Прыціскаючы яго руку да сваіх грудзей, яна апусціла веі.
Яна спала, i яго рукi былi ў яе руках…
…Потым пачалася агонія.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ён сядзеў, трымаючы ў руках яе рукі, якія пачалі астываць. Нерухомы над нерухомай. Безудзельны над безудзельнай. Ён верыў, што пакуль яе рукі ў яго руках — у іх не можа знікнуць цеплыня.
I ён ні ўва што больш не верыў.
Пальцы халаднелі. Пальцы былі ўжо зусім халодныя. I тады ён вызваліўся і склаў на грудзях гэтыя бедныя рукі, а сам стаў чакаць. Пакуль ён мог спадзявацца на дзіва, ён не павінен быў кінуць, здрадзіць, аддаць у рукі цемры.
Ён чакаў, пакуль не перастаў спадзявацца, а потым з цяжкасцю разарваў свае апошнія абдоймы і назаўсёды, цяпер ужо назаўсёды, адарваўся ад яе. Сеў і стаў глядзець.
Здаецца, спала. У куточках вуснаў цень загадкавай усмешкі, а бровы злёгку, быццам здзіўлена, узняты.
Куды ты заглядаеш, мая апошняя, у якую таямніцу, невядомую мне? Чаму здзіўлены твае бровы?
I што зараз рабіць мне?
Зямная персць, зямная юдоль — будзьце вы благаславёны, будзьце вы пракляты.
I што зараз рабіць мне, калі ты не пускаеш мяне ў сваю таямніцу?
Хто адкажа? Хто адпомсціць? Хто суцешыць?
Цень усмешкі і здзіўленыя бровы. Куды ты заглядаеш? Куды?
Потым ён устаў і выйшаў. Яна не адказвала.
Бы ў тумане, пабачыў, твары Яшы, Сашанькі, твар Яніса, Ганны, спіну Глінскага, які стаяў ля акна.
— За што ж гэта, Андрэй? — глуха спытаў Якаў.
Хіба ён ведаў за што? Ён не ведаў. Не ведаў нават, чаму прыўзняты бровы.
— Адкасніцеся ад яго, — сказаў Яніс. — Нашто яму вашы словы?
I ён моцна абняў Андрэя за плечы.
Туман знік у вачах Грынкевіча ад гэтай грубай сяброўскай ласкі. Ён ведаў, Янісу таксама цяжка. Ён ведаў, што і Яніс плача, як ён, без слёз. Адным сэрцам.
— Правядзі мяне да выхаду, — глуха сказаў ён.
Яны спыніліся ў скверы, які спаў усімі галінамі, усімі птушынымі гнёздамі на іх.
Рукі Яніса ляжалі на плячах Андрэя.
— Мацуйся, мой родны.
Андрэй выцягнуў з кішэні і паклаў на далонь Яніса бумажнік.
— Вось, — сказаў ён. — Зрабі ўсё, каб адправіць яе ў Сухадол. Яна хацела быць там. Апошняе жаданне. Прабач, я проста не магу сам хадзіць паўсюль… Я толькі павязу.
— Я разумею цябе, — сказаў Яніс. — А як ты?
— З часам і я… — сказаў Андрэй. — Я абавязкова пайду туды, калі наблізіцца канец… Мы ляжам поруч. У маёй зямлі. Каб наводдаль бачыць буслянку, а пад гарою Дняпро.
Ён уздыхнуў.
— Паромная гісторыя скончылася… Канец.
— Куды ты пойдзеш?
— Я вярнуся. Раніцай. Да… раніцы, сябар.
— Да раніцы… сабрыс.
Андрэй павярнуўся і пайшоў у глыб скверыка. Яніс стаяў і глядзеў, як цень яго друга паглынае змрок.
Ён iшоў начной Масквою. Крокi памiралi ў вулiцах, на якiх не сустракалася нi людзей, нi машын. Горад быў бязлюдны, адданы ва ўладу яму. Блыталiся завулкi i вулiцы, i нiкога не было поруч, акрамя ценю.
Ішоў, не задумваючыся, куды ён ідзе. Усё менш ставала святла, і гэта азначала, што ён набліжаецца да ўскраін. I тут ён пабачыўся з зорамі, якіх няма ў цэнтры вялікага торада. Ноч была цёмная, ясная, зоры былі халодныя…
Упала адна, а за ёю другая. Гэта, вядома, не былі Леаніды. Леаніды не вернуцца да зямлі. Яны бачылі на ёй столькі, што не хочуць больш глядзець на яе нівы і цяністыя лясы, пакуль усе людзі не стануць іншымі.
Усе да аднаго.
Ён спыніўся. Перад ім невыразна сінеў у зорным святле лёгкі, узнесены да нябёс сваімі бязважкімі сценамі і ўсечаным дахам Круціцкі церамок. Даўно, вельмі даўно збудаваў яго нехта з продкаў Андрэя, вымушаны пакінуць Дняпро і яго берагі. Яму, напэўна, не было лягчэй.
Гульбішчы прывідна абдымалі ўвесь начны свет, а праз іхнія аркі мігцела зорамі начное неба.
Але яшчэ вышэй за іх стаяў блакітны церам. Стаяў пад зорным шатром, як мара, узнесеная да зор, як спроба суцяшэння ў тым, у чым нельга суцешыць.
Інстынкт прывёў чалавека сюды, дзе ён быў шчаслівы з ёю. I чалавек сеў на цагляныя сходы.
Дзе ты? Куды пайшла? Дзе адшукаю твае сляды?
Ён песціў рукою халодную цэглу, быццам гэта была яна, але ўсё гэта было дарэмна, а слёз не было. Таму ён устаў і апошнім позіркам акінуў блакітныя муры. Ён ведаў, што ніколі больш не прыйдзе сюды.
— Бывай, — сказаў ён. — Бывай.
Вуліцы. Крокі. Пустэча.
За што было ўсё гэта? Хто зрабіў гэта?