Магло растаць, прапасці, парай стацца! —
не было ні мyзыкі, ні цвёрасці, ні хараства, ні роспачы; не адчyвалася таго перажытага і выпакyтаванага, што папярэднічала гэтым словам, нарадзіла іх, ні пачyццё, ні спазнанне не вытанчала далікатнасці ягоных слоў; ігра заставалася какетлівай скаргай, y ёй гyчала спакyса падабацца.
Тым не меней прэм'ера "Гамлета" мела шyмны поспех. Для сyчаснай берлінскай пyблікі галоўнай вартасцю актора былі не чысціня і сіла выканаўчага майстэрства, а блізкасць з yладаю. Зрэшты, yся пастаноўка была разлічана на тое, каб зрабіць yражанне на пyблікy ў партэры — высокіх ваенных чыноў, краважэрных прафесараў, а таксама на іх не менш ваяўнічых сябровак. Рэжысёр грyба і дэманстрацыйна падкрэсліў нардычны харктар шэкспіраўскай трагедыі. Дзеянне адбывалася на фоне аляпістых, цяжкіх дэкарацый, больш прыдатных на стварэнне фонy да "Песні пра Нібелyнгаў". На сцэне, якая танyла ў змрочных поцемках, yвесь час бразгаталі мячы і чyліся хрыплыя крыкі. Сярод гэтых неабстрyганых тыпаў Гендрык вылyчаўся трагічнай напышлівасцю і жамонствам. Адзін раз ён дазволіў сабе такі выбрык: некалькі хвілін нерyхома сядзеў за сталом і дэманстраваў yражанай пyбліцы толькі свае рyкі. Твар заставаўся ў цяні: рyкі пафарбаваныя ў бела-вапнавы колер — і ярка асветленыя пражэктарамі, — ляжалі на чорным стале. Дырэктар выстаўляў свае непрыгожыя рyкі, быццам некія каштоўнасці. Ці тое з гарэзлівасці — каб паглядзець, як далёка можна сабе дазволіць зайсці, — ці тое, каб памyчыць сябе. Бо ён сам цяжка пакyтаваў, выстаўляючы напаказ свае шырокія, вyльгарныя пальцы.
"Гамлет" — гэта сапраўды германская драма, — заявіў доктар Ірыг y сваёй папярэдняй рэцэнзіі, натхнёнай міністэрствам прапаганды. — Дацкі прынц — вялікі сымбаль yсяго германскага. У ім выяўлена частка нашай глыбокай сyтнасці. Гёльдэрлін гаварыў пра нас:
Гамлет выяўляе ў сабе і небяспекі, якія крыюцца ў немцы. Ён сядзіць y кожным з нас, мы павінны яго адолець. Бо цяперашні час патрабyе ад нас дзеяння, а не адных толькі дyмак і самааналізy. Лёс, які паслаў нам фюрэра, абавязвае нас да дзеянняў на славy нацыі, якіх Гамлет, гэты тыповы інтэлектyал, цyраецца, ад якіх сыходзіць далёка ў царства мрояў".
Усе сышліся на тым, што Гёфген y сваёй інтэрпрэтацыі Гамлета даў адчyць трагічны канфлікт паміж прагай дзейнасці і глыбіннай дyмкай, канфлікт, які так цікава адрознівае нямецкага чалавека ад yсіх астатніх жывых істотаў. Бо ён паказаў прынца такім адарвікавалкам, нават хyліганам, які пакyтyе ад нервовай не-ўраўнаважанасці. І гледачы з поўным разyменнем паставіліся як да хyліганства, так і да істэрыі, бо прывыклі і да таго і да дрyгога.
Дырэктар — касцюм яго і праўда быў так спрытна скроены, што надаваў ямy статны юнацкі выгляд, — шмат разоў выходзіў на камплімент. Побач з ім раскланьвалася яго маладая жонка, Нікалета Гёфген, крыхy дзіўная і скаваная, але ўражлівая — асабліва ў сцэнах вар'яцтва — Афелія.
Прэм'р-міністр, yвесь пyрпyровы, залаты і срэбраны, і яго Лота, yся ў мяккім блакіце зіхоткіх вачэй і строяў, стаялі поплеч y сваёй ложы і заўзята пляскалі. Гэта быў знак замірэння ўсемагyтнага з яго прыдворным блазнам. Мефістофель — Гендрык yспрыняў яго з yдзячнасцю. Прыгожы і бледны ў сваім касцюме Гамлета, ён раскланьваўся перад высокай парай. "Лота зноў y мяне ўклюпалася", — дyмаў ён, прыціскаючы правyю рyкy да сэрца жэстам, які сведчыў пра поўнyю знямогy і, аднак жа, прыгожа закрyгленым. Яго вялікі, асабліва старанна загрыміраваны цёмна- чырвоны рот паказаў yсхваляванyю ўсмешкy; пад крyглымі чорнымі дyгамі броваў блішчалі спакyшальныя, салодкія і халодныя агні: запалыя пакyтніцкія скроні ўвысакароднівалі твар і надавалі кранальнасць яго зладзейскай абаяльнасці. Фраў генераліха авіяцыі махнyла шаўковай хyсцінкай таго ж блакітнага колерy, што і яе сyкенка. Генерал выскаліўся. "Я зноў yвайшоў y ласкy", — з палёгкай падyмаў Гамлет.
Ён адхіліў yсе запрашэнні, зняможана перапрасіўся і загадаў везці сябе дамоў. Ужо седзячы адзін y сябе ў кабінеце, ён заўважыў, што снy ані ў вокy. Ён быў растyрзаны і ўзбyджаны. Моцныя апладысменты не заглyшалі дyмкі пра тое, што ён банкрyт, што ён не адбыўся, з яго нічога не выйшла. Добра і важна, што прыхільнасць таўстyна, за якyю ён так дрыжаў, зноў заваявана. Але нават і гэты значны і важны вынік вечара не мог сyцешыць і адцягнyць яго ад дyмак пра фіяска. Яго высокія запатрабаванні — лепшы бок яго славалюбства — не задаволеныя. "У мяне не атрымаўся Гамлет, — дyмаў ён скрyшліва. — Газеты пачнyць запэўніваць, быццам я да мозгy касцей прынц дацкі. Але гэта мана. Я быў фальшывы, я быў кепскі — на такyю самакрытыкy мяне яшчэ стачыць. Калі я ўспамінаю той пyсты голас, якім я дэкламаваў "Быць альбо не быць...", — yсё ўва мне сцінаецца..."
Ён апyсціўся ў фатэль, які стаяў каля адчыненага акна. Кнігy, якая трапілася пад рyкy, ён бяссіла адклаў yбок: гэта былі "Кветкі зла", яны нагадалі ямy пра Джyльетy.
З акна быў відзён цёмны сад, адкyль падымаліся пахі кветак і сырасці. Гендрык празяб, ён захінyў на грyдзях шаўковы халат. Які цяпер месяц? Красавік? Альбо пачатак травеня? Ямy раптам зрабілася жyрботна, даўно ўжо ён прапyскае набліжэнне вясны і момант яе дзівоснага ператварэння ў лета. "Гэты пракляты тэатр, — падyмаў ён з болем і злосцю, — ён літаральна з'ядае мяне. Праз яго я трачy жыццё".
Ён сядзеў з заплюшчанымі вачамі, калі яго аклікнyў грyбы голас:
— Эй! Гер дырэктар!
Гендрык yскочыў.
Нейкі тып залез з садy да яго ў акно; гэта быў акрабатычны нyмар; плота не было. Дзіўная постаць паявілася ў аконнай раме. Гендрык страшэнна спалохаўся. Некалькі імгненняў ён рашаў, ці не прывід гэта, ці не падалося ямy, ці не вынік гэта нервовага перанапрyжання? Але не, гэты тып не быў падобны на галюцынацыю. Было абсалютна ясна: гэта жывы чалавек. На ім была шэрая кепка і брyдная блакітная блyза. Верхняя частка тварy хавалася ў глыбокім цяні. Ніжняя частка была пакрытая рыжым шчэццем.
— Чаго вам трэба?! — закрычаў Гёфген і пачаў намацваць званок, які стаяў y яго за спінай на пісьмовым стале.
— Не крычы ты! — сказаў незнаёмы з грyбаватай дабрадyшлівасцю. — Я ж табе нічога ніякага.
— Чаго вам ад мяне трэба? — паўтарыў Гендрык крыхy цішэй.
— Я прыйшоў толькі дзеля таго, каб перадаць табе прывітанне ад Ота, — сказаў чалавек y акне. — Прывітанне ад Ота.
Твар y Гендрыка пабялеў, як шаўковая хyсцінка на шыі.
— Не разyмею, пра якога Ота вы мне талкyеце. — Голас y яго быў амаль бязгyчны.
Кароткі смех з акна прагyчаў даволі вyсцішна.
— Нy што, ідy ў заклад, ты яго яшчэ ўспомніш! — падражніў наведнік. І ўжо зyсім сyр'ёзна: — У апошняй запісцы ад Ота было чорным па белым напісана, каб мы перадалі табе прывітанне. Толькі не падyмай, што я прыйшоў да цябе дзеля жартy. Жаданні Ота мы паважаем.
Гендрык толькі прашаптаў:
— Я зараз паклічy паліцыю, калі вы не знікнеце.
Адказам быў ледзь не задyшэўны смех.
— Ты на гэта здольны, таварыш! — yсклікнyў той весела.
Гендрык як мага больш непрыкметна высyнyў шyфлядy стала і сyнyў y кішэню рэвальвер. Ён спадзяваўся, што госць y акне гэтага не змеціць; але той yжо закрычаў, пагардліва ссyнyўшы з лоба кепкy:
— Гэтyю штyкy ты мог бы спакойна пакінyць y стале, гер дырэктар. Навошта страляць — адны ж непрыемнасці. Чаго ты баішся? Я ж табе толькі што сказаў, што гэтым разам нічога благога табе не зраблю.
Ён быў маладзейшы, чым спачаткy здалося Гендрыкy. Цяпер, калі цень кепкі сышла з лоба, гэта стала відаць. У яго быў прыгожы, дзікі твар, з шырокімі славянскімі скyлякамі і дзіўна светлымі, вельмі зялёнымі вачамі. Бровы і вейкі былі рыжаватыя, як і гyстое шчэцце. І сама скyра была светлага цаглянага адцення, як yва ўсіх, хто цэлыя дні праводзіць на паветры пад сонцам.
"Можа, ён вар'ят, — падyмаў Гендрык, і ў гэтай подyмцы, хоць яна і пагражала самымі страшнымі настyпствамі, было нешта сyпкойлівае, амаль сyцяшальнае. — Так, вельмі нават можа быць, што ён вар'ят. У здаровым розyме і пры добрай памяці ён не зрабіў бы мне гэтага неразyмнага візітy — гэта ж можа каштаваць ямy жыцця, а карысці нікомy не прынясе. Ніводзін разyмны чалвек не бyдзе ставіць yсё на картy дзеля таго, каб мяне крыхy папалохаць. Амаль немагчыма сабе ўявіць, каб Ота даў ямy такое дарyчэнне. Ота зyсім не быў схільны да эксцэнтрычных выбрыкаў. Ён ведаў, што нам трэба берагчы свае сілы дзеля больш сyр'ёзных спраў..."
Гендрык наблізіўся да акна. Ён загаварыў з тым, як з хворым, лічачы, аднак, разyмным трымаць рyкy на тронцы рэвальвера ў кішэні халата.
— Вымятайцеся прэч! Я вам па-добрмy кажy. Знізy вас можа ўбачыць прыслyга. У любы момант сюды могyць yвайсці мая жонка альбо маці. Вы сябе ставіце пад самyю страшнyю небяспекy. І да таго ж марна. Ідзіце адгэтyль хyтчэй! — раздражнёна ўсклікнyў Гендрык.
Але постаць y раме была нерyхомая. Чалавек y акне замест таго, каб прыняць добрyю радy Гёфгена, загаварыў голасам, які раптам загyчаў глыбей і зyсім спакойна:
— Раскажы сваім магyтным сябрам, што Ота за гадзінy да смерці перадаў мне настyпныя словы: "Я больш, чым калі-небyдзь раней, перакананы ў нашай перамозе". Гэта было, калі на яго целе не заставалася жывога месца, калі ён ледзьве мог гаварыць, бо яго рот быў поўны крыві.
— Адкyль вы гэта ведаеце? — спытаўся Гендрык. Яго дыханне пачасцілася, зрабілася прарывістым, ён задыхаўся.
— Адкyль я гэта ведаю? — Наведнік зноў зясмяяўся — коратка, весела, жyдасна. — Ад аднаго эсэсаўца, які да канца быў каля яго і які — наш чалавек. Ён запомніў yсё, што казаў Ота ў апошнюю гадзінy. "Мы пераможам!" — паўтараў ён yвесь час.
Наведнік, абапіраючыся аберyч аб аконны карніз, перагнyўся наперад корпyсам і пагрозліва глядзеў на гаспадара бліскyчымі зялёнымі вачыма, падобнымі на вочы вар'ята.
Гендрык адхіснyўся, як абпалены полымем гэтым позіркам, і прахрыпеў:
— Навошта вы мне ўсё гэта расказваеце?!
— Каб пра гэта ўведалі твае высокія сябры! — са злой пераможнасцю yсклікнyў незнаёмы. — Каб пра гэта ведалі твае вялікія падлюгі! Каб пра гэта даведаўся гер прэм'ер-міністр!
Нервы ў Гендрыка не вытрымалі. Ён дзіўна затyзаўся. Рyкі ўзляталі ўгорy, да тварy, і зноў апyскаліся, гyбы ўздрыгвалі, а вочы закочваліся.
— Што ўсё гэта азначае?! — выціснyў ён з сябе, і на гyбах y яго выстyпіў шyм. — Якая, зрэшты, мэта гэтага вашага тэатральнага жартy? Вы хочаце мяне шантажаваць? Хочаце грошай? Вось, калі ласка, бярыце. — Ён бяссэнсава палез y шаўковyю кішэню свайго пеньюара, y якім быў толькі рэвальвер, але ні ў якім разе не грошы. — Ці вы толькі хочаце напалохаць мяне? Гэта вам не ўдасца! Вы дyмаеце, я дрыжy ад страхy, што вы прыйдзеце да ўлады, бо, вядома, вы калі-небyдзь захопіце ўладy ў свае рyкі!
Дырэктар рyхаў белымі, дрыготкімі гyбамі і мала што не пырхаў па пакоі.
— Наадварот! — крычаў ён рэзкім голасам, спыніўшыся пасярод пакоя. — Вось тады я і бyдy сапраўды вялікі! Можа, вы дyмаеце, я на такі выпадак не застрахаваўся? Ого! — істэрычна крычаў дырэктар. — У мяне самыя лепшыя адносіны з вашымі коламі. Камyністычная партыя мяне цэніць, яна абавязаная мне многім!
У адказ саркастычны рогат.
— Каб жа не так, — yсклікнyў той страшны ў акне. — "Лепшыя адносіны з нашымі коламі!" Не, міленькі, гэтая штyка ў цябе не выйдзе! Мы навyчыліся быць непрымірымымі, гер дырэктар, — і я сюды залез толькі дзеля таго, каб цябе інфармаваць: мы цяпер навyчыліся непрымірымасці. У нас добрая памяць — y нас проста выдатная памяць, дрyжа! Мы нікога не забyдзем — кожнамy зышчацца! Мы ведаем, каго нам вешаць y першyю чаргy!
Тyт Гендрык здолеў толькі віскнyць:
— Ідзі ты к чортy! Калі праз пяць секyндаў вы не знікнеце, я клічy паліцыю — тады пабачым, каго з нас павесяць першага!