Яна адказвае гэтак сама спакойна, дзелавіта:
— Вы памыляецеся, Гендрык. Я ні на кога не крыўджуся, я прымаю ўсіх такімі, якія яны ёсць.
Тут Гендрык паварочвае да яе твар, з якога ўжо зняты д'бальскія бровы і ўся раскоша фарбаў.
— Дзякую, што прыйшлі, — кажа ён мякка, і вочы яго блішчаць.
Але яна адмахваецца, быццам хоча сказаць: кінем гэтыя жарты! Ён, здаецца, не заўважае яе жэсту і пяшчотна пытаецца:
— Якія ў вас бліжэйшыя планы, Дора Марцін?
— Я навучылася англійскай мовы, — адказвае яна.
Ён робіць здзіўлены твар.
— Англійскай? Чаму? Чаму менавіта англійскай?
— Бо я буду іграць у Амерыцы, — кажа Дора Марцін, не адводзячы ад яго спакойнага, выпрабавальнага позірку.
Як што ён усё яшчэ іграе неразуменне: "Чаму? Чаму менавіта ў Амерыцы?" — яна кажа ўжо нецярпліва.
— Бо тут усё прапала, дарагі. Хіба вы гэтага яшчэ не заўважылі?
Ён гарачыцца:
— Што вы кажаце, Дора Марцін? Для вас жа нічога не зменіцца! Ваша становішча непахіснае! Вас жа любяць — сапраўды любяць тысячы і тысячы! Ніхто з нас, вы ж ведаеце, ніхто з нас не карыстаецца такой любоўю, як вы.
Тут усмешка яе робіцца такою сумнаю і пакеплівай, што ён змаўкае.
— Любоў тысячаў! — кажа яна амаль бязгучна. І паціскае плячамі. І пасля паўзы міма Гендрыка, у пустату: — Знойдуцца іншыя любімцы.
Ён усхвалявана:
— Але тэатр прыносіць прыбыткі. Тэатр заўсёды будзе цікавіць людзей, што б ні сталася з Германіяй.
— Што б ні сталася з Германіяй, — ціха паўтарае Дора Марцін і раптам устае. — Ну, дык я зычу вам усяго добрага, Гендрык, — кажа яна хутка. — Мы доўга не ўбачымся. Днямі я еду.
— Днямі? — пытаецца ён сумеўшыся.
І яна адказвае, гледзячы ўдалечыню:
— Больш чакаць няма чаго. Мне тут рабіць няма чаго.
Потым дадае:
— Але вам заўсёды будзе добра, Гендрык Гёфген. Што б ні сталася з Германіяй.
На яе твары пад рыжай грывай — бадай, занадта вялікім для вузкага, маленькага цела — гордасць і скруха. Яна павольна ідзе да дзвярэй і пакідае грымёрную Гендрыка Гёфгена.
О гора! пацямнела неба над гэтай краінай. Адвярнyў Бог аблічча сваё ад гэтай краіны, патокі крыві і слёз льюцца па вуліцах гарадоў.
О гора! Гэтая краіна заліта брудам, і ніхто не ведае, калі яна зноў ачысціцца — якою каятою, якімі ахвярамі яна зможа акупіць сваю ганьбу? На крыві і слязах расчынена гразь на ўсіх вуліцах, ва ўсіх гарадах. Усё прыгожае — апаганена, усё праўдзівае — сплюгаўлена хлyснёю.
Брудная брахня рвецца да ўлады ў гэтай краіне. Яна ягліць, лямантуе ў залах сходаў, з мікрафонаў, з газетных палосаў, з кінаэкрана. Яна раззяўляе пашчу, і з гэтай пашчы патыхае смуродам, гэты смурод многіх гоніць прэч з краіны, а тыя, што вымушана застаюцца, пакутуюць, як у смярдзючай катоўні.
О гора! Апакаліптычныя вершнікі лятуць па зямлі, тут яны зрабілі прывал і абвясцілі пра сваю мярзотніцкую ўладу. Яны хочуць заваяваць увесь свет. Гэта іхняя мэта. Яны хочуць валадарыць над землямі і акіянамі. Іх выродлівасці мусяць пакланяцца як новай прыгажосці. Там, дзе сёння з іх смяюцца, заўтра перад імі ўпадуць ніцма. Яны поўныя рашучасці захапіць увесь свет, прынізіць яго і загубіць, як сваю краіну, якую яны ўпрыгонілі, зганьбілі і загубілі. Як нашу няшчасную радзіму, над якою пацямнела неба, ад якой Бог адвярнуў аблічча сваё. Цяпер на нашай радзіме ноч. Мярзотнікі раз'язджаюць па яе акругах у раскошных аўтамабілях, на самалётах, у спецыяльных цягніках. Яны калесяць па ўсёй краіне. На рыначных пляцах гарлаюць сваю хлусню. І ў кожным куце, дзе толькі аб'явяцца яны альбо іх подлыя памагатыя патyжнікі і саўдзельнікі, тухне святло розуму, робіцца цёмна.
Артыст Гендрык Гёфген быў у Іспаніі, калі дзякуючы інтрыгам у палацы шаноўнага рэйхспрэзідэнта і генерал-фельдмаршала чалавек з брахлівым голасам, якога Ганс Міклас і з ім ці мала раздyраных невукаў называлі фюрэрам, зрабіўся рэйхсканцлерам. Артыст Гендрык Гёфген іграў элегантнага аферыста ў дэтэктыўным фільме. Непадалёк ад Мадрыда ішлі натурныя здымкі. Увечары пасля напружанага дня ён стомлены вярнуўся ў сваю гасцініцу, купіў у кансьержкі газету і спалохаўся. Як? Балбатун, з якога так часта смяяліся ў колах адухоўленых і духоўна вытрыманых таварышаў, раптам зрабіўся самым магутным чалавекам у дзяржаве? "Жахліва, — падумаў артыст Гёфген, — агідны сюрпрыз! А я ж быў абсалютна ўпэўнены, што нацыстаў няварта прымаць на сур'ёзе! Ну, вось табе й маеш!"
Ён стаяў у сваім прыгожым вясновым гарнітуры бэж у холе гатэля "Рыц", дзе публіка абмяркоўвала злавесныя падзеі ў Грманіі і рэакцыю на іх біржы. Небаракy Гендрыка кідала то ў жар, то ў холад, калі ён думаў пра тое, што ў яго наперадзе. Многія, каму ён прычыніўся злом, цяпер мецьмyць нагодy паквітацца. Цэзар фон Мук, напрыклад. Ах, навошта гэта ён дарэшты сапсаваў адносіны з песняром "крыві і глебы" і так рашуча адхіляў ягоныя п'есы? Якая недаравальная памылка! Цяпер усё ясна, але ўжо занадта позна. Занадта позна, бо сярод нацыстаў — адны ворагі. Уражанаму Гендрыку давялося ўспомніць і пра маленькага Ганса Мікласа — чаго б ён не даў, каб сцерці, закрэсліць той злашчасны інцыдэнт у Гамбургскім мастацкім тэатры! І пасварыліся ж у сутнасціі за дробязь! Але ж хто б мог падумаць! А Лота Ліндэнталь? Вельмі нават магчыма, што яна зрабілася важнай пярсонай і можа памагчы яму альбо напаскудзіць...
Гендрык увайшоў у ліфт, у яго дрыжалі калені. Ад сустрэчы з калегамі, назначанай на сённяшні вечар, ён адмовіўся. Загадаў падаць абед у нумар. Выпіў паўбутэлькі шампанскага. Настрой крыху палепшыўся. Трэба заставацца халодным і цвярозым, не панікаваць. Так званы фюрэр, значыцца, цяпер рэйхсканцлер — паскудна. Але як бы там ні было, ён пакуль што яшчэ не дыктатар і, трэба думаць, ніколі ім не бyдзе. "Людзі, якія заклікалі яго да ўлады, нямецкія нацыяналісты, ужо ж такі паклапоцяцца, каб ён не сеў на карак", — думаў Гендрык. Потым ён успомніў пра вялікія апазіцыйныя партыі, яны ж пакуль што ёсць. Сацыял-дэмакраты і камуністы будуць супраціўляцца, магчыма, нават са зброяй, так, не без прыемнасці і не без страху рашыў Гендрык Гёфген, седзячы ў нумары за бутэлькай шампанскага. Не, да нацыянал- сацыялісцкай дыктатуры яшчэ далёка! Можа нават, сітуацыя рэзка пераменіцца: спроба аддаць нямецкі народ на гвалт фашызму можа закончыцца сацыялістычнай рэвалюцыяй. Гэта вельмі нават магчыма, і вось тады якраз і выявіцца, што артыст Гёфген няма ладy які хітры і прадбачлівы. Але дапусцім нават, што нацысты застануцца ва ўладзе: чаго, зрэшты, Гёфгену іх баяцца? Ён не ўваходзіць ні ў якую партыю, ён не яўрэй. Тое, што ён не яўрэй, раптам здалося Гендрыку шчаслівым і поўным значнасці суцяшэннем. Якая неспадзяваная і важная перавага! Раней гэта неяк недацэньвалася! Ён не яўрэй, значыцца, яму могуць дараваць усё, нават той факт, што ў кабарэ "Буравеснік" яго віталі як "таварыша". Ён залатавалосы рэйнец. Бацька яго залатавалосы рэйнец, пакуль фінансавыя клопаты не зрабілі яго сівым. А маці Бэла і сястра Ёзі беззаганна залатавалосыя, з берагоў Рэйна. "Я — залатавалосы рэйнец", — напяваў Гендрык Гёфген, развяселены шампанскім і сваімі развагамі. І ў выдатным настроі лёг у ложак.
На раніцу, праўда, на душы зрабілася зноў неспакойна. Як паставяцца да яго калегі, якія, са свайго боку, ніколі не выступалі ў "Буравесніку" і якіх паэт Мук ніколі не называў "бальшавікамі"? Калі ўсе разам выпраўляліся на здымкі, яму нават здалося, што з ім трымаюцца халаднавата. Толькі комік-яўрэй завёў з ім доўгую размову, але гэта хутчэй за ўсё можна было прыняць як трывожны знак. Гендрык адчуваў сябе ізаляваным і ўжо крыху пакутнікам і таму пачаў гарачыцца і зрывацца. Коміку ён сказаў, што нацысты неўзабаве праваляцца і аскандаляцца. Але маленькі гумарыст апасліва адказваў:
— Ай не, калі ўжо яны дарваліся да ўлады, дык трымацьмуць яе доўга. Дай Божа, каб хоць крышачку разумней і спакайней паставіліся да нашага брата, яўрэя. Трэба паводзіцца цішэй, і, дасць Бог, бура пройдзе міма, нічога з намі не станецца, — так разважаў комік. І Гендрык увогуле з ім згаджаўся, але з гонару маўчаў.
Некалькі дзён дрэннае надвор'е не давала нямецкім артыстам пачаць здымкі на адкрытым паветры; усе заставаліся ў Мадрыдзе да канца лютага. З радзімы даходзілі супярэчлівыя, трывожныя весткі. Складвалася ўражанне, што Берлін у гарачцы захаплення перамогай вітае нацыянал-сацыялісцкага рэйхсканцлера. Зусім інакш, калі верыць газетам і прыватным весткам, было ў паўднёвай Германіі і асабліва ў Мюнхене. Сцвярджалі, што трэба чакаць аддзялення Баварыі ад рэйха і абвяшчэння манархіі Вітэльсбахера. Але магчыма, гэта толькі беспадстаўныя чуткі і тэндэнцыйныя перабольшванні. Бадай, не варта надта пакладацца на іх, лепей ужо дэманстрацыйна падкрэсліваць сімпатыю да новай улады. Так і паводзіліся нямецкія артысты, якія сабраліся ў Мадрыдзе на пастаноўку дэтэктыўнага фільма. Малады любоўнік — прыгажун мужчына з доўгім славянскім прозвішчам — раптам заявіў, што ўжо каторы год ён сябар германскай нацыянал-сацыялісцкай рабочай партыі, пра што раней упарта маўчаў. Яго партнёрка, мяккія цёмныя вочы і мякка выгнуты нос якой змушалі засумнявацца ў чысціні яе германскага паходжання, дала зразумець, што ўжо мала не заручана з відным дзеячам той самай партыі, а яўрэйскі комік ўсё больш аціхаў і засмучаўся.
А Гёфген трымаўся самай простай і бяспечнай тактыкі — ён накінуў на сябе таямнічае маўчанне. Хай ніхто і не падазрае, колькі клопату ў ягонай галаве. Бо паведамленні ад фройляйн Бэрнгард і іншых верных людзей з Берліна проста ашаламлялі. Роза пісала, што трэба рыхтавацца да самага горшага. Яна падкідала змрочныя намёкі на "чорныя спісы", якія нацысты складалі некалькі гадоў і ў якіх фігуруюць і тайны радца Брукнер, і Прафесар, і Гендрык Гёфген. Прафесар быў у Лондане і пакуль што не збіраўся вяртацца ў Берлін. Фройляйн Бэрнгард настойліва раіла свайму Гендрыку трымацца пакуль далей ад нямецкай сталіцы — у яго мароз прабег па скуры, калі ён прачытаў гэта. Толькі што ён яшчэ быў сярод самых паважаных людзей — і раптам павінен стацца ссыльным. Яму нялёгка было захаваць халодны выгляд перад злараднымі калегамі і на здымках быць прасцецкім і сцярвозным, як ад яго чакалі.
Калі трупа пачала рыхтавацца да ад'езду дамоў і нават заклапочаны яўрэй-комік пачаў пакавацца, Гендрык заявіў, што важныя перамовы па справах кіно змушаюць яго пад'ехаць у Парыж. Трэба было выйграць час. Наўрад ці разумна акyрат цяпер паказвацца ў Берліне. А праз некалькі тыдняў усё хутчэй за ўсё ўтрасецца...
А тым часам грозныя ўзрyшэнні былі яшчэ наперадзе. Першае, пра што пачуў Гёфген, прыехаўшы ў Парыж, было паведамленне пра падпал германскага рэйхстага. Гендрык, які шмат гадоў іграў злачынцаў, меў вопыт у разгадванні крымінальных камбінацыяў і, апрача таго, ад прыроды меў нюх на нізкія памкненні злачыннага свету, адразу ж зразумеў, хто задумаў і здзейсніў гэтую бандыцкую правакацыю: гнюсная і пры тым дзіцячая хітрасць нацыстаў падагравалася менавіта фільмамі і тэатральнымі спектаклямі, у якіх Гендрык звычайна граў галоўныя ролі. Гёфген не мог не прызнацца сабе, што да пачуцця жудасці ад грубага труку з падпалам дамяшалая іншае адчуванне — задавальненне, безмаль пахацімская радасць. Разбэшчаная фантазія авантурыстаў павяла іх на гэты нахабны, лёгкі для раскрыцця падман, які прынёс поспех толькі таму, што ніхто ў самой Германіі ўжо не смеліўся пратэставаць, а ўвесь свет, заклапочаны больш сваім спакоем, чым меркаваннямі высакародства і маральнасці, не быў схільны ўмешвацца ў злавесныя афёры глыбока падазронага рэйха.
"Якое яно моцнае, зло, — падумаў артыст Гёфген з вусцішным жахам. — На што толькі не ідуць! І поўная беспакаранасць! Усё сапраўды ідзе як у фільмах і п'есах, дзе я так часта граў галоўныя ролі". Гэта былі самыя смелыя яго думкі. Але ён ужо ўгадваў, мала што не мог сам сабе прызнацца ў гэтым, таямнічую ўзаемасувязь паміж сабою і той сумніўнай, разбэшчанай сферай, дзе задумваюцца і здзясняюцца вульгарныя злачынныя акцыі накштал падпалу рэйхстага. Спачатку, праўда, Гендрык наўрад ці быў здольны доўга разважаць над пахібнай псіхалогіяй нямецкіх злачынцаў і над тым, што яго асабіста магло яднаць з гэтымі выпаўзнямі са злачыннага свету, яго турбаваў свой лёс. Пасля падпалу рэйхстага ў Берліне арыштавалі шмат людзей, з якімі ён быў у прыяцельстве, у тым ліку Ота Ульрыхса. Роза Бэрнгард пакінула свой пост на Курфюрстэндам і паспешна выехала ў Вену. У пісьмах адтуль яна заклінала свайго сябра Гёфгена ні пры якіх умовах не ступаць на нямецкую зямлю.
"Ты паставіш пад пагрозу сваё жыццё!" — пісала Роза з гатэля "Брыстоль" у Вене.
Гендрык рашыў, што гэта рамантычныя перабольшанні. Тым не меней занепакоіўся. З дня на дзень адкладваў ад'езд. Вольны, нервовы хадзіў па парыжскіх вуліцах. Ён не ведаў горада, але яму зусім не хацелася радавацца яго прыгажосці альбо нават заўважаць яе.
Гэта былі горкія тыдні, можа, самыя горкія. Ён ні з кім не бачыўся. Праўда, ведаў, што той-а-той з яго знаёмых цяпер у Парыжы, але не рашаўся ўступаць у кантакт ні з кім. Пра што з імі гаварыць? Яны толькі знясіляць яго сваім патэтычным жахам ад нямецкіх падзей, там жа і праўда адбываецца нешта жахлівае, і чым далей, тым больш жудаснае. Вядома, яны спалілі ўсе масты на радзіму, дзе тыраны іх так ненавідзелі. Яны ўжо эмігранты. "А я, хто я цяпер?"— пытаўся сам у сябе Гендрык Гёфген, увесь у страху. І ўсё ў ім пратэставала супроць такой думкі.
Але за доўгія адзінокія гадзіны ў нумары гатэля, на мастах, на вуліцах і ў кавярнях горада Парыжа ў ім выспявала змрочная ўпартасць — славутая ўпартасць, самае лепшае пачуццё з усіх, якія ён калі-небудзь меў. "Што ж мне — вымольваць дараванне ў гэтай банды забойцаў? — думаў ён тады. — Што ж я, не магу абысціся без іх? Што ж, маё імя не мае міжнароднага гучання? Я магу дзе хоч прабіцца, гэта, вядома, нялёгка, але нічога, неяк усё ўладзіцца. І якая палёгка, так, так, якое збавенне! Горда, па сваёй волі пайсці з краіны, дзе зачумлена паветра; і на ўвесь голас заявіць пра салідарнасць з тымі, хто хоча змагацца з крывавым рэжымам! Якім чыстым я адчую сябе, калі праб'юся да такога рашэння! Які новы сэнс, якую новую годнасць атрымае маё жыццё!"
З такімі настроямі, што давалі яму моцную, нават цёмнyю радасць, хоць, праўда, і нядоўгую, увесь час спалучалася патрэба зноў убачыць Барбару і пра ўсё з ёю пагаварыць — Барбара ягоны добры анёл. Як яна патрэбна яму цяпер! Ужо каторы месяц ён не меў пра яе ніякіх вестак, нават не ведаў, дзе яна. "Мусіць, сядзіць у маёнтку генераліхі і не дбае! — горка думаў ён. — Я ёй гэта прадказваў, яна яшчэ знойдзе цікавыя бакі ў фашысцкім тэроры. Усё ідзе як па пісаным: я пакутую, я блукаю па вуліцах чужога горада, а яна, нябось, цяпер балабоніць з якім-небудзь забойцам і катам, як балабоніла з Гансам Мікласам..."
Адізнота рабілася нясцерпнай, і ён пачаў суцяшаць сябе думкай выпісаць прынцэсу Тэбаб з Берліна ў Парыж. Як было б добра зноў пачуць яе раскацісты рогат, дакрануцца да яе моцнай рукі, такой шаршавай навобмацак, як кара! Як бы яно гэта падмацавала і асвяжыла яго! Напляваць бы на Германію і пачаць новае, дзікае жыццё з прынцэсай Тэбаб! Ах, як было б добра! Няўжо гэта немагчыма! Паслаць тэлеграму ў Берлін, і ўжо на другі дзень сюды явіцца Чорная Венера ў сваіх зялёных боціках і з чырвонай плёткай у чамадане. У цэнтры салодкіх і мяцежных мрояў Гендрыка стаяла прынцэса Тэбаб. У рэзкіх, хвалюючых фарбах ён маляваў сабе жыццё, якое павядзе з ёю ўдваіх. Можна пачаць з таго, каб зарабляць свой хлеб у якасці танцавальнай пары ў Парыжы, Лондане, Нью-Йорку: "Гендрык і Джульета, два найлепшыя ў свеце майстры стэпy!" Але на адных танцах далёка не затанцуеш. Гендрыку мроіліся і больш смелыя магчымасці. З танцавальнай пары магла атрымацца пара аферыстаў, пацешна было б сыграць у жыцці ролю свецкага крымінальніка, якую так часта даводзілася іграць у кіно і тэатры, — з усімі небяспекамі і наступствамі! Побач з цудоўнай дзікункай круціць за нос ненавіснае, пагарджанае грамадства, якое пры фашызме раскрыла свой сапраўдны мярзотны нораў! І не малімоніцца з імі — гэта чароўнае прадстаўленне! Некалькі дзён Гендрык быў апантаны гэтай ідэяй. Можа, ён і насамрэч зрабіў бы першы крок і паслаў бы тэлеграму цёмнаскурай дачцэ правадыра, калі б не дайшло да яго паведамленне, якое адразу перакрэсліла ўсе планы.
Важнае пісьмо прыйшло ад маленькай Ангелікі Зіберт. Хто б мог падумаць, што менавіта Ангеліка, якую Гендрык так жорстка, так зняважліва не заўважаў, сыграе вырашальную ролю ў ягоным жыцці! Гендрык даўным-даўно забыў, што ёсць нейкая маленькая Зіберт, і, калі цяпер спрабуе ўявіць сабе яе твар, маленькі, баязлівы тварык трынаццацігадовага падлетка з блізарукімі светлымі вачыма, яму здаецца, быццам ён быў вечна заліты слязьмі, а маленькая Ангеліка плакала няспынна, не прасыхаючы. Але ж ці не давалі ёй даволі часта поваду для слёз? Гендрык вельмі добра памятаў, як подла ён сам з ёю абыходзіўся... Але ўпартае, пяшчотнае сэрца заставалася яму верным. Гендрык здзіўляўся. І ў яго былі ўсе падставы — ён жа меркаваў пра іншых па сабе і заўсёды разлічваў на эгаізм і подласць у сваіх блізкіх. Добрыя ўчынкі заўсёды ўводзілі яго ў разгубленасць. У пустым гасцінічным нумары, вывучаным да драбніц, ён заплакаў над пісьмом Ангелікі. Слёзы на вочы нагнала не толькі нервознасць, не толькі стомленасць — ён быў шчыра расчулены. Якая шчаслівая была б Ангеліка, як бы яна была ўзнагароджана за свае пакуты, калі б магла пабачыць, як той, праз каго яна праліла столькі слёз, сам плача над яе пісьмом! Гэта ж яе каханнне напоўніла дарагія, халодныя вочы салёнымі кроплямі.
У сваім лісце Ангеліка паведамляла, што яна ў Берліне, часам здымаецца ў фільмах, і жывецца ёй няблага. Адзін малады ўдачлівы рэжысёр убіў сабе ў галаву ажаніцца з ёю, "але, вядома, я пра гэта і думаць не магу", — пісала яна, і Гендрык усміхаўся, чытаючы гэтыя радкі: вось якая яна недаступная, незачэпа, адхіляе ўсе прапановы і падкопы, якія б вабныя яны ні былі, упарта апантаная недаступным і растрачвае свае пачуцці на таго, хто іх не заўважае, хто яе не цэніць. На здымках вялікай камедыі з жыцця пачатку ХІХ стагоддзя яна пазнаёмілася з актрысай Ліндэнталь — той смай дамай, якая была першай інжэню ў Ене і прыяцелькай лётчыка — нацыянал-сацыяліста. Гендрык прагна і з нянавісцю сачыў за нямецкімі падзеямі па газетах і ведаў, што гэты лётчык належыць да ліку магутных варацілаў новага рэйха. Выходзіць, Лота Ліндэнталь зрабілася ўплывовай асобай. Якраз перад ёю Ангеліка і хадайнічала за Гендрыка.
У летуценных тонах пісьмо паведамляла пра дзівосную абаяльнасць, розум, далікатнасць і вытанчанасць Лоты Ліндэнталь. Ангеліка запэўнівала, што гэтая найдабрэйшая і мілая дама можа паўплываць на свайго магутнага сябра самым спрыяльным чынам. Яна і цяпер ужо многае зрабіла, асабліва для тэатра. Вялікі муж мае прыхільную цікавасць да драмы, аперэты і оперы. Яго каханыя — альбо дамы, якім ён праяўляў адмысловую павагу, — былі ў большасці актрысы пачуццёвага складу. Ён гатовы быў на любую ласку дзеля іх, калі ішлося не пра штосьці сур'ёзнае, а толькі пра вясёлыя дробязі накшталт акторскай кар'еры. Маленькая Зіберт звярнула ўвагу Лоты Ліндэнталь на тое, што Гендрык сядзіць у Парыжы і не рашаецца вярнуцца ў Германію. Тут фаварытка валадара дабрадушліва засмяялася. "Чаго ж баіцца гэты чалавек?" — і яна зрабіла наіўныя вочы. Гёфген жа не яўрэй, хутчэй залатавалосы рэйнец, і не належыць ні да якой партыі? Дарэчы, ён сапраўдны майстар — фройляйн Ліндэнталь бачыла яго ў ролі Мэфіста.
— Без такіх людзей, як ён, нам проста не абысціся, — сказала гэтая дама і абяцала таго ж дня перагаварыць са сваім сябрам.