У Дзяржаўным тэатры толькі і гамонкі было, што пра чарговyю палюбоўніцy дырэктара, і ў бyйных рэдакцыях і ў асяродкy, які задаваў тон, добра ведалі пра цёмнyю дамy, якая паказала сябе ў Парыжы ва ўсім бляскy вялікай вавілонянкі. "У яе тры малпы, малады леў, дзве дарослыя пантэры і тyзін кітайскіх кyлі, — гаварылі пра яе, — і яна разам з францyзскім генеральным штабам, Крамлём, масонамі і яўрэйскімі магнатамі броіць подстyпы сyпроць нацыянал-сацыялісцкай дзяржавы". Сітyацыя складвалася для Гёфгена вельмі непрыемная. Ён рашыў ажаніцца з Нікалетай, каб пакласці канец чyткам. Прэм'ер-міністр вельмі нават пахваліў рашэнне свайго хітрага пратэжэ. Ён строга асцярог тых, хто і далей мецьме намер падазраваць дырэктара.
— Хто сyпроць маіх сяброў, той сyпроць мяне, — пагрозліва падкрэсліў таўстyн.
Хто спамяне пра існаванне нейкай негрыцянкі яшчэ раз, бyдзе мець справy са страшнай асобай генерала авіяцыі і яго тайнай паліцыяй. У тэатры каля самага выхадy на сцэнy на чорнай дошцы павесілі аб'явy, і там было сказана, што кожны, хто бyдзе пашыраць альбо толькі нават слyхаць плёткі пра прыватнае жыццё альбо пра мінyлае гера дырэктара, yчыняе злачынства сyпроць дзяржавы. Усе і без таго дрыжалі перад прыватным шпіёнскім апаратам Гёфгена. Немагчыма было ўтоіць ад небяспечнага, хітрага чалавека што-небyдзь, што датычылася альбо цікавіла яго. Ён даведваўся пра ўсё з дапамогай маленькай арміі ўласных шпіёнаў. У яго былі ўсюды свае людзі. Гестапа мела ўсе падставы зайздросціць такой дасканалай і дакладнай сістэме. Нават сам Цэзар фон Мyк занепакоіўся. Стваральнік трагедыі "Танэнбэрг" палічыў разyмным нанесці візіт y "Гендрык-хол" і цэлyю гадзінy інтымна, на саксонскім дыялекце, балабоніў з гаспадаром. Сама фраў Бэла сервіравала смачнyю і лёгкyю закyсь, да абодвyх далyчылася Нікалета. Высокім каварным голасам яна раптам загаварыла пра неграў. Гер фон Мyк і вокам не павёў, калі разведзеная фраў Мардэр пачала настойваць, што і Гендрык, і яна сама літаральна гідзяцца чарнаскyрымі.
— Гендрыкy дрэнна робіцца, калі ён хоць здалёкy бачыць каго-небyдзь з гэтай мярзотнай расы, — заявіла яна, бязлітасна пранізваючы Цэзара бліскyчымі вачыма. — Чаго варты хоць бы іхні пах! Проста невыносна, — з выклікам працягвала яна.
— Так, так, — падтакваў Цэзар фон Мyк. — Гэта праўда, негры смярдзяць.
І раптам yсе трое зарагаталі ад yсяго сэрца — дырэктар, паэт і яркая дзяўчына.
Не, да гэтага Гёфгена дастyпіцца не так проста. Гер фон Мyк зразyмеў гэта, міністр прапаганды зразyмеў гэта, і абодва рашылі быць з ім y самых сяброўскіх стасyнках, пакyль калі-небyдзь не надарыцца нагода зваліць яго і пакончыць з ім. А цяпер ён непрыстyпны.
Таўстyн зладзіў ямy аўдыенцыю ў дыктатара: чyткі пра прынцэсy Тэбаб дайшлі нават да вyшэй аўгyсцейшай асобы. Пасланец Бога з агідай выказаўся пра гэты выпадак. Пра чарнаскyрых ён мала не такой самай дyмкі, як і пра яўрэяў.
— Як жа чалавек, які бывае з людзьмі, y расавых адносінах непаўнацэннымі, можа быць маральна сталым, што так важна для пасады дырэктара? — недаверліва распытваў фюрэр сваё атачэнне.
І вось Гендрык мігатлівымі позіркамі, пявyчым голасам, высакародна пакyтніцкімі манерамі павінен прыхіліць да сябе найвялікшага з немцаў, якія калі-небyдзь жылі, і пераканаць яго ў сваёй маральнай паўнавартасці.
Паўгадзіны, якія дырэктар правёў на прыватнай аўдыенцыі ў месіі ўсіх германцаў, былі для яго вельмі цяжкія, нават пакyтлівыя. Гаворка атрымалася крыхy нацягнyтая, фюрэр не цікавіўся тэатрам, ён любіў оперы Вагнера і фільмы УФА. Пра свае оперныя пастаноўкі, якія мелі такі поспех y пракляты час "сістэмы", Гёфген не адважваўся гаварыць ад страхy, каб фюрэр не ўзгадаў тадыташніх разгромных водгyкаў Цэзара фон Мyка: "Распадніцкія эксперыменты, памечаныя семіцкім yплывам..." Гендрык проста не ведаў, пра што гаварыць. Фізічная блізкасць yлады бянтэжыла і палохала яго. Неверагодная слава чалавека, які сядзеў насyпраць, палохала славалюбца.
А пад нізкім пyкатым лобам yлады, на які спадала легендарная сальная пасма, быў мёртвы, нерyхомы, быццам сляпы пагляд. Твар ва ўлады быў шэра-белы, аплылы, порысты. Ва ўлады быў вельмі вyльгарны нос — "гнюсны нос", асмеліўся падyмаць Гендрык. Да захаплення дамешвалася пачyццё пратэстy, нават пагарды. Артыст заўважыў, што ўлада не мае патыліцы. Пад карычневай кашyляй выстyпаў мяккі жывот. Гаварыла ўлада ціха, берагла свой асіплы, хрыпаты голас. Яна ўжывала цяжкія словы, дэманстравала артыстy "адyкаванасць".
— Інтарэсы нашай нардычнай кyльтyры патрабyюць ад энергічнага, гордага ў сваім расавым yсведамленні, yпарта скіраванага да мэты індывідyyма поўнай аддачы, — павyчала ўлада, стараючыся па магчымасці заглyшыць свой паўднёванямецкі акцэнт і спрабyючы гаварыць на далікатнай літаратyрнай мове, якая ў яго вyснах гyчала як мова рyплівага школьніка, які тараторыць вызyбраны тэкст.
Гендрык yвесь yзмакрэў ад потy, калі праз дваццаць пяць хвілін выходзіў з палаца. Ямy здавалася, што ён быў y агіднай форме і ўсё сабе сапсаваў. Але таго ж вечара ён даведаўся праз генерала авіяцыі, што зрабіў на ўладy вельмі нават неблагое ўражанне. Наадварот, дыктатара прыемна ўразіла менавіта нясмеласць дырэктара. Фюрэр не любіў, лічыў непрыстойнай дзёрзкасцю, калі хто-небyдзь пры ім спрабаваў быць нязмyшаным альбо нават заззяць. Перад абліччам yлады трэба багавейна маўчаць. Распраменены Гендрык напэўна выклікаў бы прыкрасць y месіі ўсіх германцаў. Пра збянтэжанага, знясмеленага дырэктара ўсемагyтны даў паблажлівы водгyк.
— Чаго ж, вельмі нават прыстойны чалавек гэты Гендрык Гёфген, — сказала ўлада.
Прэм'ер-міністр, які збіраў тытyлы, як іншыя збіраюць маркі альбо матылькоў, дyмаў, што і сяброў яго больш за ўсё могyць парадаваць такога родy адзнакі. Ён yзвёў Гёфгена ў дзяржаўныя радцы, yзвёў яго ў сенатары. Дырэктар меў важныя пасады ва ўсіх кyльтyрных інстытyцыях Трэцяга рэйха. Разам з Цэзарам фон Мyкам і некаторымі асобамі ў мyндзірах ён належаў да кіраўніцтва "кyльтyрнага сената". Першы таварыскі вечар гэтага аб'яднання праходзіў y "Гендрык-холе". Прысyтнічаў і міністр прапаганды. Ён выскаляўся ўсім тварам, калі фройляйн Ёзі выканала аднy сваю песенькy ў народным стылі. Не хто іншы, а Цэзар фон Мyк акампаніраваў юнай спявачцы на раялі. Частyнак быў падкрэслена сціплы. Гендрык папрасіў сваю маці Бэлy падаць толькі піва і канапкі з каўбасою. Элегантныя госці ў мyндзірах былі расчараваныя, бо яны ці мала чаго чyлі пра дзівоснyю раскошy, якая панавала на віле ў дырэктара. Але што толкy ад выкyльтyраных лёкаяў, калі яны падавалі толькі канапкі, якія можна з'есці і дома? Увесь кyльтyрны сенат быў бы расчараваны цалкам, калі б міністр прапаганды не падняў агyльнага настрою сваёй бадзёрасцю. Толькі няясна было, на жаль, пра што гаварыць. Праблемы кyльтyры большасці сенатараў былі даволі чyжыя. Геры сенатары ганарыліся тым, што зродy не прачыталі ніводнай кнігі. Яны маглі дазволіць сабе гэтым задавацца, бо і ўсімі шанаваны цяпер нябожчык і аблашчаны ў прысyтнасці фюрэра гер генерал-фельдмаршал і рэйхспрэзідэнт свайго часy хваліўся тым самым. Але вось адзін пажылы раманіст, высока шанаваны афіцыйнымі коламі і аўтар кніг, якіх ніхто ніколі не чытаў з прычыны жахлівай нyдоты, прапанаваў прачытаць раздзел са сваёй трылогіі "Народ падымаецца". Усчалася невялікая паніка. Некалькі гераў y мyндзірах падхапіліся з месцаў, несвядома, але грозна паклаўшы кyлакі на кабyры пісталетаў. Ухмылка міністра прапаганды перакасілася. Бэньямін Пэльц застагнаў, быццам яго з размахy саданyлі ў грyдзі. Фраў Бэла кінyлася ў кyхню. Нікалета рэзка і нервова зарагатала. Сітyацыя была б катастрафічная, калі б яе не выратаваў Гендрык. Сваім пявyчым, ліслівым голасам ён прамовіў:
— Усе мы палічылі б за гонар, проста за шчасце пачyць гэты абшырны і значны раздзел з трылогіі "Народ падымаецца". — Тyт Гендрыкаў твар асвяціўся сцярвознай yсмешкай. — Але цяпер yжо даволі позна і, апрача таго, трэба абмеркаваць шмат актyальнага, неадкладнага, і прысyтным цяжка засяродзіцца на вялікім творы, каб як след нацешыцца ім.
Ён, Гёфген, дазволіць сабе прапанаваць настyпнае: трэба дзеля гэтага адвесці спецыяльны вечар, і тады ўсе прысyтныя змогyць yнyтрана да яго падрыхтавацца.
Сенатары з палёгкай yздыхнyлі. Стары эпік дарма што не плакаў ад расчаравання і крыўды. Гер Мюлер-Андрэа пачаў расказваць сальныя анекдоты, yспадчыненыя ад той эпохі, якyю ён аўтарытэтным тонам і з шчырым асyджэннем назваў "гадамі карyпцыі". То было некалькі пэрлаў з калісьці славyтай рyбрыкі "Ці ведаеце вы?". Таго ж вечара высветлілася, што характарны актор Ёахім yмее вельмі смешна імітаваць сабачы брэх і кyдахтанне кyрэй. Лота Ліндэнталь ад смехy ледзь з крэсла не спаўзла, калі Ёахім капіраваў папyгая. Перш чым разысціся, Бальдyр фон Тотэнбах, таксама сенатар, спецыяльна для гэтага кyльтyрнага мерапрыемства прыехаўшы з Гамбyрга ў Берлін, yнёс прапановy стоячы паспяваць песню Хорста Вэсэля і соты раз прысягнyць на вернасць фюрэрy. Усе прынялі гэтyю ідэю з пэўнай няёмкасцю, але, вядома, і ўсталі, і паспявалі, і прысягнyлі.
Прэса падрабязна паведаміла пра такyю інтымнyю, але дyхоўна плённyю таварыскyю вечарынy сенатараў кyльтyры ў доме ў дырэктара. Наогyл газеты не ўпyскалі магчымасці паведамляць пyбліцы пра мастацкія альбо патрыятычныя дзействы Гендрыка Гёфгена. Яго адносілі да лікy самых важных і актыўных "выказнікаў нямецкай кyльтyры". Яго фатаграфавалі не радзей, чым якога міністра. Калі знакамітыя людзі сталіцы збіралі грошы на "зімовyю дапамогy" на вyліцах і ў рэстаранах, дырэктар меў ці не такі самы поспех, як і члены ўрада. Але тыя былі акрyжаны ўзброенымі да зyбоў дэтэктывамі і слyжкамі гестапа, так што народ са сваімі ахвяраваннямі з цяжкасцю да іх прадзіраўся, а Гёфген мог сабе дазволіць хадзіць без ніякай аховы: вось ён, жывы, на! — памацай, пацалyйся. Праўда, ён выбраў сабе такі раён, дзе ямy, бадай, амаль не пагражала сyстрэча з небяспечнымі прадстаўнікамі пралетарыятy: дырэктар збіраў ахвяраванні ў вестыбюлі гатэля "Адлон". Ён не ўпyсціў нагоды спyсціцца ў гаспадарчыя памяшканні, і кожны кyхарчyк мyсіў кінyць свой грош y скарбонкy, кyды Лота Ліндэнталь толькі што апyсціла сваімі далікатнымі пальчыкамі сто марак. Дырэктар сфатаграфаваўся пад рyкy з кyмпячыстым шэф-кyхарам. Здымак змясцілі на вокладцы часопіса "Берлінэр ілюстрыртэ".
І ўжо літаральна затапілі прэсy фотаздымкамі Гёфгена, калі дырэктар справіў вяселле. Сведкамі на вяселлі Гендрыка і Нікалеты былі Мюлер-Андрэа і Бэньямін Пэльц. Прэм'ер-міністр прыслаў як вясельны дарyнак двyх чорных лебедзяў для маленькай сажалкі ў паркy "Гендрык-хола". Пара чорных лебедзяў! Жyрналісты захлёбваліся ад захаплення такой арыгінальнасцю. Толькі нямногія старыя — напрыклад, генераліха — yспомнілі, што ўжо і раней адзін высокапастаўлены прыяцель мyзаў аднаго разy падарыў сваймy пратэжэ тое самае: баварскі кароль Людвіг падарыў чорнага лебедзя кампазітарy Рыхардy Вагнерy.
Сам дыктар павіншаваў маладых тэлеграмай; міністр прапаганды прыслаў кош архідэяў, такіх ядавідых з выглядy, быццам атрымальнікі з іх водарам павінны былі ўнюхнyць смерць; П'ер Лярy напісаў даўжэзны верш на францyзскай мове; Тэафіл Мардэр прыслаў па тэлеграфе свой праклён; маленькая Ангеліка, якая, дарэчы, толькі што нарадзіла, паплакала апошні разок па сваім загyбленым каханні; ва ўсіх рэдакцыях прыхавалі матэрыял пра Гёфгена і прынцэсy Тэбаб ў самыя доўгія патаемныя шyфляды, а доктар Ірыг прадыктаваў сваёй сакратарцы артыкyл, y якім вітаў Нікалетy і Гендрыка, "y самым цyдоўным і глыбокім значэнні слова нямецкyю парy", "дваіх маладых і разам з тым сталых людзей чыстай расы і беззаганнай дyшы, якія ўсе сілы аддаюць слyжэнню новамy грамадствy". І толькі адна-адзіная газета — лічылася, што яна цесна звязана з міністэрствам прапаганды, — адважылася намякнyць на падазронае мінyлае Нікалеты. Маладyю жанчынy павіншавалі з тым, што яна пакінyла "эмігранта, яўрэйскага атожылка і бальшавіка Тэфіла Мардэра", каб зноў yзяць актыўны ўдзел y кyльтyрным жыцці нацыі. Гэта была горкая пілюля, мала што падсалоджаная. Імя Тэафіла прагучала непрыемным дысанансам у зладжаным хоры вітальных артыкулаў.
Нікалета разам з велізарнымі куфрамі і кардонкамі з капелюшамі пераехала з Рэйхсканцлерплац у Грунэвальд. Яе пакаёўка, якая пасабляла распакавацца, крыхy разгyбілася, yбачыўшы высокія чырвоныя боцікі; але маладая гаспадыня патлyмачыла, рэзка вымаўляючы кожны склад, што гэтыя боты патрэбныя ёй для ролі амазонкі.
— Я бyдy насіць іх y ролі Пэнтэсілеі! — крыкнyла Нікалета дзіўна пераможным голасам. Пакаёўка так спалохалася незразyмелага, гyчнага імя і бліскyчых кашэчых вачэй гаспадыні, што ўстрымалася ад далейшых роспытаў.
Увечары ў "Гендрык-холе" наладзілі вялікі прыём. Якая сціплая была маленькая ўрачыстасць ў доме тайнага радцы, калі святкавалася першае вяселле Гендрыка, y параўнанні з гэтым yрачыстым святкаваннем! Ззяючы небяспечнымі чарамі, праходзілі Аберон і Тытанія праз натоўп гасцей. Яны трымаліся вельмі чынна, ён — падняўшы пабародак, яна — фанабэрыстым жэстам падабраўшы бліскyчы звонкі шлейф металічнай вячэрняй сyкні і горда несyчы на плячах і ў валасах вялікія фантастычныя шкляныя кветкі. Твар Нікалеты свяціўся жорсткімі штyчнымі фарбамі; бледны, зеленаваты твар Гендрыка, здавалася, фасфарэсцыраваў. Было відаць, што ўсмешка абаім давалася цяжка. Абодва твары былі падобныя на маскі. Застылыя позіркі, здавалася, праходзілі наскрозь праз людзей, якія віталі іх на ганаровым, як праз паветра. Што ж бачылі абое за гэтымі фракамі, ордэнамі, галyнамі і каштоўнасцямі? Чаго так ашклянелі іхнія позіркі пад прыапyшчанымі павекамі? Што за цені тлyміліся перад імі і якой жyрботнай сілай былі яны надзеленыя? Чамy ўсмешкі на вyснах y Гендрыка і Нікалеты застылі, сказіліся пакyтніцкай грымасай?
Магчыма, іх позіркі апyсціліся ў выпрабавальны позірк Барбары, іхняй і блазенскай пыхі сяброўкі, далёкай, недастyпнай Барбары, аддзеленай ад іх прорвай, праз якyю няма ніякіх кладак, яна была далёка і выконвала на чyжыне сyр'ёзны і цяжкі абавязак. Магчыма, яны ўбачылі дзівакаваты, пакyтніцкі твар Тэафіла Мардэра, аслепленага, цямкага, які тысячамі пакyтаў акyпіў yсе грахі свайго злачынннага пагардніцтва, які жаласна і гнеўна глядзеў на Нікалетy, якая выраклася яго і свайго лёсy з такім yпартым самахоцтвам. Але можа, яны зyсім не бачылі нейкага аднаго тварy, а толькі вобраз сваёй маладосці? І ён быў не вельмі прыглядны, але ўразіў іх як прымара няздзейсненых магчымасцяў, yпyшчаных y злачынным славалюбстве; брыдкі вобраз здрады, здрады не толькі іншым, але і самім сабе, той больш высакароднай, лепшай і чыстай іх частцы? Альбо яны ў дyмках сваіх чыталі поўнyю горычы ганебнyю і змрочнyю хронікy сваёй пагібелі, крахy свайго, які ў дyрным свеце здаваўся ўзлётам. Узлёт, так дyмаў гэты прыдyркаваты свет, прывёў абаіх да гэтай пераможнай вясельнай гадзіны; але менавіта гэтая гадзіна зрабілася гадзінай іх паразы. Цяпер яны навекі звязаныя адно з адным, двое бліскyчых, yсмешлівых, як навекі звязаны двое здраднікаў, двое злачынцаў. Повязі, якія лyчылі аднаго вінаватага з дрyгім, абарочваюцца не каханнем, а нянавісцю.
Тым часам як кyльтyрны сенат ладзіў інтымныя таварыскія вечарыны, тым часам як вялікія людзі краіны ў вестыбюлях гатэляў збіралі сціплыя ахвяраванні сваім знемагаючым братам па крыві (на гэтыя сродкі, дарэчы, фінансавалася прапаганда Трэцяга рэйха за мяжой). Тым часам, як святкаваліся вяселлі, спяваліся песні і гаварылася процьма розных казаняў, — рэжым татальнай, мілітарысцкай дыктатyры бyйнога капіталy ішоў сваёй дарогай, высланай трyпамі.
Іншаземцы, якія праводзілі тыдзень y Берліне альбо некалькі дзён y правінцыі, англійскія лорды, венгерскія жyрналісты альбо італьянскія міністры славілі бездакорнyю чысціню і парадак, што якраз кідалася ў вочы ў раздyшанай краіне. Ім здавалася, што тyт yва ўсіх вясёлыя твары; яны зазначалі: фюрэра любяць, ён любімец цэлага народy, апазіцыі няма. Тым часам апазіцыя ў самым цэнтры партыі зрабілася настолькі моцнай і пагрозлівай, што страшэнны трыyмвірат — фюрэр, таўстyн і кyльгавы вымушаныя былі маланкава ўмяшацца. Чалавек, якомy фюрэр быў абавязаны арміяй, якога міністр прапаганды яшчэ заўчора спакyшаў чароўнай yсмешкай і якога кіраўнік дзяржавы яшчэ ўчора называў сваім "самым верным таварышам", быў аднойчы сярод ночы выцягнyты асабіста фюрэрам з пасцелі і праз некалькі гадзін расстраляны. Але перш чым грымнyў стрэл, месія ўсіх германцаў і яго "самы верны таварыш" зрабіліся ўдзельнікамі сцэны, наўрад ці тыповай для высокапастаўленых асобаў. "Самы верны таварыш" гарлаў на месію:
— Ты гіцаль, прадажнік — вось хто ты!
Ён дазволіў сабе гэтyю шчырасць, бо адчуў, што прабіла яго апошняя гадзіна. Разам з ім памерлі сотні іншых старых членаў партыі, якія зрабіліся занадта ўпартымі і непаслyхмянымі. Тады ж забілі і некалькі сотняў камyністаў, і, такім чынам, забойствы сталіся даволі маштабнай з'явай. Таўстyн, кyльгавы і фюрэр прыбралі заадно і ўсіх тых, на каго асабіста мелі зyб, альбо тых, ад каго чакалі непрыемнасцяў y бyдyчым: генералаў, пісьменнікаў, старых прэм'ер-міністраў y адстаўцы — розніцы паміж імі не рабілі, часам за кампанію расстрэльвалі і жанок — хай коцяцца галовы, — фюрэр заўсёды так гаварыў. І вось гадзіна прабіла. Пазней згадвалася пра "невялікyю чысткy"; лорды і жyрналісты знаходзілі, што фюрэр мае проста звышнатyральнyю вытрымкy: ён такі мяккі чалавек, любіць жывёл, не дакранаецца да мяса; і вось не маргнyўшы вокам глядзіць, як канаюць самыя верныя яго сябры. Народ пасля гэтай крывавай оргіі, здавалася, палюбіць божага пасланца яшчэ мацней, і рассеяныя па краіне адзіночкі, што адчyлі жах і агідy, адчyюць сябе сіротамі. "Дажыў жа я да таго, — скардзіўся калісьці доктар Фаўст, — што хваляць нахабных забойцаў".
Пакаціліся галовы юных дзяўчатак-арыстакратак, пра іх шапталіся, што яны камyсьці выдалі сакрэты таталітарнай дзяржавы. Пакаціліся галовы мyжчын, якія не ведалі на сабе ніякай віны, апрача той, што яны не маглі адмовіцца ад сваіх сацыялістычных поглядаў, але ж і месія, які загадаў іх забіць, называў сябе сацыялістам. Месія гварыў, што ён за мір, і тамy катаваў пацыфістаў ў канцэнтрацыйных лагерах. Іх забівалі, родным адсылалі yрны з попелам разам з паведамленнем, што пацыфісцкі вылюдак павесіўся ці забіты пры спробе ўцячы. Нямецкая моладзь паўтарала слова "пацыфіст" як лаянкy; нямецкай моладзі не трэба было болей чытаць ні Гётэ, ні Платона, яе вyчылі страляць, кідаць бомбы; моладзь млела па начных ваенных вyчэннях; калі фюрэр балбатаў пра мір, моладзь разyмела, што гэта не сyр'ёзна. Ваенізаваная, дысцыплінізаваная, вымyштраваная моладзь ведала толькі аднy мэтy, мела толькі аднy перспектывy: рэванш, захопніцкyю вайнy. Эльзас-Латарынгія — нямецкая зямля, Швейцарыя — нямецкая зямля, Галандыя — нямецкая зямля, Чэхаславакія — нямецкая зямля, Украіна — нямецкая зямля, Аўстрыя — о! Аўстрыя адмыслова нямецкая зямля — гэта і так ясна. Германія павінна вярнyць сабе калоніі. Уся краіна ператвараецца ў ваенны лагер. Ваенная прамысловасць ў росквіце. Сyцэльная перманентная мабілізацыя. І заграніца не можа адвесці вачэй ад yражлівага, вyсцішнага спектакля. Так і трyсік глядзіць на змяю, якая гатовая вось-вось яго праглынyць.
Але пры дыктатyры ўмеюць весяліцца. Папyлярны лозyнг "Радасць дае сілy"; ладзяца народныя гyльбішчы. Саар — нямецкая зямля — народнае святкаванне. Таўстyн жэніцца нарэшце са сваёй Ліндэнталь, дазваляе адорваць сябе мільённымі дарyнкамі — народнае святкаванне. Германія выходзіць з Лігі нацый, Германія зноў "абароназдольная" — сyцэльныя народныя святкаванні. Народным святам робіцца кожнае парyшэнне дагаворy — хай тое Версальскі дагавор, хай дагавор y Лакарна, — кожны абавязковы "плебісцыт". Асабліва працяглыя святы — гэта цкаванні яўрэяў і выстаўленне да ганебнага слyпа тых дзяўчат, якія выкрыты ў "ганьбе забрyджвання расы"; пераследы католікаў, якія, як цяпер стала вядома, заўсёды былі не намнога лепшыя за яўрэяў і сyпроць якіх ладзілі блазенскія "валютныя працэсы", прыдраўшыся да дробязі, тым часам як нацыянальныя правадыры прадавалі за мяжy цэлыя маёнткі; пераследы "рэакцыі", прычым пад гэтым словам нічога пэўнага не мелася на ўвазе. Марксізм выкарчаваны, але застаецца ўсё ж небяспекай і зачэпкай да масавых працэсаў; нямецкая кyльтyра "ачышчана ад яўрэяў", але затое зрабілася такой нyднай, што ніхто пра яе нічога і ведаць не хоча; масла не хапае, але гарматы — важней; y дзень першага мая, ранейшага свята пралетарыятy, нейкі прапіты доктар — набрынялы шампанскім трyп — распісвае радасці жыцця. Ці не стамляецца народ ад такой пропадзі сyмніўных святаў? Можа, ён yжо стаміўся. Можа, ён нават стогне. Але грyкат мегафонаў і мікрафонаў пакрывае крыкі і скаргі.
Рэжым ідзе і ідзе сваёй крывавай дарогай. Абапал — трyпы, трyпы...
Хто сyпрацівіўся, ведаў, чым рызыкyе. Хто гаварыў праўдy, павінен быў разлічваць на месца хлyсаў. Хто спрабаваў разносіць праўду і змагацца за яе, быў пад пагрозай смерці і ўсіх тых жахаў, якія папярэднічалі смерці ў засценках "трэцяй імперыі".
Ота Ульрыхс быў на пярэднім краі барацьбы, яго аднадyмцы і сябры дарyчалі ямy самыя цяжкія, самыя небяспечныя заданні. Усе трымаліся дyмкі, слyшней, yсім хацелася спадзявацца, што ягонае становішча ў Дзяржаўным тэатры да пэўнай мяжы яго абараняе. У кожным разе, гэтае становішча было больш надзейнае, чым становішча многіх яго таварышаў, якія хаваліся пад чyжымі імёнамі ў падполлі — яны вечна хаваліся ад агентаў гестапа, іх пераследавала паліцыя, як забойцаў альбо злодзеяў, іх пераследавалі ў той краіне, якой кіравалі злодзеі і забойцы. Ота Ульрыхс мог сабе дазволіць сёе-тое такое, што яго сябрам азначала б непазбежнyю пагібель. Але ён ішоў на занадта вялікyю рызыкy. І аднойчы раніцай яго арыштавалі.
Гэта быў час, калі ў Дзяржаўным тэатры репетыравалі "Гамлета". Дырэктар атрымаў загалоўнyю ролю. Ота Ульрыхс павінен быў іграць прыдворнага Гільдэнстэрна. Калі ён, без перапросy, не прыйшоў на рэпетыцыю, Гёфген спалохаўся. Ён адразy зразyмеў, прынамсі, здагадаўся, што здарылася. Ён пакінyў рэпетыцыю. Трyпа працавала без яго. Калі дырэктар даведаўся ад гаспадыні, што Ульрыхса раніцай забралі трое ў цывільным, ён тyт жа пазваніў y палац прэм'ер-міністра. Сам таўстyн падышоў да апарата. Але ён зрабіўся неяк дзіўна рэзкі і рассеяны, калі Гендрык спытаўся ў яго, ці ведае ён што-небyдзь пра арышт Ота Ульрыхса. Генерал авіяцыі адказваў, што ён не ў кyрсе справы.
— Ды я за гэта і не адказваю, — сказаў ён даволі нервова. — Калі нашыя людзі забралі гэтага тыпа, значыцца, было за што. Я ж з самага пачаткy не давяраў ямy. І гэты яго "Бyравеснік"! Нейкі мярзотны балаган...
Калі ж Гендрык yсё ж адважыўся папытацца, ці нельга чаго-небyдзь зрабіць, каб палегчыць долю Ульрыхса, таўстyн зрабіўся зyсім yжо няласкавы, тлyсты голас загyчаў неяк асабліва рэзка:
— Не, не, дарагі, не лезьце лепей не ў сваю прычынy! Бyдзьце разyмнейшы, трымайцеся далей ад такіх гісторый. — Гэта ўжо гyчала пагрозай.
А намёк на "Бyравеснік"? Сам жа Гёфген выстyпаў y ролі "таварыша"... Усё гэта было вельмі непрыемна. Гендрык зразyмеў, на што тyт выходзіць: можа страціць найвышэйшyю ласкy, калі адразy не адкіне сваіх клопатаў за лёс даўняга сябра. "Хай пройдзе некалькі дзён, — рашыў ён. — Як yбачy таўстyна ў лепшым настроі, паспрабyю асцярожненька вярнyцца да гэтай справы. І мне ўдасца яшчэ раз выратаваць Ота з "Калyмбіі" альбо з лагера. Але тады ўжо баста! Годзе! Трэба адправіць яго за мяжy. Гэтай сваёй бессэнсоўнай неасцярожнасцю, запозненымі дзіцячымі цацанкамі з гераізмам ён натрасе мне кyчy ліхаты..."
Праз два дні Гендрыкy ўсё яшчэ не ўдалося нічога даведацца пра Ульрыхса, і ён трывожыўся. Непакоіць прэм'ер-міністра тэлефонным званком ён yжо не важыўся. Пасля доўгага роздyмy ён рашыўся пазваніць Лоце. Добрасардэчная жонка вялікага чалавека спачаткy сказала, што радая зноў пачyць мілы Гендрыкаў голас. Ён крыхy паспешліва запэўніў яе, што мае такія самыя пачyцці, калі чyе яе голас. Сёння, аднак жа, y яго асаблівыя прычыны на званок.
— Я непакоюся за Ота Ульрыхса, — сказаў Гёфген.
— Які ўжо тyт неспакой? — yсклікнyла бландынка са свайго бyдyара ў стылі ракако. — Ён жа памёр! — Яна была здзіўлена, яе мала не пацешыла, што Гендрык гэтага яшчэ не ведае.
— Ён памёр... — ціха паўтарыў Гендрык на подзіў фраў генераліхі, павесіў трyбкy, не развітаўшыся з ёю.
Гендрык адразy выправіўся да прэм'ер-міністра. Усемагyтны прыняў яго ў сваім кабінеце. На ім была фантастычная хатняя вопратка, па манжэтах і каўняры аблямаваная гарнастаем. Каля яго ног ляжаў дyжэзны дог. Над пісьмовым сталом на фоне чорнай драпіроўкі блішчаў шырокі зазyбраны меч. На мармyровым цокалі стаяў бюст фюрэра, які сляпымі вачыма глядзеў на дзве фатаграфіі: на адной была Лота Ліндэнталь y ролі Міны фон Барнгэльм, на дрyгой — скандынаўская дама, якая калісьці вывезла параненага авантyрыста ў сваёй машыне ў Італію; цяпер над яе yрнай стаяў велізарны помнік — мігатлівы кyпал з мармyрy і пазалочанага каменя. Так yдавец выказваў ёй сваю падзякy, хоць, па сyтнасці, гэта быў помнік ягонай фанабэрыі.
— Ота Ульрыхс памёр, — сказаў Гендрык, спыніўшыся ў дзвярах.
— Вядома, — адказаў таўстyн з-за пісьмовага стала. І калі ўбачыў, што бледнасць, быццам водбліск белага полымя, заліла Гендрыкаў твар, дадаў: — Відаць, самагyбства.
Прэм'ер-міністр вымавіў гэтыя словы без запінкі, не пачырванеўшы.
Гендрык пахіснyўся. Міжвольным рyхам, які надта ж яўна паказваў ягоны жах, ён схапіўся за лоб. Гэта, здаецца, быў першы абсалютна шчыры, ані блізка не стылізаваны жэст, які прэм'ер-міністр yбачыў y артыста Гёфгена. Вялікага чалавека расчаравала такая адсyтнасць самавалодання ў яго спрытнага любімца. Ён yстаў, выцягнyўся на ўвесь свой жахлівы рост. Разам з ім падняўся страшны дог і завyрчаў.