З’явілася графіня, для якой прызначаўся мяккі фатэль, але пляменнік і вухам не павёў, каб вызваліць ёй месца, – наадварот, ён усеўся яшчэ ўтульней, і ніхто не адважыўся сказаць яму што-небудзь. Паважаная дама мусіла сесці на простае саламянае крэсла ў асяродку астатніх жанчын гарадка і, канечне ж, раззлавалася.
Падчас цудоўнай ігры бургамістра, падчас выдатнай басавай арыі арганіста, нават калі доктар імправізаваў на фагоце, пляменнік загадваў свайму сабаку прынесці кінутую насоўку ці гучна балбатаў са сваімі суседзямі, так што ўсе, хто яго не ведаў, вельмі здзіўляліся з незвычайных паводзін маладога пана. Таму не дзіва, што ўсе прагна чакалі, як ён будзе выконваць дуэт.
Пачалося другое аддзяленне; гарадскія музыкі згралі штосьці кароткае, і вось бургамістр падыходзіць з дачкой да маладога чалавека, падае яму ноты і кажа: “Мсьё, ці не зробіце вы ласку праспяваць дуэт?”
Малады чалавек засмяяўся, выскаліў зубы, падскочыў і ў суправаджэнні іх дваіх падышоў да пюпітра. Публіка стаіла дыханне, чакаючы. Арганіст адбіў такт і зрабіў пляменніку знак пачынаць. Пляменнік прыгледзеўся праз вялізныя акуляры да нотаў і выдаў жудасныя агідныя гукі. Арганіст закрычаў яму: “На два тоны ніжэй, спявайце “до”!”
Але замест таго, каб спяваць “до”, пляменнік сцягнуў з ног абутак і шпурнуў ім у галаву арганіста, так што з яе пудра пасыпалася. Убачыўшы гэта, бургамістр падумаў: “Ага! Цяпер ён выяўляе сваю прыроду”, – падскочыў да яго, схапіў за шыю і паслабіў хустку; але ад гэтага малады чалавек здурнеў яшчэ больш. Цяпер ён загаварыў не па-нямецку, а на нейкай дзіўнай мове, якую ніхто не разумеў, і заскакаў як ашалелы.
Такая непрыемнасць прывяла бургамістра ў адчай, таму ён вырашыў зусім зняць хустку з маладога чалавека, з якім, мусіць, здарылася штосьці надзвычайнае. Але як толькі ён зрабіў гэта, дык адразу і аслупянеў ад жаху. На шыі маладога чалавека замест чалавечай скуры выявілася рудая поўсць, і адразу ж яго скачкі і выбрыкі зрабіліся яшчэ больш высокімі і дзіўнымі, ён учапіўся глянцавымі пальчаткамі сабе ў валасы, сарваў іх, і – о цуд! – гэтыя прыгожыя валасы аказаліся парыком, які ён шпурнуў у твар бургамістру. Яго галава была ў такой жа рудой поўсці.
Ён як ашалелы заскакаў праз сталы і лаўкі, пераварочваў пюпітры, таптаў скрыпкі і кларнэты. “Лавіце яго, лавіце яго! – як без памяці крычаў бургамістр. – Ён – вар’ят, хапайце яго!”
Але гэта было нялёгка, бо ён зняў пальчаткі, а на руках аказаліся вялікія пазногці, якімі ён упіваўся ў твары людзей і жудасна драпаў іх. Нарэшце нейкаму мужнаму паляўнічаму ўдалося адолець яго; ён закруціў яму доўгія рукі за спіну, так што той мог толькі дрыгаць нагамі, рагатаць і крычаць.
Людзі атачылі іх і разглядалі дзіўнага юнака, які цяпер быў зусім не падобны да чалавека. Але нейкі вучоны пан, які жыў непадалёк і меў вялікую калекцыю прыродных з’яваў і мноства ўсялякіх жывёльных чучалаў, уважліва разгледзеў яго і потым усклікнуў у вялікім здзіўленні:
– Божа мой, шаноўныя паны і пані, як вы маглі прыняць гэтую жывёліну ў высокае грамадства? Гэта ж малпа, Homo Traglodytes Linnaei, даю на месцы за яе шэсць талераў, навошта яна вам? Я аблуплю яе і зраблю чучала для свайго кабінета!
Хто апіша здзіўленне грунвізэльцаў, калі яны пачулі такое! “Што? Малпа, арангутан у нашым грамадстве? Малады прыезджы – звычайная малпа?” – крычалі яны і глядзелі адно на аднаго, трацячы розум ад здзіўлення. Як можна было такое ўявіць, яны не верылі сваім вушам, мужчыны больш уважліва абследавалі жывёліну, але, як ні круці, гэта была самая натуральная малпа.
– Ды як жа такое магчыма? – усклікнула жонка бургамістра. – Ці ж не ён мне часта чытаў свае вершы? Ці ж не ён, як звычайны чалавек, палуднаваў у мяне?
– Як? – гарачылася жонка доктара. – Няўжо? Ці ж не ён у мяне часта піў каву, вёў з маім мужам вучоныя размовы і паліў тытунь?
– Няўжо? Як так магло стацца?! – крычалі мужчыны. – Ці ж не ён гуляў з намі ў склепе ў кеглі і спрачаўся пра палітыку нароўні з намі?
– Як жа так? – скардзіліся ўсе. – Ці не ён танчыў наперадзе ўсіх на нашых балях? Малпа! Гэта ж цуд, гэта чараўніцтва!
– Так, гэта чараўніцтва і д’ябальскія штучкі, – гаварыў бургамістр, паказваючы нашыйную хустку пляменніка-малпы. – Глядзіце! У гэтай хустцы – усе чары, якія рабілі яго добрапрыстойным у нашых вачах. Тут ёсць шырокая стужка з эластычнага пергаменту, распісаная ўсялякімі дзівоснымі знакамі. Мне нават здаецца, што гэта лаціна. Хто-небудзь можа прачытаць?
Пастар, адукаваны чалавек, які часта прайграваў малпе ў шахматы, падышоў бліжэй, добра разгледзеў пергамент і сказаў:
– Нічога асаблівага! Тут толькі лацінскія літары, а напісана вось што:
– Так-так, гэта д’ябальскі падман, свайго роду чараўніцтва, – працягваў ён, – і за гэта трэба ўзорна пакараць.
Бургамістр трымаўся такой самай думкі і адразу ж накіраваўся да прыезджага, які, напэўна, быў чараўніком, а шэсць паліцэйскіх неслі малпу, бо прыезджаму належала тут жа зладзіць допыт.
Яны падышлі ў атачэнні шматлікага натоўпу да пустэльнага дома – кожнаму ж хацелася пабачыць, што будзе далей. Пастукалі ў дзверы, пазванілі ў званочак, але дарма – ніхто не паказваўся. Тады бургамістр загадаў узламаць дзверы і накіраваўся ў пакоі прыезджага. Але там таксама нічога і нікога не было, акрамя старых хатніх рэчаў. Прыезджы знік. Толькі на яго пісьмовым стале ляжаў вялікі запячатаны канверт, адрасаваны бургамістру, які тут жа і разарваў яго. Ён прачытаў:
Мае дарагія грунвізэльцы!
Калі вы гэта прачытаеце, мяне ўжо ў горадзе не будзе, і вы, пэўна, ужо даўно даведаліся, якога роду і племені мой пляменнік. Прыміце ж мой жарт, які я дазволіў сабе ў дачыненні да вас, як добры ўрок: не зацягвайце ніколі незнаёмца, які хоча жыць сам па сабе, у сваю кампанію. Я адчуваю сябе вышэйшым за тое, каб падзяляць з вамі вашую балбатню, вашыя дрэнныя звычкі і вашае жалю вартае існаванне. Таму я выхаваў арангутана, якога вы так ветліва прынялі за майго пляменніка. Бывайце і па магчымасці скарыстайце гэты ўрок.
Грунвізэльцам было вельмі сорамна перад усім тым краем. Адзіным суцяшэннем было тое, што гэтаму дапамагалі звышнатуральныя сілы. Але больш за ўсё было сорамна грунвізэльскім маладым людзям – за тое, што яны пераймалі дрэнныя звычкі і норавы малпы. Яны цяпер больш не гайдаліся на крэсле, не абапіраліся локцямі на стол, яны маўчалі, калі ў іх не пыталіся, яны знялі недарэчныя акуляры, паводзілі сябе ветліва і прыстойна, як і раней, і калі хто-небудзь зноў выяўляў дрэнныя, вартыя смеху звычкі, то грунвізэльцы казалі: “Во якая малпа”.
А малпа, якая так доўга грала ролю маладога пана, была перададзеная вучонаму ў яго калекцыю прыродных з’яваў. Той дазваляе малпе хадзіць па двары, корміць яе і паказвае як рэдкасць кожнаму прыезджаму. Там яе можна ўбачыць і сёння.
[1] Франсуа-Андрэ Філідор – кампазітар і знакаміты шахматыст (1726–1795.