— Вучылася я мала, — сказала яна. — Але я ўмею хадзіць на руках, бегаць па шары, які коціцца, і крычаць савою.
Букваром ёй быў варты пахвалы часопіс "La Vie Parisienne" — "парыжскае жыццё". Гадавалася яна то ў французскіх пансіёнах, адкуль яе часта выкідалі за дзікія выбрыкі, то ў доме тайнага радцы Брукнера, якога яна называла юнацім сябрам свайго бацькі.
Пра тайнага радцу Брукнера Гендрык ужо чуў. Творы гэтага гісторыка былі славутыя; зрэшты, Гендрык іх не чытаў. Затое ён ведаў, што грамадскае становішча тайнага радцы было гэтак жа важкае, як і незвычайнае. Даследчык і мысляр быў не толькі адной з самых прэзентабельных і найбольш абгаворваных постацяў у нямецкім і еўрапейскім акадэмічна-літаратурным свеце; яму прыпісвалі таксама і інтымныя сувязі ў палітычных колах. Вядомая была яго дружба з адным сацыял-дэмакратычным міністрам; з другога боку, у яго былі сувязі і з рэйхсверам: яго нябожчыца-жонка была дачкою генерала. Шмат зачэпак для каментараў спрычыніла паездка тайнага радцы па Расіі, дзе ён прачытаў цыкл лекцый. Тады нацыяналісты арганізавалі яго цкаванне ў друку. З таго часу многія пачалі абурана гаварыць, што гістарычныя погляды Брукнера падупалі марксісцкаму ўплыву. Здаралася, студэнты ладзілі яму абструкцыі, калі ён падымаўся на кафедру. Але яго сусветна вядомае імя і спакойная, упэўненая вытрымка суцішала бунтароў. З усіх скандалаў тайны радца выходзіў пераможцам. Ён заставаўся недатыкальным.
— Дзівосны стары, — гаварыла пра яго Нікалета. — Ён і ў людзях разбіраецца. Ён, напрыклад, вельмі быў прывязаны да таты. А мне дазваляў усё, што б я ні вычварала, а я, у сваю чаргу, была цярплівая да яго тонкага занудства.
Найлепшай сяброўкай Нікалеты, можна сказаць — сястрой, была Барбара, Брукнерава дачка.
— Яна такая мілая! І такая добрая! — Позірк у Нікалеты памякчэў, калі яна вымаўляла гэтыя словы, хоць і тут яна не забылася пра выразную, звонкую артыкуляцыю.
На прэм'еру "Кнорке" чакалі не толькі Тэафіла Мардэра, але і Барбару.
— Мне вельмі цікава, як ты яе прымеш, ці спадабаецца, — сказала яна Гендрыку. — Можа, яна табе і не вельмі прыйдзецца. Але будзь з ёю пяшчотны, дзеля мяне. Яна крышку нясмелая, — сказала Нікалета, акцэнтуючы галосныя.
У дзень вялікай прэм'еры прыбыла Барбара Брукнер. Мардэр прыехаў толькі падвечар, берлінскім экспрэсам. Гёфген пазнаёміўся з Барбарай перад самым прадстаўленнем, калі піў у кавярні каньяк. Нікалета звонка праартыкулявала:
— Гэта мая самая любімая сяброўка, Барбара Брукнер, — і зрабіла цырымонны жэст пад чорнай крухмальна-плісіраванай накідкай.
Гендрык быў занадта ўсхваляваны, каб уважлівей прыгледзецца да дзяўчыны. Ён кульнуў у сябе каньяк і знік. У грымёрнай ён знайшоў два вялікія букеты — белы бэз ад Ангелікі Зіберт і чайныя ружы ад Гэрцфэльд. Каб улесціць нябёсы добрым учынкам, Гёфген шырокім жэстам даў маленькаму Бёку, які заўсёды прыходзіў на прэм'еры заплаканы, пяць марак, што, зрэшты, не пагашала пазычаных сямі з палавінаю марак.
Прэм'ера камедыі "Кнорке" прайшла бліскуча: з'едлівыя дасціпныя шпількі з дакладнага прыцэлу цалялі куды трэба, абрывістыя дыялогі казыталі нервы, разпораз выклікаючы ў зале смех, то спалоханы, то шчаслівы, але больш за ўсё захапляла дакладная, грацыёзная, бліскучая сыгранасць Гёфгена з новай зоркай — Нікалетай фон Нібур, якая "гастралявала па ангажэменце". Пасля другога акта абое выканаўцы галоўных роляў доўга выходзілі на апладысменты ўсхваляванай залы. У антракце да Гёфгена явіўся сам Тэафіл Мардэр, Нікалета была з ім.
Неспакойны, але празорлівы позірк Мардэра прабегся па ўсіх прадметах у грымёрнай і спыніўся на Гендрыку, які знясілена сядзеў перад люстрам. Нікалета засталася каля двярэй, пачціва прымоўклая. Пасля доўгай паўзы Мардэр сказаў начальніцкім голасам.
— А вы тыпаж урвікавалка!
Яго вочы, якія ўмомант схоплівалі ўсё, неадрыўна глядзелі на прыгожа нагрыміраваны твар Гендрыка.
— Вам спадабалася, гер Мардэр? — Гёфген спрабаваў зачараваць сатырыка алмазным позіркам і вабнай усмешкай.
Але Тэафіл сказаў:
— Ну так, гер... — і бессаромна дадаў: — Ну так, гер... як вас там, зусім забыў імя?
Гэтым разам Гендрык трошкі пакрыўдзіўся. Тым не меней ён назваўся напеўна-прывабным голасам. На гэта Мардэр адгукнуўся:
— Гендрык, Гендрык — вельмі пацешнае імя, мушу прызнацца, павінен сказаць — вельмі смешнае! — Гэта прагучала так пагардліва, што ў Гёфгена мароз прабег па скуры. Але раптам пісьменнік з нейкай застрашлівай весялосцю ўсклікнуў: — Гендрык! Чаму Гендрык? Канечне ж, вас завуць проста Гайнц! Завуць яго Гайнцам, а ён сябе называе Гендрыкам! Ха-ха-ха, далібог, няблага!
Ён рагатаў залівіста, доўга, ад шчырага сэрца; Гёфген, уражаны гэтай злосна-прарочай празарлівасцю, пабялеў і ўздрыгнуў пад ружовай маскай. Нікалета не ўмешвалася, толькі весела пераводзіла кашэчыя вочы з аднаго на другога. Тэафіл зноў пасур'ёзнеў, быццам задумаўся, і пачаў варушыць блакітнымі губамі пад чорнымі вусікамі. Гэтая гульня вуснаў неяк злавесна нагадвала смактанне раслін, якія пажыраюць жывёл, альбо рыб, калі хапаюць здабычу. У заключэнне Мардэр сказаў:
— А вы тыпаж урвікавалка. Моцны талент — носам чую, у мяне вельмі тонкі нюх. Пагамонім яшчэ! Павячэраем пасля, разам! Пайшлі, дзіця!
Ён узяў Нікалету пад руку і пакінуў грымёрную. Гёфген застаўся ў поўнай разгубленасці.
Цалкам авалодаў сабою, толькі калі ўжо стаяў на сцэне ў агнях рампы. Затое ў трэцім акце па смеласці ўзлёту пераўзышоў усё, што калі-колечы паказваў са сцэны. Публіка аж стагнала. Калі ўпала заслона, Нікалета, асыпаная кветкамі, кінулася Гёфгену на грудзі і сказала:
— Тэафіл зноў знайшоў самае дакладнае слова — ты сапраўды тыпаж!
Падышоў Кроге, прамармытаў нешта прыемнае. Запэўніў фройляйн фон Нібур, што меў бы вялікую асалоду працягваць з ёю сумесную працу, што хацеў бы, каб заўтра яна зайшла ў бюро абмеркаваць умовы. Нікалета тут жа накінула сваю падступна-карэктную маску, цырымонна пакланілася і ў дакладных словах выказала сваё задавальненне з прычыны рашэння дырэктара.
Тэафіл Мардэр запрасіў абедзвюх маладых дам і актора Гёфгена ў вельмі дарагі, хутчэй буржуазны салідны, чым модны рэстаран. Гендрык там яшчэ ні разу не быў, і гэта сталася Мардэру зачэпкай рэзка заявіць, што гэты рэстаран — адзіная "будка" ў Гамбургу, дзе на стол падаюць смачнае — салідны кошт, затое добры стары стыль, а ва ўсіх жа астатніх месцах, калі верыць драматургу, — падаюць толькі ёлкі тлушч і смярдзючую смажаніну, а тут бывае высокае выбранае спадарства, якое ведае смак жыцця; тут і вінны склеп неблагі.
Сапраўды, на абшытых карычневымі панелямі сценах віселі карціны з паляўнічага жыцця і прыгожыя кілімы, а за столікамі сядзелі толькі пажылыя геры з выглядам мільянераў. Яшчэ больш годнасна, вядома, выглядаў обер-кельнер; у рышпекце, з якім ён прыняў заказ Тэафіла, можна было разгледзець нейкую долю іроніі. Мардэр прапанаваў пачаць з лангустаў.
— Што вы на гэта скажаце, мой добры Генрык? — спытаўся ён у Гёфгена з той хітрай карэктнасцю, якой Нікалета, відаць, навучылася ад яго.
Гендрык не ведаў, што адказаць. Зрэшты, ён пачуваўся крыху няўпэўнена і скавана ў гэтым рэстаране для саліднага спадарства. Яму нават здалося, што обер-кельнер пагардліва прыгледзеўся да яго смокінга, на якім у некалькіх месцах паблісквалі тлустыя плямы. Пад выпрабавальным позіркам выпешчанага афіцыянта Гендрык на нейкі момант, але вельмі імпэтна адчуў сваю рэвалюцыйную сутнасць. "Не месца мне ў гэтым рэстаране для капіталістычных эксплуататараў", — падумаў ён злосна, калі яму налівалі белае віно. Цяпер ён ужо дакараў сябе за тое, што адцягваў з адкрыццём рэвалюцыйнага тэатра. Але Мардэр яго расчараваў. Гэты бязлітасны прадбачлівы і небяспечны крытык буржуазнага грамадства паказаў сябе, калі прыгледзецца да яго бліжэй, вось так супраць-насупраць, панком з даволі сумніўнымі рэакцыйнымі схільнасцямі. У яго бурклівы, начальніцкі голас, падступны позірк, на ім занадта бездакорна пашыты цёмны гарнітур з залішне старанна падабраным гальштукам, а што да лангустаў, якіх толькі што падалі на стол, дык ён з фатальным веданнем выбірае самыя лепшыя. І ў яго ж ці не шмат чаго агульнага з тымі персанажамі, з якіх ён здзекуецца ў сваіх п'есах? Вось ён нахвальвае добрыя старыя часы, калі ён быў малады, — дзе ж тут з тым часам, хоць бы ў адным пункце, дараўнаецца новы, пусты і бездухоўны! А сам між тым не зводзіць халодных, неспакойных, прагных вачэй з Нікалеты, якая, сваім цягам, тонка згінае не толькі губы, але і ўсё цела ў металічнай бліскучай вячэрняй сукенцы. Барбара ціха сядзела побач. Гендрык, якога гідзіў правакацыйны флірт Нікалеты з Мардэрам, нарэшце перанёс увагу на Барбару. І заўважыў: яе позірк выпрабавальна скіраваны на яго. Гендрык Гёфген сумеўся.
У глыбіні сэрца ён спалохаўся таго, што ўбачыў у Барбары Брукнер павабнасць, якое не заўважаў у іншых жанчынах. Ён сустракаў шмат жанчын, але такой — ніколі. Разглядваючы яе, ён у думках прыгадваў у вельмі дакладнай паслядоўнасці, як калі б трэба было падвесці рысу пад доўгім і брудным мінулым, усіх жанчын, з якімі калі-колечы меў дачыненні. Ён як бы зладзіў ім агледзіны, усіх успомніў, каб усіх выбракаваць: моцных і крамяных дзевак з Рэйна, якія без лішніх цырымоній і ламання ўвялі яго ў грубую рэальнасць любові, сталых, але яшчэ даволі статных прыяцелек яго маці Бэлы; маладых, але не дужа пяшчотлівых прыяцелек сястры Ёзі; спрактыкаваных берлінскіх вулічных красунь і не менш дзелавітых шлюх з правінцыі, якія рабілі яму тыя самыя адмысловыя паслугі, якіх ён ад іх патрабаваў, такім спосабам адбіваючы сабе смак на менш вострыя, больш звычайныя асалоды; заўсёды гатовых да паслуг актрыс, якім ён, аднак, дарыў такі гонар толькі ў самых рэдкіх выпадках, а часцей змушаў дастаткавацца яго капрызнай, чароўна жорсткай дружбай; і мноства аматарак, то па-дзявочы нясмелых, то патэтычна-томных, то іранічна-разумных. Яны яшчэ раз паўсталі перад ім у сваіх абліччах і постацях, каб адразу адступіць, знікнуць, растаць перад толькі што адкрытай, ні на што не падобнай вабнасцю Барбары. Нават Нікалета, цікавая дачка авантурыста і чароўная субяседніца з усёй яе карэктнасцю і сапсаванасцю цяпер — амаль камічны персанаж. Гендрык ахвяраваў ёю, яго цікавасць да яе патухла, а чым толькі ён не ахвяраваў бы ў гэта зараджанае лёсам, вызначальнае, салодкае імгненне? Ці не было гэта першай вялікай здрадай Джульеце, любаснай каханцы, якую ён сам называў сэнсам свайго жыцця і вялікай сілай, што ўзнаўляла і апладняла ягоныя сілы? З Нікалетай, на нагах якое можна было ўявіць сабе зялёныя боцікі, ён ніколі не змог бы ашукаць Джульету. У самым крайнім разе яна магла б стацца эрзацам Чорнай Венеры, але, вядома, не яе суперніцай. Суперніца сядзела тут. Яна выпрабавальна разглядвала Гендрыка, калі ён, у сваю чаргу, пачаў разглядваць яе, — не завабна скасавурыўшыся, не загадкава бліскаючы вачыма, а з сапраўдным хваляваннем, якое робіць чалавека бездапаможным. Яна апусціла вочы і адвярнулася.
Яе вельмі просценькая чорная сукенка, па якой знаўца мог бы вызначыць яе паходжанне ад сціплай хатняй краўчыхі, з белым, як у школьніцы, крухмальным каўнерыкам, пакідала адкрытаю шыю і худыя рукі. Далікатны і дакладна акрэслены авал твару быў бледны; шыя і рукі смуглыя з залацістым адлівам, як спелы і далікатны колер крамяных, напоеных водарам доўгага лета яблыкаў. Гендрык напружана намагаўся ўспомніць, што яму нагадвае гэты каштоўны колер, што ўразіў яго яшчэ больш, чым твар Барбары. І раптам узгадаліся жаночыя партрэты Леанарда, ён нават крыху расчуліўся, што тут, у цішыні, пакуль Мардэр выстаўляецца са сваім веданнем старадаўняй французскай кухні, ён сам маўчыць і думае пра такія тонкія і ўзвышаныя прадметы; так, акyрат на сакавіты, далікатны і пры тым чулліва-ўспрымальны колер плоці на жаночых партрэтах Леанарда быў падобны колер яе скуры. Быў гэты колер у яго і на некаторых партрэтах юнакоў, там, дзе іх голыя мілыя рукі прыценены. Толькі юнакі і мадонны на палотнах старадаўніх майстроў маглі дараўнацца з ёю прыгажосцю.
Аблічча Барбары Брукнер прымусіла захопленага Гендрыка успомніць пра юнакоў і мадоннаў. Ідэальныя юнакі вырозніваліся такой самай цудоўнай худзізнай; а ў мадоннаў быў такі твар. Так яны расплюшчвалі вочы, менавіта так, як Барбара цяпер: вочы пад доўгімі, чорнымі і нерухомымі, але зусім натуральнымі вейкамі; вочы сакавітага сіняга з чорным адлівам колеру. Вось такія вочы былі ў Барбары Брукнер, і глядзелі яны вельмі сур'ёзна, выпрабавальна, з сяброўскай цікаўнасцю, часам крыху гyлліва. І наогул гэты высакародны твар быў не без гарэзлівых рысаў: зусім не скрушлівы і не загадны твар мадонны, а хутчэй хітраваты. Даволі вялікі, вільготны рот усміхаўся летуценна, але і не без пяшчотнай хітравацінкі. І ўжо амаль зусім дзёрзкім здавалася, што кукла пышных попельных валасоў сядзела на патыліцы крыху коса. Прадзела ж было праведзена рыхтык пасярэдзіне.
— Чаго вы так гледзіце? спыталася нарэшце Барбара, бо зачараваны Гендрык не зводзіў з яе вачэй.
— А што, нельга? — ціха адпытаўся ён.
Яна сказала з развязным какецтвам, за якім крылася збянтэжанасць:
— Ну, калі гэта вам у ахвоту...
Гендрык зразумеў: яе голас дае такую самую асалоду вуху, як колер скуры — воку. Здавалася, што і голас у яе таксама сакавітага, спелага і далікатнага тону. І ў ім бляск, і ў ім каштоўны цёмны адліў. Гендрык услухоўваўся ў голас з тым самазабыццём, з якім хвіліну назад углядваўся. Каб яна гаварыла і гаварыла, ён задаваў і задаваў пытанні. Яму хацелася даведацца, ці надоўга яна збіраецца застацца ў Гамбургу. Яна адказала неяк нязграбна, што выдавала недахоп прывычкі, пацягваючы цыгарэту:
— Пакуль Нікалета будзе тут іграць. Усё залежыць ад поспеху "Кнорке".
— Вось калі мяне радуе, што публіка сёння так доўга апладыравала! — сказаў Гендрык. — Думаю, прэса таксама будзе добрая.
Ён зацікавіўся яе заняткамі. Нікалета згадала была, што Барбара наведвае універсітэт. Казала нешта пра сацыялагічныя, гістарычныя семінары.
— Але я займаюся ўсім гэтым даволі нерэгулярна, — сказала яна рассеяна і крыху насмешліва. І пры гэтым аблакацілася на стол і тварам на вузкія смуглыя рукі.
Непрычэпісты назіральнік збоку, якім быў у гэты момант Гендрык, назваў бы яе рухі, такія мілыя, кранальныя і сарамяжлівыя, амаль нязграбнымі і няўклюднымі. Скаванасць выдавала ў ёй правінцыялку, не надта свецкую прафесарскую дачку, і гэтая скаванасць кантраставала з разумным і вясёлым, адкрытым позіркам. У ёй была няўпэўненасць чалавека, якога ў вельмі цесным коле моцна любяць і песцяць, а па-за гэтым колам ён схільны перажываць ад комплексу непаўнавартасці. А пры Нікалеце Барбара, відаць, прывыкла быць на другіх ролях. Таму яна ўзрадавалася і крыху развесялілася, што гэты дзіўнаваты актор Гендрык Гёфген так дэманстрацыйна аддаў перавагу ёй, і яна не без прыемнасці павяла з ім гутарку далей.
— А ўвогуле я чым толькі не займаюся, — сказала яна задуменна. — А наогул я малюю... Шмат займаюся тэатральнымі дэкарацыямі.
Гэта было для Гендрыка ключавое слова. Цяпер ён павёў размову больш жыва. Натхніўшыся, з гарачым румянцам, ён гаварыў пра пераўтварэнні дэкаратыўнага стылю, пра ўсё тое, што ў гэтай вобласці застаецца яшчэ адкрыць альбо абнавіць, палепшыць. Барбара слухала, адказвала, глядзела выпрабавальна, усміхалася, рабіла нейкія незразумелыя рухі рукамі, голас яе гучаў шальмавата-рассеяна, і яна выказвала разумныя, прадуманыя меркаванні.
Гендрык і Барбара гаварылі ціха, захоплена, не без пэўнага інтыму. Нікалета і Мардэр тым часам спакушальна іскрылі вачыма, пусціўшы ў ход усё сваё майстэрства. Прыгожыя драпежныя вочы Нікалеты ззялі яшчэ больш, чым звычайна, выразнасць яе вымаўлення набыла трыумфальны характар. Паміж ярка нафарбаванымі губамі, калі яна смяялася і гаварыла, блішчалі маленькія вострыя зубы. Мардэр, са свайго боку, фантаніраваў інтэлектуальнымі феерверкамі. Яго рухавы, дрыготлівы рот, які рабіў нездаровае ўражанне сваёй блакітнаватасцю, амаль не закрываўся. Праўда, у Мардэра была звычка з вялікім напорам паўтараць адно і тое самае. Найперш ён палка настойваў, што цяперашні час, самым непрадузятым і прызнаным суддзёй якога ён лічыў сябе, — самы паскудны, самы безнадзейны з усіх часоў. Няма цяпер духоўнага руху, няма агульных тэндэнцый. Але найперш гэтаму часу бракуе асобаў. Ён, Мардэр, — адзіная асоба на ўвесь свет, і яго недаацэньваюць. Бянтэжыла толькі, што назіральнік і суддзя еўрапейскай пагібелі не супрацьпастаўляў гэтай запрапалай цяпершчыне будучыні, якую варта любіць і дзеля якое варта было б ненавідзець сучаснае. Наадварот, прыніжаючы сучаснае, ён расхвальваў мінулае, якое менавіта ён якраз і бачыў наскрозь, з якога ён і кпіў і якое так геніяльна растрыбушыў у сваіх п'есах. Разгарачаная Нікалета з нічога не здзіўлялася. Інакш ёй магло б здацца незразумелым, што менавіта чалавек, які называў сам сябе класічным сатырыкам буржуанай эпохі, цяпер да нябёсаў узносіў афіцэрства старой германскай арміі і рэйнскіх прамыслоўцаў і бачыў у іх ідэал беспахібнай дысцыпліны і асабістай адвагі. Стары пакепнік і перасмешнік, чый духоўна бесхрыбетны радыкалізм споўз і перарадзіўся ў нешта рэакцыйнае, пяяў славу фізічным і маральным якасцям прускіх генералаў і раздражнёным голасам унтэра здзекаваўся з трухлай мяккацеласці цяперашняга пакалення.
— Ні пароды! Ні дысцыпліны! — грымеў ён так голасна і злосна, што пажылое герства за чырвоным ротвейнам здзіўлена павярнула галовы. — Жанчыны — і тыя выйшлі з-пад дысцыпліны! — крычаў ашалелы Мардэр. — Нічога не валакуць у каханні, з аддачы зрабілі гешэфт, яны такія ж плоскія і вульгарныя, як і мужчыны. — На гэтым месцы Нікалета засмяялася з такім выклікам, што Мардэр галантна дадаў: — Ёсць, вядома, і выключэнні!
І зноў пачаў аплёўваць. На яго думку, нямецкія мужчыны начыста страцілі ўсякае паняцце пра парадак і паважлівасць з таго часу, як адменена ўсеагульная вайсковая абавязанасць. Сёння праз гэтую трухлявую дэмакратыю ўсё зрабілася мішурой, падробкай, падманам, рэкламным штyкарствам.
— Калі б гэта не было так, — з горыччу пытаў Мардэр, — ці ж не быў бы я першым чалавекам у дзяржаве? Хіба ж звышчалавечая сіла і здольнасць майго мозгу не пакліканы вырашаць самыя істотныя праблемы грамадскага жыцця, а тым часам сёння, калі страчаны ўсе стымулы і маштабы правільнага разумення, мой голас, хай сабе і ледзь чутны, зрабіўся голасам нячыстага сумлення грамадства!