— Ён не злапомны. Хай Гёфген раней і рабіў розныя выбрыкі і глупствы — ён гэта ўсё разумее, калі гаворка ідзе пра мастака вялікага маштабу. Бо галоўнае — здаровае зерне, — гаварыла Лота крыху бяссэнсава, але вельмі сардэчна.
І яна зрабіла, што абяцала. Калі ўсемагутны ўчыніў ёй вячэрнюю візітацыю, яна пачала яго ўмольваць:
— Мілы, ну будзь добры, ну, калі ласка!
Яна ўбіла сабе ў галаву, што ў першай яе берлінскай ролі яе партнёрам павінен быць Гендрык Гёфген.
— Ён жа так падыходзіць да гэтай ролі! — трашчала інжэню. — Бо, зрэшты, ты і сам зацікаўлены, каб у мяне быў прыемны партнёр, калі я ўпершыню выступлю перад берлінскімі таварышамі па партыі!
Генерал спытаўся, ці не яўрэй Гёфген. Калі даведаўся, што не, што наадварот — чыстапародны светлавалосы рэйнец, ён абяцаў, што з "гэтым хлопцам" нічога не здарыцца, чаго б ён раней ні начворыў.
Пра спрыяльны вынік гутаркі Ліндэнталь адразу паведаміла маленькай каляжанцы Зіберт, а тая, у сваю чаргу, ледзьве дачакалася магчымасці паведаміць Гендрыку пра выдатны абарот справы.
Ну вось, змрочны перыяд парыжскіх пакутаў ззаду! З самотнымі шпацырамі ўніз па бульвары Сэн-Мішэль, па набярэжнай Сены ці па Елісейскіх палях пакончана! Годзе! Няўжо і праўда Гендрык Гёфген адаваўся бунтарскім марам у пустым гатэльным нумары? Няўжо і праўда ён калі-небудзь адчуваў неадольную, змрочную і салодкую патрэбу ачысціцца, вызваліцца, пачаць новае, дзікае жыццё? Ён ужо і сам нічога не памятаў — пакуль пакаваў чамаданы, усё было забыта. Напяваючы ад радасці, спакусліва гатовы кінуцца ўпадскокі па пакоі, ён кінуўся ў бюро падарожжаў "Кук і сын", каб заказаць спальнае купэ на берлінскі цягнік.
Вярнуўшыся ў гатэль, што непадалёк ад бульвара Манпарнас, Гендрык праходзіў міма "Кафэ дзю Дом". Стаяла пагода, многія сядзелі на адкрытым паветры, сталы і крэслы стаялі пад брызентам, на тратуары. Гендрыку ад хады зрабілася горача, захацелася прысесці на чвэрць гадзіны, выпіць апельсінавага соку. Ён спыніўся, але, праводзячы высакамерным позіркам па гаварлівым натоўпе, перадумаў. Ці мала каго тут можна сустрэць! Тут могуць аказацца старыя знаёмыя, а іх лепей абыходзіць бокам. Бо, здаецца, "Кафэ дзю Дом" — месца сустрэч эмігрантаў? Не, не, лепей прайсці міма. Ён ужо намерыўся быў адвярнуцца, але тут пагляд яго спыніўся на групе людзей за круглым столікам. Гендрык уздрыгнуў. Ён так спалохаўся, што яму балюча кальнула ў жывот, і некалькі секунд ён не мог варухнуцца.
Спачатку ён пазнаў фраў фон Гэрцфэльд; толькі потым заўважыў побач з ёю Барбару. Барбара ў Парыжы, яна ўвесь час была тут, ён сумаваў па ёй, яна яму была патрэбная, як ніколі, а жыла ў тым самым горадзе, у тым самым квартале, што і ён, — магчыма, усяго за некалькі дамоў! Барбара пакінула Германію, і вось яна сядзіць на тэрасе "Кафэ дзю Дом", сядзіць побач з Гедай фон Гэрцфэльд, з якой у Гамбургу зусім не сябравала. Але цяжкія абставіны іх звялі... Яны сядзяць за адным сталом. Абедзве маўчаць, абедзве глядзяць удалечыню аднолькава панылымі, задумлівымі і глыбокімі позіркамі.
"Як пабялела Барбара!" — падумаў Гендрык. Яму раптам падалося, што яны зусім тут і не сядзяць, што яны — існуюць толькі ў ягоным уяўленні. Калі яны жывыя, дык чаму не рухаюцца? Чаму сядзяць так нерухома, чаму ў іх такія журботныя вочы?
Барбара падпірала рукой бледны твар. Паміж цёмнымі брывамі пралегла рыса, якой Гендрык раней не заўважаў: магчыма, гэта ад напружаных, горкіх роздумаў? Рыса надавала твару замроены, амаль суровы выраз. На Барбары быў шэры плашч і ярка чывоны шаль. У гэтай вопратцы з пакутніцкім, напружаным тварам яна рабіла крыху дзікае, амаль страшнае ўражанне.
Фраў фон Гэрцфэльд таксама была бледная, але на яе шырокім мяккім твары не было грознай пячаткі, была толькі пяшчотная журба. Апрача Барбары і Геды, за сталом сядзела яшчэ адна дзяўчына — Гендрык раней ніколі не бачыў яе — і двое маладых людзей. Адзін з іх быў Себасцьян, Гендрык пазнаў яго выцягнутую шыю, замглёны, задумлівы пагляд і пасму попельна-светлых валос.
Гендрык хацеў крыкнуць, хацеў павітацца, першым рухам яго душы было абняць Барбару, пагаварыць з ёю пра ўсё, пра ўсё пагаварыць з ёю. Як часта ён марыў пра гэта ў дні самоты! Але ў галаве ўжо круцілася: "Як яны прымуць мяне? Пачнуць задаваць пытанні — што мне адказваць? Тут, у кішэні пінжака, у мяне білет у спальнае купэ берлінскага цягніка, і ўсё гэта дзякуючы спрыянню дзвюх ласкавых светлавалосых дам. Я ўжо як бы прымірыўся з рэжымам, які прагнаў гэтых людзей, а я ж прысягаўся Барбары ў непрымірымай варожасці да яго. Якую пыхлівую ўсмешку скроіць Себасцьян! І як мне вытрымаць позірк Барбары, яе цёмны, пагардлівы, бязлітасны позірк? Трэба ўцякаць — здаецца, яны мяне пакуль што не заўважылі, — яны ж усе глядзяць дзіўнымі позіркамі ў пустату. Трэба хутчэй уцякаць, гэтая сустрэча мне не пад сілу..."
За столікам не рухаліся; здавалася, яны глядзяць праз Гендрыка Гёфгена, як праз паветра. Яны сядзелі застылыя, быццам ад невыноснага болю, пакуль Гендрык спяшаўся прэч дробнымі цвёрдымі крокамі, як чалавек, які ўцякае ад небяспекі і стараецца схаваць свой страх.
Пасля першай рэпетыцыі Лота Ліндэнталь сказала Гёфгену:
— Проста бяда, што генерал цяпер шалёна заняты. Калі б ён толькі змог, ён напэўна прыйшоў бы на рэпетыцыю паглядзець, як мы працуем. Вы сабе нават уявіць не можаце, якія бліскучыя парады ён часам дае нам, акторам. Мне здаецца, што ў пытаннях тэатра ён разбіраецца не горш, чым у сваіх самалётах, — а гэта нешта-такі значыць!
Гендрык мог сабе гэта ўявіць, і ён пачціва кіўнуў. Пасля спытўся ў фройляйн Ліндэнталь, ці дазволіць яна яму адвезці яе дамоў у яго машыне. Яна гэта яму дазволіла з мілай усмешкай. Падаючы ёй руку, ён ціха сказаў:
— Для мяне вялікая, вялікая радасць іграць разам з вамі. Апошнімі гадамі давялося шмат намучыцца з манернасцю партнёрак. Дора Марцін сапсавала нямецкіх актрыс дрэнным прыкладам свайго сутаргавага стылю, — гэта ўжо не ігра, а істэрычнае крыўлянне. І вось зноў я чую ваш ясны, просты і душэўны голас.
Яна ўдзячна паглядзела на яго пукатымі, фіялкавымі, дурнымі вачыма.
— Я так рада гэта чуць, — прашаптала яна і мацней сціснула яго руку. — Я ж ведаю, вы мне не ліслівіце. Чалавек, які так свята ставіцца да свайго паклікання, не ліслівіць у пытаннях мастацтва.
Гендрык проста жахнуўся ад думкі, што ягоныя словы маглі былі быць прынятыя за ліслівасць.
— О, прашу вас! — Ён прыклаў руку да сэрца. — Я — і ліслівіць! Мае сябры звычайна папракаюць мяне за самую горкую праўду!
Ліндэнталь радая было пачуць гэта.
— Вельмі люблю шчырых людзей, — адказала яна сціпла.
— Шкада, што мы ўжо прыехалі, — сказаў Гендрык, спыняючы машыну перад ціхім элегантным домам на Тыргартэнштрасэ. Тут жыла Лота Ліндэнталь. Ён нагнуўся да яе рукі, трошачкі ссунуў шэрую лайкавую пальчатку і дакрануўся губамі да малочна-белай скуры.
Здавалася, яна не заўважыла маленькай дзёрзкасці, у кожным разе не асудзіла яго за гэта, усмешка па-ранейшаму ззяла на яе твары.
— Тысяча падзяк за тое, што дазволілі вас правесці, — сказаў ён у сваёй схіленай позе.
Пакуль яна ішла да дзвярэй ён думаў: "Калі абернецца, усё добра. А калі яшчэ памахае мне рукою, — гэта трыумф, і я пайду далёка". Яна, трымаючыся проста, перасекла вуліцу. Падышоўшы да дзвярэй, яна павярнула галаву, паказала распраменены твар і — якое шчасце! — памахала рукой. Гендрык адчуў трапятанне, калі Лота Ліндэнталь хітравата крыкнула:
— Та-та!
Гэта было больш, чым ён мог спадзявацца. З глыбокім уздыхам палёгкі ён адкінуўся на скураным сядзенні свайго "мэрсэдэса".
Гендрык ведаў яшчэ раней, чым вярнуўся ў Берлін, што без пратэкцыі Ліндэнталь ён прапаў бы. Маленькая Ангеліка, якая сустрэла яго на вакзале, магла і не намякаць на гэта — сітуацыя была яму ясная і без намёкаў. У яго былі страшныя ворагі, сярод іх такія ўплывовыя, як пісьменнік Цэзар фон Мук — міністр прапаганды паставіў яго дырэктарам Дзяржаўнага тэатра. Драматург зрабіў Гёфгену, які заўсёды бракаваў яго п'есы, ледзяны прыём. На яго твары са сталёвымі вачыма і з'едліва сціснутымі вуснамі застыў выраз непрыступнай строгасці і годнасці. Ён сказаў:
— Не ведаю, ці зможаце вы ўжыцца з намі, гер Гёфген. Тут жа цяпер пануе зусім іншы дух, не той, да якога вы прывыклі. З бальшавіцкімі парадкамі пакончана. — Аўтар драмы "Танэнбэрг" пагрозліва выцягнуўся. — Вы ўжо не зможаце выступаць у п'есах вашага сябра Мардэра альбо ў так цанёных вамі французскіх фарсах. Цяпер наша мастацтва будзе не семіцкае і не гальскае, а нямецкае. І вам, гер Гёфген, прыйдзецца даказаць, ці здольныя вы садзейнічаць нам у такой высакагоднаснай працы. Шчыра скажу, я не бачыў асаблівых падставаў выклікаць вас з Парыжа. — Пры слове "Парыж" у Цэзара фон Мука грозна бліснулі вочы. — Але фройляйн Ліндэнталь хоча, каб вы былі яе партнёрам у маленькай камедыі, выбранай для яе дэбюту. — Мук сказаў гэта крыху грэбліва. — Я не хацеў бы праяўляць няласкі ў адносінах да дамы, — працягваў ён з фальшывай зычлівасцю і высакамерна закончыў: — Зрэшты, я перакананы, што роля элегантнага сябра дома і спакушальніка вам не здасца цяжкай. — І па-ваеннаму скупымм жэстам рукі дырэктар даў зразумець, што гутарка закончана.
Не вельмі прыемны пачатак1 Тым болей калі ўзгадаць, што за помслівым выскачкай стаіць уласнай пярсонай міністр прапаганды. А ён якраз усемагутны ў пытаннях культуры. Ён быў бы і абсалютна ўсемагутны, калі б генерал авіяцыі, узведзены ў прускія прэм'ер-міністры, не ўбіў сабе ў галаву, што яму трэба ўмешвацца ў справы дзяржаўных тэатраў. А ў гэтых справах, хоць бы з-за Лоты, таўстун моцна зацікаўлены. Так пайшла крывасць і ўзнікла нязгодзіца і звада, барацьба за ўладу паміж магутнымі валадарамі — галавой прапаганды і галавой авіяцыі. Гендрык ніводнага з паўбагоў пакуль што на вочы не бачыў, але ведаў, што варожасць аднаго ён зможа вытрымаць, толькі заручыўшыся падтрымкай другога. Дарога да прэм'ер-міністра вядзе праз актрысу. Гендрыку трэба заваяваць Лоту Ліндэнталь.
У першыя тыдні свайго новага берлінскага жыцця Гендрык жыў толькі адным помыслам: Лота Ліндэнталь павінна яго палюбіць. Бліскучым вачам і сцярвознай усмешцы яшчэ ніхто не здолеў супроцьстаяць, а ўрэшце яна таксама толькі чалавек, не больш таго. Цяпер на карту пастаўлена ўсё, трэба пусціць у ход усё сваё майстэрства — Лоту трэба заваяваць, як крэпасць. Хай сабе ў яе занадта пухлыя грудзі і вочы, як у каровы, хай яна правінцыйная, празаічная, пляваць на яе двайное падбароддзе і хімічную андyляцыю: для яго яна жаданая больш за любую багіню.
І Гендрык змагаўся. Ён быў глухі і сляпы да ўсяго, што адбывалася навокал. Яго воля, увесь яго розум скіраваліся на адну мэту: заваяваць белакурую Лоту. Толькі для яе ў яго былі вочы, больш ён нічога не заўважаў. Маленькая Ангеліка пралічылася, калі думала, што Гёфген з удзячнасці будзе хоць крышку дарыць яе сваёй увагай. Толькі першыя гадзіны пасля прыбыцця ён быў з ёю мілы. Але як толькі яна яго прадставіла Ліндэнталь, тyт жа і перастала існаваць. Ёй прыйшлося выплакацца на грудзях у свайго кінарэжысёра, а Гендрык адразу скіраваўся да адной мэты, імя якой — Лота.
Ці заважыў ён, як змяніліся вуліцы Берліна? Ці бачыў ён карычневыя і чорныя кашулі, сцягі са свастыкай, калоны моладзі? Ці чуў ваяўнічыя песні, якія распявалі на вуліцах, ляцелі з радыёпрыёмнікаў, з кінаэкранаў? Ці браў да ўвагі прамовы фюрэра, яго пагрозы і пахвальбу? Ці чытаў газеты, якія прыхарошвалі, замоўчвалі, хлусілі, але тым не меней выплюхвалі даволі страшныя ісціны? Ці турбаваў яго лёс людзей, якіх раней ён называў сваімі сябрамі? Ён нават не ведаў, дзе яны. Можа, сядзяць у якой-небудзь кавярні ў Празе, Цюрыху ці Парыжы, можа, іх катуюць у канцэнтрацыйных лагерах, можа, хаваюцца на гарышчах і ў сутарэннях Берліна? Гендрыка ані не цікавілі гэтыя змрочныя дэталі. "Я ж не магу ім патворыць, — гэтай формулай ён адганяў ад сябе ўсякую думку пра пакутнікаў. — Я сам у пастаяннай небяспецы, хто ведае, можа, Цэзару фон Муку ўжо заўтра ўдасца дабіцца майго арышту. Вось як буду ўпэўнены ў сваім становішчы, тады я змагу пасабляць іншым!"
Толькі з вялікай неахвотай, адным вухам, Гендрык прыслухоўваўся да чутак пра лёс Ота Ульрыхса. Камуніст — артыст і агітатар, арыштаваны адразу пасля падпалу рэйхстага, падвергся жахлівым працэдурам, якія тут называюцца "допытамі". Гэта мне расказаў адзін чалавек, які сядзеў у суседняй з Ульрыхсам камеры, — так баязліва, прыглушаным голасам сказаў тэатральны крытык Ірыг, які да 30 студзеня 1933 года належаў да крайне левых і быў перадавым барацьбітом за строга марксісцкую літаратуру, якая стаіць выключна на варце інтарэсаў класавай барацьбы. Цяпер ён мерыўся прымірыцца з новым рэжымам. Як трымцелі раней перад доктарам Ірыгам пісьменнікі, западозраныя ў буржуазна- ліберальных альбо, што яшчэ горш, у нацыяналісцкіх светапоглядах! Самы пільны і нецярпімы жрэц марксісцкай літары, ён аддаваў іх анафеме, праклінаў і знішчаў, называючы іх наёмнымі эстэтамі капіталізму. Чырвоны тата ад літаратуры не быў схільны бачыць нюансы і праводзіць дакладныя адрозненні. Яго думка была такая: хто не за мяне, той супроць мяне, хто піша не па рэцэптах, якія я склаў, той крывавы сабака, вораг пралетарыяту, фашыст. І калі яму самому пра гэта яшчэ невядома, дык ён даведаецца ад мяне — загадчыка літаратурным аддзелам навінаў. Катэгарычныя прысуды доктара Ірыга прымаліся ўсімі, хто залічваў сябе да левага авангарду, абсалютна сур'ёзна, хоць і друкаваліся на старонках буржуазнай газеты. Бо ў тыя часы біржавыя газеты любілі дзеля жарту аддаваць літаратурны аддзел марксістам — гэта надавала ім пікантнасці і нікому, па сутнасці, не замінала. Жыццёва важным аддзелам газеты быў гандлёвы аддзел. А ў падвале, куды не заглядваў ніводзін сур'ёзны камерсант, мог павыдурнівацца і чырвоны тата.
Доктар Ірыг "выдурніваўся" шмат гадоў падрад і стаўся рашаючай інстанцыяй ва ўсіх справах марксісцкай мастацкай крытыкі. Калі нацыянал-сацыялісты прыйшлі да ўлады, яўрэйскі рэдктар "Біржавых навінаў" склаў з сябе паўнамоцтвы. Доктару Ірыгу дазволілі застацца, бо ён здолеў даказаць, што ўсе ягоныя продкі як з боку бацькі, так і з боку маці былі арыйцы, а сам ён ніколі не быў членам ніводнай з сацыялістычных партый. Не доўга думаючы, ён згадзіўся весці літаратурны аддзел "Біржавых навінаў" у там самым строгім нацыянальным духу, у якім былі вытрыманы палосы палітычнага аддзела і які адчуваўся нават у аддзеле "Рознае".
— Я ж заўсёды выступаў супроць буржуа і дэмакратаў, — казаў доктар Ірыг. На самай справе, ён, як і раней, кідаў грамы і маланкі супроць "рэакцыйнага лібералізму" — Змяніўся толькі зыходны пункт погляду. — Гэтая гісторыя з Ота проста жахлівая, — гаварыў бравы доктар Ірыг засмучаным голасам.
У многіх артыкулах ён характарызаваў рэвалюцыйнае кабарэ "Буравеснік" як адзіны тэатр сталіцы, у якога ёсць будучыня, варты ўвагі. Ульрыхс належаў да ліку самых блізкіх славутаму крытыку людзей.
— Жахліва, жахліва, — мармытаў доктар, нервова сціскаў рагавыя акуляры і праціраў шкельцы.
Гёфген таксама трымаўся той думкі, што гэта жахліва. Абодвум ім, шчыра кажучы, не было чаго дадаць да сказанага. Ім не асабліва прыемна стала сустракацца. Для сустрэчы яны выбралі аддаленую, мала наведваную кавярню. Абодва былі скампраметаваныя сваім мінулым, абодва, магчыма, і да гэтага часу былі на падазрэнні. Калі б іх убачылі разам, гэта магло б зрабіць уражанне змовы... Яны маўчалі, задуменна глядзелі ў пустату, адзін праз рагавыя акуляры, другі праз манокль.
— Я зараз, канечне, нічога зрабіць не магу для бедалагі, — сказаў нарэшце Гёфген.
Ірыг, які сам хацеў сказаць гэта, кіўнуў. Потым абодва зноў замоўклі. Гёфген пакручваў муштук цыгарэты. Ірыг адкашліваўся. Магчыма, яны саромеліся адзін аднаго. Кожны ведаў, пра што думае другі. Гёфген думаў пра Ірыга, а Ірыг пра Гёфгена: "Так, так, дарагі мой, ты такая самая свіння, як і я". Гэтую думку кожны ўгадваў па вачах субяседніка. Абодвум было сорамна.
Маўчанне зрабілася нясцерпным. Гёфген устаў.
— Трэба ператрываць, — сказаў ён ціха і паказаў рэвалюцыйнаму крытыку бледны твар гувернанткі. — Нялёгка, але трэба пацярпець. Бывайце, дарагі сябар.
У Гендрыка былі ўсе падставы радавацца: усмешкі Лоты Ліндэнталь рабіліся ўсё саладзейшыя, усё больш абяцалі. Калі рэпетыравалі якую-небудзь інтымную сцэну — а камедыя "Сэрца" амаль уся складалася з інтымy паміж жонкай буйнога дзялка, ролю якой выконвала Лота, і галантным сябрам дома, якога іграў Гендрык, — здаралася, яна з уздыхам прыціскала свае грудзі да грудзей партнёра і кідала на яго вільготныя позіркі: Гёфген, са свайго боку, быў стрымана-меланхалічны і дысцыплінаваны, але так, быццам за гэтым крылася ліхаманкавая жарсць. Ён трымаўся з фройляйн Ліндэнталь з элегантнай стрыманасцю, часцей за ўсё называў яе "ласкавая фраў", а ў рэдкія хвіліны "фраў Лота", і толькі падчас працы, у руплівасці сумесных рэпетыцый, у яго прарывалася даверлівае таварыскае "ты". Але вочы яго, здавалася, увесь час маўлялі: "Ах, каб толькі я мог, як бы я хацеў абняць цябе, радасць мая! На мой вялікі жаль, я мушу стрымлівацца, таго патрабуе лаяльнасць да нямецкага героя, які называе цябе сваёй..." Вось якімі палкімі, па-мужчынску стрыманымі пачуццямі ззялі прыгожыя вочы артыста Гёфгена. А насамрэч ён думаў так: "Ну, чаму, Госпадзе, чаму прэм'ер-міністр, які мог бы мець любую, выбраў менавіта гэтую? Яна, магчыма, нішто сабе баба і выдатная гаспадыня, але ж страх якая тоўстая і пры тым смех якая манерная. Зрэшты, і актрыса нікудышняя..."
На рэпетыцыях часта падмывала накрычаць на Ліндэнталь. Любой іншай актрысе ён сказаў бы ў твар: "Тое, што вы робіце, дарагая, гэта самы пошлы правінцыйны стыль. І той факт, што вы іграеце рафінаваную даму, не дае вам прычыны гаварыць такім высокім штучным голасам і так адтапырваць мезенец. У рафінаваных дам зусім не канечне такія манеры. І дзе гэта сказана, што жонка буйнога камерсанта, фліртуючы з сябрам дома, павінна адстаўляць локці, нібыта яна выпацкала блузку смярдзючай вадкасцю і баіцца замараць яшчэ і рукавы? Кіньце, зрабіце ласку, гэтыя свае глупствы!"