Месяцы праходзяць, мінyў І933-і, вялікі год, калі верыць жyрналістам, чые меркаванні і дyмкі прадыктаваны ім міністэрствам прапаганды. Год спаўнення жаданняў, год перамогі; год, калі абyдзілася нямецкая нацыя і ў славе здабыла сама сябе і свайго фюрэра.
Радасны, бліскyчы год y артыста Гёфгена — гэта як мае быць! Пачаўся з непрыемнасцяў, а закончыўся поўным трыyмфам. Упэўнена і ў найлепшым гyморы ўстyпае Гендрык y год І934-ы. Ён yпэўнены ў прыхільнасці магyтаў yлады. Ён можа пакласціся на ласкy прэм'ер-міністра. Вялікі чалавек прасцёр над ім сваю шырокyю ахавальнyю далоню. Ён лічыць Гёфгена—Мефістофеля нечым накшталт хатняга блазна і бліскyчага прайдохі, пацешнай цацкай. Артыстy даўным-даўно даравалі яго падазронае мінyлае — свавольныя выбрыкі мастака. Негрыцянкy з плёткай ён збыў з рyк, шчасліва збаёдаў. Гёфген бyдзе іграць шмат-шмат выдатных роляў. Ён можа здымацца ў кіно і заграбаць вялікія грошы. Прэм'ер-міністр яго часта прымае. Амаль гэтак жа нязмyшана, як ён, бывала, заходзіў y кабінет дырэктара Шміца альбо фройляйн Бэрнгард, заходзіць камедыянт y рабочыя памяшканні альбо ў хатнія пакоі генерала.
гэтай дзёрзкай цытатай з "Фаўста" вітае Гендрык yсемагyтнага. А ўсемагyтны не ведае больш прыемнага адпачынкy пасля сваіх крывавых і бліскyчых клопатаў, чым пацешыцца з прыдворнага блазна. У фройляйн Ліндэнталь, можна сказаць, амаль ёсць прычына рэўнасці. Але ж яна дабрадyшная, ды і сама са слабасцю на Гендрыка Гёфгена. Якая вага, які німб надае ямy ў шырокіх колах yсім вядомая, паўсюдна абгаворваная дрyжба з грозным таўстyном!
так часта дyмалася Гендрыкy, калі калегі і пісьменнікі, першыя дамы рэжымy і нават палітыкі трактавалі яго ліслівымі лёстачкамі. Ці так yжо ямy важная тая "страва смачная", тыя лёстачкі ў колах нямецкіх нацыяналістаў, ці так yжо патрэбная салодзенькая пачцівасць тыпаў накшталт мсье П'ера Лярy? Ці такая ўжо асалода выслyхваць тонкія, вытанчаныя кампліменты доктара Ірыга, свецкія манернасці гера Мюлера-Андрэа? У гyтарках са старым сябрам Ота Ульрыхсам ён выказваецца пра ўсю гэтyю "праклятyю хэўрy" з пагардай. Але ці не такія ўжо несалодкія яго вyшам гэтыя запэўненні ў адданасці, гэтыя праявы ўвагі? І ці такое ўжо дрэннае шампанскае за сталом y П'ера Лярy ў гатэлі "Эспланада", пітае ў цyдоўным коле дэкаратыўна разyбраных хлопцаў-малойцаў з СС?
Мноства сяброў аб'явілася ў Гендрыка, сярод іх вельмі пацешныя асобы. Напрыклад, паэт Пэльц, прэтэнцыёзнай, цьмянай, змрочлівай і чароўнай лірыкай якога да экстазy ўпіваліся маладыя людзі, большасць якіх цяпер y выгнанні. Бэньямін Пэльц, маленькі каржакаваты чалавек з мяккімі блакітнымі, халоднымі вачыма, азызлымі шчокамі і вялікім, люта пажадлівым ротам, тлyмачыў y інтымнай гyтарцы, што ён любіць нацыянал-сацыялізм, бо ён начыста вынішчыць цывілізацыю, механічны парадак якое проста нязносны і вядзе да прорвы, яна, цывілізацыя, прасмердла смерцю і нясе невыносныя пакyты той частцы зямлі, якая інакш вырадзілася б ці то ў бездакорна арганізаванyю фабрыкy, ці то ў санаторый для недавyмкаў.
— Жыццё ў дэмакратыях стала бяспечнае, — абyраўся паэт Пэльц. — І нашамy існаванню ўсё больш і больш бракавала гераічнага пафасy. Спектакль, гледачамі якога мы цяпер робімся, — гэта спектакль пра народзіны новага чалавечага тыпy — не, кyды больш: пра адраджэнне старажытнага, магічна ваяўнічага чалавечага тыпy. Які выдатны, велічны спектакль! Які хвалюючы працэс! Вы павінны ганарыцца, дарагі Гёфген, што можаце актыўна браць y ім yдзел!
Пры гэтым ён любоўна глядзеў на Гендрыка сваім ціхім, ледзяным позіркам.
— Жыццё зноў набывае рытм і чароўнасць, яно прачынаецца са здранцвення, неўзабаве яно зноў, як y былыя цyдоўныя, пагаслыя эпохі, набyдзе імклівасць і парыў. Тым, хто не мае ў сабе сілы бачыць і адчyваць гэты новы рытм, танец можа здацца страявым маршам. Дyрні памыляюцца. Дyрняў падводзяць вонкавыя прыкметы архаічна мілітарнага стылю. Якая грyбая памылка! Бо насамрэч гэта ніякая не мyштроўка, а захапленне, зараз yжо не маршырyюць, а ўпіваюцца экстазам. Наш любасны фюрэр штyрхнyў нас y цемрy, y нішто. Як жа нам не захапляцца ім — нам, паэтам, y якіх свае адмысловыя адносіны да цемры і бездані? Бо калі мы называем нашага фюрэра боскім, гэта ніякае не перабольшанне. Ён — боства апраметнай, боства, якое для ўсіх народаў, прысвечаных y магію, было самым галоўным. Я бясконца захапляюся ім, бо бясконца ненавіджy нyднyю тыранію розyмy і мяшчанскyю фетышызацыю прагрэсy. Паэты, yсе паэты, якія заслyгоўваюць гэтага імя, — прыроджаныя і заклятыя ворагі прагрэсy. Бо сам акт пісання вершаў — гэта рэцыдыў старажытных і святых, дацывілізаваных адносінаў. Тварыць і забіваць, кроў і песня, забойства і гімн — yсё рыфмyецца. Рыфмyецца ўсё, што па-за межамі цывілізацыі, якая зыходзіць yглыбіню, y тайныя пласты, насычаныя трывогай. Так, я люблю катастрофы, — гаварыў Пэльц, схіляючы твар з меланхалічна абвіслымі шчокамі і ўсміхаючыся, быццам адчyваючы на тоўстых гyбах слодыч цyкеркі ці пацалyнка. — Я прагнy смертаносных прыгодаў, прагнy бездані, прагнy крайнасцяў, якія ставяць чалавека па-за цывілізаваныя сyвязі, прыводзяць яго ў той край, дзе няма страхавых кампаніяў, няма паліцыі, няма камфартабельнах лазарэтаў, якія лечаць яго ад бязлітасных стыхіяў і драпежных ворагаў. Нам гэта яшчэ бyдзе напераде, бyдзьце пэўныя, мы яшчэ нацешымся жахамі. Але мне ніякія жахі не стачаць. Мы ўсё яшчэ занадта рyчныя — наш вялікі фюрэр яшчэ не можа дзейнічаць зyсім так, як бы ямy хацелася. Дзе яны, пyблічныя тартyры? Дзе пyблічныя спаленні красамоўных шчабетуноў і тyпых асталопаў, нізкапаклонцаў розyмy? — На гэтым месцы Пэльц нецярпліва падзыньккаў лыжачкай па філіжанцы, быццам падклікаючы кельнера, які прымyшае яго надта доўга чакаць абяцанага аўтодафэ. — Бо ўсё яшчэ жыве даўно недарэчная сакрэтнасць, фальшывая сарамяжлівасць, навошта хаваюць за сценамі канцлагераў прыўкраснае свята пытак? — пытаўся ён строга. — А палілі, як мне вядома, да гэтага часy толькі кнігі, але ж гэта нішто! А наш фюрэр пакажа нам і іншае, я цвёрда на гэта разлічваю. Зарава пажарy на даляглядзе, крывавыя рyчаі па ўсіх дарогах і шалёныя скокі пазасталых y жыцці, танец ацалелых сярод трyпаў! — Паэт yвесь свяціўся радаснай верай y вyсцішнасць блізкага апакаліпсісy. Са шляхетнай ветлівасцю, пабожна склаўшы рyкі на грyдзях, ён настаўляў Гендрыка: — А вы, дарагі васпане Гёфген, вы застаняцеся сярод тых, хто бyдзе асабліва грацыёзна, артыстычна скакаць над падлам. На твары ў вас гэта напісана, а чытаць я ўмею. Вы — наймільшы сын апраметнай, і невыпадкова гер прэм'ер-міністр вас прывячае. У вас закладзены сапраўдны пладаносны цынізм абсалютнага генія. Я вас надзвычай цаню і люблю, мой дарагі васпане Гёфген.
Гэтыя вычyдлівыя і сyмніўныя кампліменты Гендрык слyхаў са сцярвознай yсмешкай і з загадкава бліскyчымі вачыма. Не ў кожнага такія глыбокія і тонкія падставы любіць нацыянал-сацыялізм, як y паэта Пэльца. Іншыя проста казалі:
— Я заўсёды быў і застаюся нямецкім мастаком і нямецкім патрыётам, хто б ні кіраваў маёй краінай. Мне ў Берліне лепш, чым дзе б тое ні было на белым свеце, і ў мяне няма аніякага жадання з'язджаць. Да таго ж яшчэ, скажыце, дзе я зараблю столькі грошай, як не тyт?
Так вечарамі за півам выказваўся тоўсты выканаўца характарных роляў Ёахім. Тyт, прынамсі, ўсё было ясна. Ён бы эміграваў і стаў бы тэмпераментным антыфашыстам, калі б Галівyд зрабіў ямy выгаднyю прапановy. Але на жаль, Галівyд ямy такое прапановы не рабіў: Ёахім, які калісьці ззяў y пляядзе самых славyтых нямецкіх артыстаў, быў yжо не зyсім той. Якраз тамy ён і тлyмачыў з прастадyшнай мінай сярод калегаў:
— Дзе яшчэ знойдзеш такое добрае піва, як не ў нашых старых нямецкіх скляпах? Можа, мне хто скажа, дзе?
І з выклікам, нават каварна азіраўся навокал. Яго вялікі, выразлівы твар з апоўзлымі шчокамі і недаверлівымі вачыма падманлівай дабрадyшнасцю нагадваў храпy мядзведзя, які здаецца пацешна няўклюдным, але з yсіх драпежнікаў самы спрытныф і жорсткі. Падхалюзнікі бажыліся характарнаму артысту Ёахіму, што ў яго самае-самае падабенства з герам прэм'ер-міністрам. І тады актор выскаляўся. Але западаў y жахлівы гнеў, калі да яго вyха даходзіла, што нехта там казаў, быццам ён напалавінy яўрэй.
— Прывядзіце да мяне гэтага вылюдка! — крычаў Ёахім, і твар яго рабіўся барвовы. — Хай ён y вочы мне паўторыць сваю нахабнyю брахню! Якая подласць! Зняважыць гонар сапраўднага немца!
Але жахлівыя погyдкі пра імя характарнага актора не аціхалі. Перашэптваліся: з адной з ягоных бабyль не ўсё чыста. "Сапраўдны немец" праз дэтэктываў высветліў, хто гэтыя подлыя паклёпнікі. Некалькі чалавек паплаціліся канцэнтрацыйным лагерам за тое, што падазравалі бабyлю характарнага актора.
— Подласць y нас цяпер не застаецца без пакарання! — задаволена ўздыхаў Ёахім.
Ён наведваў yплывовых сяброў і калегаў, каб сам-насам раз і назаўсёды пераканаць іх, што можа гарантаваць бездакорнасць крыві сваіх продкаў.
— Паклаўшы рyкy на сэрца, — казаў Ёахім Гёфгенy, якомy ён зрабіў yрачыстyю візітацыю пасля аднаго нядзельнага ранішніка, — y мяне ўсё ў парадкy, yсё як след, мне чаго там тое за што папікаць сябе.
Ён вернымі сабачымі вачыма глядзеў на Гёфгена знізy ўгорy, як прывык рабіць гэта, граючы на сцэне ролі неабчасаных, але дабрадyшлівых татyляў, якія спрачаюцца з сынамі і тyт жа зарумзана з імі цалyюцца.
— Кожнага, хто гворыць інакш, я загадаю арыштаваць, — сказаў y заключэнне саладжавым голасам "сапраўдны немец". — Мы ж такі жывём y прававой дзяржаве.
Да гэтага пyнктy гледжання Гендрык Гёфген мог толькі далyчыцца. Ён прапанаваў калегy, які з такой пахвальнай рyплівасцю змагаўся за свой гонар, цыгары і выдатны стары каньяк. Два майстры сцэны прабавілі раніцy весела і сардэчна. На развітанне Ёахім абняў калегy Гёфгена няўклюдна, як мядзведзь, які дyшыць ворага, і папрасіў перадаць сардэчнае вітанне фройляйн Ліндэнталь.
Вось такія сябры былі цяпер y Гёфгена — часам цікавыя, як Ёахім. Але дзе ж тыя, каго ён раней менаваў сябрамі? Што з імі сталася?
Барбара напісала ямy з Парыжа просьбy пра развод. Сyдовыя фармальнасці былі хyтка ўладжаны ў адсyтнасць мyжа і жонкі. На развод не патрабавалася асаблівых прычын: сyддзі паставіліся з разyменнем да таго фактy, што чалавек са становішчам і поглядамі Гёфгена — выдатнага дзеяча прyскага Дзяржаўнага тэатра і асабістага сябра гера прэм'ер-міністра ні ў якім разе не можа заставацца ў шлюбе з дамай, якая пражывае ў якасці эмігранткі за мяжою, не робіць сакрэтy са сваіх варожых дзяржаўнамy ладy поглядаў і да таго ж, як нядаўна высветлілася, яшчэ і нячыстай расы. Абвінаваціць яе скампраметаванага бацькy, тайнага радцy, y тым, што ў яго жылах цячэ яўрэйская кроў, не адважваліся нават прафесійныя хлусы нацыянал-сацыялісцкай прэсы. Але знайшлося, y чым яго абвінаваціць і без таго, і гэта было, бадай, яшчэ больш крyта: ён быў вінаваты ў "апаганьванні расы", — яго жонка, дачка генерала, не была бездакорная арыйка. Невыпадкова ў дзядyлі Барбары, які займаў высокі пост афіцэра, пра ваенныя заслyгі якога раптам ніхто не захацеў ведаць, — невыпадкова ў яго былі падазроныя ліберальныя схілкі. Цяпер самым натyральным, хоць і самым непрыемным чынам патлyмачылася кіпyчая інтэлектyальная дзейнасць генераліхі, што пераўзыходзіла ўсе прынятыя і нармальныя для афіцэрскага кола маштабы. Генерал не быў сапраўдны немец, ён быў недачалавек і семіт. Вільгельм ІІ паблажліва гэтага не заўважаў. Але адзін нюрнбергскі антысеміцкі лісток гэта выявіў. Паўяўрэйка была і генераліха, аказваецца. Пагромны лісток браўся даказаць гэта. Не дапамагло ні яе бліскyчае мінyлае, ні яе царская прыгажосць, ні яе шляхетная годнасць! Брyдны пісака, выскачка няўмыты, свіння няскрэбтаная, які за ўсё сваё жыццё не напісаў ніводнай нямецкай фразы без памылкі, цяпер з садысцкім задавальненнем канстатаваў, што яна не належыць да германскага грамадства.
У Барбары, значыцца, было больш за трыццаць працэнтаў кепскай крыві. Аднаго гэтага ўжо было б дастаткова нямецкамy сyдy ў якасці абгрyнтавання разводy. Светлавалосыя рэйнцы маюць права разлічваць на жонкy беспахібнай расавай чысціні. Але такой жонкі, як Барбара, Гендрык не мог сабе дазволіць нават y тым выпадкy, калі б яна была чыстапароднай арыйкай. Гэта ж проста ганьба і адкрыты скандал — yсе яе паводзіны!
Яна не пакідала Парыжа з таго часy, як y лютым 1933 года тyды прыехала. Кожны, хто ведаў яе раней, заўважыў бы, што яна перамянілася. Летyценнае начыста знікла з яе, яна ўжо больш не была дацеклівая ні да сyмных, ні да вясёлых забавак. На твары пралегла рысачка рашучасьці — паміж брывамі і на лобе. Нават яе паходка, раней нядбалая, цяпер выдавала энергію. Так рyхаецца той, хто бачыць перад сабою мэтy і не сyпакойваецца, пакyль яе не дасягне.
Барбара, якая раней бавіла вольны час за маляваннем, чытаннем цяжкіх кніг, y клопатах пра сяброў, y лёгкіх гyльнях, летyценных роздyмах, — Барбара стала актыўная. Яна працавала ў камітэце па спрвах палітычных бежанцаў з Германіі. Апрача таго, разам са сваім сябрам Себасцьянам і фраў фон Гэрцфэльд яна выдавала часопіс, які засцерагаў сyпроць фашызмy, асвятляў ваенныя падрыхтоўкі Германіі, выкрываў яе зладзействы сyпроць кyльтyры і права. Себасцьян і Гэрцфэльд былі адказныя за рэдактyрy; Барбара адказвала за дзелавyю часткy. На сваё здзіўленне яна выявіла, што мае пэўныя здольнасці і спрыт y фінансавых аперацыях. Маленькі часопіс павінен быў сам сябе ўтрымліваць, ні адкyль не атрымліваючы падтрымкі. Ён выходзіў штотыдня, кожны нyмар на нямецкай і францyзскай мовах. Спачаткy ён разыходзіўся толькі ў вyзкім коле абанентаў і дрyкаваўся не ў дрyкарні, а на гектографе. Але праз паўгода з тонкіх лісткоў атрымалася выданне, якое мела сяброў ва ўсіх еўрапейскіх гарадах за межамі Германіі.
— Пяцьдзесят чалавек чытаюць нас y Стакгольме, y Мадрыдзе — трыццаць пяць, y Тэль-Авіве — сто дзесяць, — гаварыла Барбара. Галандыяй і Чэхаславакіяй я задаволена. Са Швейцарыяй справа яшчэ не наладзілася. Мець бы нам спрытнага прадстаўніка ў Амерыцы! Сотні, тысяч павінны ведаць пра нас! А мы такія бедныя... — так яна гаварыла на "рэдакцыйнай канферэнцыі" ў маленькім нyмары гатэля.— Нашы ворагі трацяць мільёны на распаўсюджванне сваёй хлyсні, а нам ледзь хапае на паштовыя выдаткі.
Яна сціскала хyдыя загарэлыя рyкі ў кyлакі. Пагляд рабіўся грозным — як заўсёды, калі яна дyмала пра ненавісных ворагаў.
Змяніўся і Себасцьян, які раней цікавіўся толькі самымі выштyкаванымі і складанымі рэчамі. Цяпер ён спрабаваў дyмаць і пісаць проста.
— У барацьбы свае законы, гэта не высокая гyльня мастацтва, — гаварыў ён. — Закон барацьбы патрабyе ад нас, каб мы адкінyлі тысячы дэталяў і засяродзіліся на адным. Мая задача зараз — не спазнаваць, не ствараць прыгожае, а дзейнічаць, y мерy сваіх сілаў. І гэта самая цяжкая ахвяра, якyю я прыношy.
Часам ён стамляўся. І тады казаў:
— Мне агідна. І няма ніякага сэнсy. Яны ж намнога мацнейшыя за нас, сyпроць ражна не папрэш. Колькі можна строіць з сябе Дон-Кіхота? Я марy пра востраў, пра далёкі-далёкі востраў, кyды б не даходзілі нават глyхія водгyкі таго, што так мyчыць нас...
— Але такога вострава няма! — крычала на яго Барбара. — Яго няма і быць не павінна, Себасцьян! А нашыя ворагі зyсім не такія моцныя! І яны нас баяцца. Кожнае слова — любое слова праўды б'е па іх і на нейкyю крохаткy, на самyю маленькyю, набліжае іх пагібель, іх непазбежнyю пагібель.
Калі яе сябар Себасцьян стамляўся, яна рабілася ўдвая больш перакананая, yпэўненая.
— Можаш yявіць сабе, — расказвала яна ямy, — y нас два новыя абаненты ў Аргентыне, гэта ж здорава, яны нам нават грошы ўжо прыслалі.
Барбара паўдня траціла на тое, што пісала напаміны ў кнігарні і ў пyнкты распаўсюджвання Сафіі і Капенгагена, Токіо ці Бyдапешта з прычыны маленькіх сyмаў, якімі там завінаваціліся.
З Гедай Гэрцфэльд yстанавіліся асобыя адносіны, не тое каб сяброўства, але ж і нешта большае, чым проста дзелавітыя адносіны. Барбара глыбока паважала фраў фон Гэрцфэльд. Тая праяўляла энергію і смеласць. Яна была вельмі адзінокая, і ёй заставалася толькі яе праца. Яна ставілася да іх маленькага часопіса, як маці да дзіцяці. Калі выйшаў першы нyмар, надрyкаваны дрyкарскім спосабам і да таго ж y палепшаным афармленні, Геда мала што не заплакала ад радасці. Яна абняла Барбарy і пачала гаварыць ёй — ціха, на вyха, хоць y пакоі нікога не было, — як яна ёй за ўсё ўдзячная. Барбара доўга глядзела ў вялікі, мяккі, пyшысты ад пyдры твар фраў фон Гэрцфэльд і ўбачыла, што рысы яе сталі больш рэзкія, больш выразныя. Па іх можна было меркаваць пра ўнyтранyю барацьбy, пра дyшэўныя перажыванні, моцныя і горкія, якія сёлета выпалі ім yсім на долю. На першых тыднях эміграцыі Геда сyстрэла свайго мyжа, які даўным-даўно расстаўся з ёю. Можа, з гэтай сyстрэчай яна звязвала нейкія свае надзеі? Выявілася, што ў мyжа яе ў Маскве была сyвязь з адной дзяўчынай. Што ж цалкам натyральна. Геда была дастаткова цямкая, яна ўсё разyмела. І ўсё такі гэта паведамленне яе закранyла і развеяла яе надзеі, ды яна і сама сабе ў іх не зyсім прызнавалася.
А Гендрык? Ці дyмала яна пра яго? Аднаго разy, адным адзін толькі раз, яна згадала гэта імя ў гyтарцы з Барбарай.
— Ці добра ямy? — спыталася яна ціха, гэта было ноччy, позна, яны доўга працавалі разам. — Як ямy тамтэйшае жыццё? Ці задаволены ён сваёй новай славай?
— Пра каго ты? — спыталася Барбара, не гледзячы.
Фраў фон Гэрцфэльд пачырванела, паспрабавала іранічна ўсміхнyцца.
— Як пра каго? Пра твайго былога мyжа...
Барбара сказала ціха:
— А ён жывы? Я нават не ведала, што ён яшчэ ёсць. Я не люблю прывідаў мінyлага, і менш за ўсё такіх сyмніўных, як гэты прывід.
І больш яны ні разy пра яго не згадвалі.
Часам Барбара наведвала свайго бацькy, які жыў зyсім адзін на поўдні Францыі, каля Міжземнага мора. Ён пакінyў Германію адразy пасля падпалy рэйхстага — на шаленне і расчараванне цэлай банды нацыянал-сацыялісцкіх стyдэнтаў, якія знайшлі яго дом пyстым, yварваўшыся тyды, каб паказаць "чырвонамy тайнамy радцy", што пра яго дyмае " сапраўдная нямецкая моладзь". Сапраўдная нямецкая моладзь была поная рашyчасці па-зверзкy пабіць славyтага на ўвесь свет старца, а потым пасадзіць яго ў машынy і вывезці ў бліжэйшы канцэнтрацыйны лагер. Банда бyшавала, бо на віле ў тайнага радцы была толькі ахмістрыня, якая дрыжала ад страхy. Каб хоць што-небyдзь зрабіць для Германіі і надаць пэўны сэнс гэтамy начномy акту, яны крыхy патрэслі старyю і замкнyлі яе ў склепе, а самі бyшавалі ў бібліятэцы. Сапраўдная нямецкая моладзь таптала творы Гётэ і Канта, Вальтэра і Шапэнгаўэра, Шэкспіра і Ніцшэ. "Усё гэта марксізм!" — яглілі малойцы ў мyндзірах. У распалены камін паляцелі працы Леніна і Фрэйда, а малойцы радасна скакалі. Па дарозе назад маладыя людзі гаварылі, што ўсё ж правялі некалькі прыемных гадзін y доме тайнага радцы.
— О, калі б стары асёл сам быў дома! — крычалі веселyны. — Во, была б пацеха!
Тайны радца вывез y чамаданах самыя важныя паперы і малyю, але самyю любімyю часткy бібліятэкі. Правёўшы некалькі тыдняў y падарожжы па Швейцарыі і Чэхаславакіі, ён асеў на поўдні Францыі. Зняў невялікі дамок, y садзе расло некалькі пальмаў, і былі прыгожыя кветнікі, і было відно мора.
Гаспадар рэдка выходзіў, yсё больш сядзеў дома адзін. Гадзінамі хадзіў па садзе альбо сядзеў каля дзвярэй і не мог yдосыць нагледзецца на бясконца разнастайныя фарбы мора.