А Кізікаў яр здаецца зусім непаўторнай мясцінаю. Жоўтыя касачы на беразе возера стаяць нязломным гушчаром. Над ярам схіліліся дрэвы, ён нагадвае тунель.
Мы выбіраем зацішнае месца і кладзёмся на зямлю. Ранак. Спяць яшчэ нават птушкі, і ў лесе цішыня.
Я не ведаю, як доўга мы ляжалі тут, і вось сапраўды, мы як пацэлілі са сваёй здагадкай.
– Ласіха, – шапнуў аднымі губамі Зміцер. – Вось каго клікаў стары лось.
Я толькі тады заўважыў вялізны даўганогі цень, што выплыў з зараснікаў і асцярожна паплыў па травах да возера. Ён ішоў так ганарліва, так прыгожа, што ў мяне нешта зашчыкала ў вачах. Бязрогая, з гордай шыяй, з доўгімі моцнымі нагамі.
– Глядзі, – здагадаўся я па вуснах Шчарбянка.
За ласіхаю выйшла ласянё і, пераймаючы рухі маткі, такое сур’ёзнае, маленькае, добра выхаванае, пакрочыла за ёй.
Яны пілі ціха. Ім трэба было напіцца, каб пасля зноў на цэлы дзень пайсці ў сваю цытадэль, дзе бяспека і мір. У іх аднялі нават ваду, адняў не закон, а слабасць нашага ляснога закону. А вось жа самы хатні дзікі звер на зямлі толькі нядбайнасцю, нецікаўнасцю чалавека пакінуты дзікім.
Яны пілі, яны баяліся. Мне стала так сорамна, што я пачырванеў. І ўсё ж гэта было дзіва як прыгожа. Возера, лес, звер, кроплі вады, што падалі з пысы жывёлы, калі яна на хвіліну пакінула піць і прыслухалася. Піце, любыя, піце. Хто кране вас у такую мірную, такую добрую гадзіну?
Стрэл прагучаў раптоўна, аднекуль справа, з-за нас. Мы яшчэ не паспелі зразумець, у чым справа, як ласіха вялізнымі крокамі адбегла ад возера (хмызняк затрашчаў) і цяжка павалілася на зямлю. Потым павольна-павольна ўстала. З нагі яе лілася кроў. Ласянё, задаволенае тым, што маці стаіць спакойна, хутка падбегла і пачало смактаць. Яно было даволі вялікае, але яшчэ зусім дурное, гэтае ласянё.
Мы глянулі назад: па траве яшчэ расплывалася хмарка парахавога дыму. Я не памятаў, што я раблю. Я выйшаў са сховішча і накіраваўся да звера. І раптам спыніўся: ласіха зрабіла некалькі кульгавых крокаў і стала, бо ласянё не хацела ісці. Яно, відаць, ведала: маці не бяжыць стрымгалоў – значыць, можна не бегчы самому.
І тут па прыгожай атласнай шкуры жывёлы прабеглі дробныя дрыжыкі, потым мацнейшыя. Я быў ужо зусім блізка і тут пабачыў незвычайнае: вялікія-вялікія слёзы пакаціліся з вачэй звера…
Я, вядома, сачыў раней, як плачуць гусі, калі іх рэжуць, але гэта было вышэй маіх сіл.
– Сцеражыся, капытам заб’е, – крыкнуў мне Валька.
Але я і так павярнуўся і пайшоў. Толькі апынуўшыся поруч з другам, я кінуў позірк назад. Ласіха павольна, вельмі кульгаючы, накіроўвалася ў лес.
– Што з ёю будзе, га? – спытаў Валька.
– Сапсаваны звер. Здохне, напэўна. І ласянё… Зусім дурное яшчэ. І столькі драпежнікаў.
– Слухай, братка, – загаварыў Лісоўскі, пазіраючы мне ў вочы і забягаючы наперад, – а можа, яна не здохне? Можа, заліжа там, у гушчары? Звяры добра залізваюць раны. Га?
– Можа, і так, – сказаў я, і надзея варухнулася ў мяне ў грудзях.
Толькі тут, калі ласіха знікла ў дрэвах разам з маленькай цацкай, падобнай на вялікую, мы заўважылі, што Шчарбянок знік.
Не памятаючы сябе ад трывогі, мы кінуліся ў тым напрамку, адкуль прагучаў стрэл, і пабачылі двух, што ляжалі ў траве. Верхнім быў Зміцер, і ён трымаў за глотку Пашку Ермалюгу.
Пабачыўшы, што мы тут і што браканьер не ўцячэ, Зміцер паволі ўстаў і адпусціў яго. Пашка пацягнуўся быў за стрэльбаю, але Зміцер наступіў на яе нагою. Я ніколі яшчэ не бачыў, каб твар майго друга быў такім. Ні кроплі дабрыні і лені, нічога з таго, што асвятляла яго твар раней. Я не хацеў бы хоць раз у жыцці глядзець у такія вочы. Тоўстыя губы падабраліся, зморшчына страшэннага гневу прарэзалася між брывей.
– Падла гнілая, – цяжкім голасам сказаў ён.
У Пашкі быў выгляд зацкаванага тхара: злосныя вочы бегалі, рука ўсё хапала і хапала сябе за глотку. І зусім не было чаго яго баяцца.
– Д-добра, падлы, – працягнуў ён. – Мы яшчэ сустрэнемся на вузкай сцежцы.
– Не давядзецца, – кінуў Зміцер. – Мы цябе проста тут зараз прыкончым.
Я паверыў і схапіў Шчарбянка за руку, але ён нечакана мякка сказаў мне:
– Братка, браток. Ідзі ты лепей адсюль, ідзі. Мы самі з ім пагаворым.
– Я вас яшчэ падаб’ю. З турмы выйду і падстрэлю, г… сабачае. Лягавыя якія знайшліся. І ласіцу гэтую я яшчэ заб’ю. Я тут усё пуста зраблю…
Ён смялеў, ён бачыў, што біць яго не будуць. Белая пена з’явілася ў кутках ягоных губ.
І тут Зміцер упершыню за ўсю маю дружбу з ім брыдка, мацерна вылаяўся. Ён узяў стрэльбу, трымаючы яе за рулю. Ён быў такі страшны, што мы прыціхлі. Ён узняў яе, і я, ведаючы яго нечалавечую моц і не маючы сіл кінуцца на дапамогу, закрыў вочы. Сухі трэск… “Пашкава галава”, – падумаў я…
…Зміцер трымаў у руцэ адзін ствол. Ён разбіў стрэльбу аб дрэва. І, гледзячы Пашку ў вочы, спакойна сагнуў ствол стрэльбы ў нешта накшталт васьмёркі. Пасля гэтак жа метадычна здзёр з браканьера патранташ, фінку ў чахле. Патранташ раздзёр, фінку скруціў у нейкі конус, парэзаўшы пальцы. Пашка белымі вачыма глядзеў на ўсё гэтае разарэнне.
– Ты мне яшчэ заплоціш за ўсё гэта, – глухім гарлавым голасам сказаў ён.
– Слухай, ты, – сказаў з бязмернай пагардай Зміцер. – Ты, чалавечая вош. Мы ўсе тут браканьерствавалі патрошку, але зараз ты, ты адзін. Ты зрабіў зараз такое, чаго апошняя свіння не зрабіла б, значыць, ты не толькі зверам, ты і людзям, ты і мне, яму і яму вораг. Самы паршывы, самы апошні. Словы на цябе не дзейнічаюць, не падзейнічае на такога смаўжа і суд. Такіх, як ты, б’юць жахам, апошнім жахам. Каб не пікнуў. І мы так зробім. Ты або здохнеш, або адвучышся. Папярэджваю: калі ты яшчэ возьмешся за старое, я цябе заб’ю і падпалю тваю хату… бабздыр. Я нікога не біў у жыцці, але цябе тады заб’ю. А зараз ты заплоціш мне за абразу. Каб ведаў, як пакутуе жывое ў такім стане, як яна, ласіха.
І каротка кінуў мне:
– Ідзі, ідзі на наша месца. Возьмеш рэчы і будзеш чакаць мяне і Вальку ля слупа № 223.
– Што вы будзеце з ім рабіць? – трывожна спытаў я.
– Нічога. Я абяцаю табе, што не крану яго нават пальцам. Хіба недастаткова, што я сказаў.
Я марудзіў.
– Ты друг мне ці не… Ну.
Я пайшоў. Гэтай клятве я паверыў бы нават, калі Зміцер стрэліў бы ў мяне.
Яны дагналі мяне ля слупа. Я чакаў не больш паловы гадзіны.
– Што з ім?
– Пайшоў дахаты, – змрочна кінуў Валька.
У той жа самы дзень я на два дні паехаў у горад, а калі прыехаў зноў, то даведаўся ад цёткі, што Пашка яшчэ не вярнуўся з палявання, што першы дзень ніхто за ім не непакоіўся, а зараз збіраюцца шукаць.
Кавалак пірага засеў у маёй глотцы. Няўжо Зміцер не стрымаў слова? Няўжо яны забілі гэтую дрэнь? Што ж рабіць?
Я паімчаў да хаты Шчарбянка так, як не бегаў ніколі ў жыцці. Мне пашанцавала. Ён сядзеў на вышках пуні і ладзіў клетку для трусоў. Поруч сядзеў Валька.
– Ну, – спытаў я, – што гэта вы там нарабілі? Чаму Пашкі няма? Забілі Пашку? Адказвайце! Гады печаныя.
Валька схаваўся ў цень, і толькі на яго чырвонай саколцы ляжалі касыя палосы святла. У цемры насцярожана паблісквалі ягоныя вочы. Затое твар Шчарбянка быў асветлены, і гэта быў той самы халодны, падабраны твар.