, засаромеўшыся яшчэ больш, і з нейкай ненатуральнай фацэтнасцю прыбавіў: — Прысутнасць Еў робіць норавы больш мяккімі і высакароднымі.
Яна засмяялася:
— Божа, як велягурыста! Нельга ж дазволіць, каб чалавек, ды яшчэ паэт, гібеў у жорсткім і невысакародным стане.
…Аўтобус спыніўся. Хлопцы і дзяўчаты рассыпаліся па беразе. Хто смяяўся, хто спяваў, хто проста шпурляў у ваду каменні.
Баранаўскас з энергіяй, вартай лепшага ўжывання, адразу залез на бярозу і крычаў нешта дурнаватым голасам.
— Баранаўскас, злазце адтуль, — хвалявалася Галіна Іванаўна, — хто вы такі, нарэшце?
— Снежны чалавек. — Баранаўскас сеў на галіну, звесіўшы ногі. — Я аднойчы выказаў меркаванне, што снежны чалавек — гэта здзічэлы вясковы настаўнік. Чамусьці ніхто гэтым асабліва не захапіўся.
Горава засмяялася, ідучы поплавам да невысокага ўзгорка на беразе. Андрэй пайшоў поруч з ёю. Яны раз-пораз нахіляліся: ён, ірвучы кветкі, яна — вузкія лёзы светла-зялёнага шчаўя.
Сцежка ўзбегла на пагорак, з яго адкрыліся выгібы рачулкі, а за ёю замрэяныя, зажураныя, бясконцыя лясы.
Ветрык адтуль варушыў растрапаныя пасмачкі на скронях жанчыны.
— Глядзіце, крумкач, — сказаў Андрэй.
Крумкач сядзеў непадалёку, у траве, згорбіўшыся і схіліўшы галаву з невідушчымі вачыма, змрочна-панылы, вугальна-чорны і вялізны, як птэрадактыль. Гарбатая, з нарасцямі ад доўгіх год, дзюба была ўнурана ў зямлю.
— Старажытны які, - задумліва сказала яна, — як вы мяркуеце, Андрэй, аб чым ён думае?
— Гм… бадай што, і скажу… Учора быў дзень яго анёла. Яму мінула чатырыста год.
— Чаго ж ён такі сумны? З пахмелу?
— Не, ён проста думае, што слабеюць птушкі на зямлі, што не дажыць яму да мафусаілавых год бацькі, які бачыў май пяцьсот разоў.
— Бог ты мой, — сказала яна, — колькі разоў з тае пары плакала і зноў смяялася зямля. Колькі людзей адышло ў нябыт… Крумкачову бацьку, пэўна, добра было жыць у тыя гады. Людзі толькі яшчэ прыходзілі з Чарнігаўшчыны, з Кіева, з вашага Прыдняпроўя. Галадалі і паміралі.
— I ўсё ж ішлі. А што выдумаеце, усходнеславянскі мужык — гэта рэч… Але хіба толькі пасля перасялення паміралі тут людзі? З друтога боку таксама якая страшная сіла ішла… Тут на Сіці нашы людзі навалам ляжалі: продку гэтай пачвары хапала, пэўна, і вачэй, неакрытых забралам.
Крумкач павольна распасцёр адно крыло і застаўся сядзець.
— Што мне ў галаву прыйшло, — нявесела ўсміхнуўся Андрэй, — а што, калі гэта бацька нашага крумкача прынёс на вежу да княгіні Агаф'і руку забітага мужа?.. Жылаватую, з залатым пярсцёнкам…
— Вядома, ён, — сказала жанчына. — Галасіла ж, пэўна, бедная.
Андрэй заўважыў сум у вачах спадарожніцы і са злосцю шпурнуў у крумкача камлыгай зямлі,
Той узляцеў над зямлёю чорным касым крыжам, зрэдку завальваючыся то на адзін, то на другі бок, быццам не мог трымаць раўнавагі.
— Нічога, — сказаў Андрэй, — яны пайшлі ад нас, добра зрабіўшы сваю справу.
— Нашто вы яго так? — з дакорам спытала яна,
— Ён — ад загібелі. А вы — жывая. Вы вельмі жывая. I каля вас не павінна быць нічога цёмнага, нічога — ад смерці. Гэта вы памятайце.
З прасветленымі вачыма яна павярнулася да яго:
— Добра, спадзяюся, што гэта так. Хадзем. Нас клічуць.
Ад аўтобуса ўжо сапраўды махалі рукамі сябры, запрашаючы ехаць.
…Уладзімір адкрыўся вачам неяк зусім нечакана. Толькі што змяілася пад нагамі шэрая дарога, толькі што ківалі галовамі наўздагон машыне кветкі, толькі што яна частавала яго шчаўем — і вось ужо з'явіліся ўдалечыні белыя, як трошкі запылены цукар, Уладзімірскія саборы.
Хлопчык сядзеў, задзёршы кашульку, ля канавы. Закінуў у яе нітку на лазінцы: вудзіў. Па манамахавым вале гуляла фанабэрыстая каза. Вочы яе, зялёныя, д'ябальскія, з прамакутнымі вузкімі зрэнкамі, глядзелі на людзей, як на істот ніжэйшай пароды, а выгляд быў надзіва разбэшчаны і пыхлівы.
— Калялітаратурная дама, — сказала Горава, і абое засмяяліся, быццам сапраўды было сказана нешта разумнае.
Вецер гнаў праз Залатую Браму лёгкі пыл, гладзіў расплаўленыя купалы сабораў, гуляў з манетамі абдуванчыкаў у траве.
Усё было добра. I Клязьма, і абшар зарэчча, і дзівосныя муры Успенскага сабора. Але, вядома, лепей за ўсё былі фрэскі Рублёва: іхнія вялікія вочы з роздумам, з такім глыбокім спакоем, з такой трывогаю на дне.
I ранішняе ззянне вакол іхніх галоў. I заглушана-сіні, падобны на ваду ў канцы жніўня, сум, што залёг у складках іхніх хітонаў.
Андрэй амаль не чуў, што гаварыла яна. Ён толькі ведаў, што гэта вельмі добра, што гэта значна, ды яшчэ адчуў, калі яна скончыла, што яна вельмі хвалюецца, што яе плячо, павернутае да яго, дрыжыць злёгку, ці то ад знобкасці, ці то ад узбуджэння.
I тады, шкадуючы яе, ён паказаў ёй вачыма на тое месца, куды глядзелі вочы праведнікаў,
I яна зразумела яго. Удзячна ўсміхнулася.
На тым месцы леў, падобны на горнага аўчара, ляжаў поруч з гарбатым, занураным мядзведзем.
Леў быў сапраўды смешны.
— Лаяўся мастак пэўна, — сказаў Андрэй. — Адкуль яму было таго льва бачыць?