Гэрцфэльд даверліва ўсміхнулася яму і ціха сказала:
— Вы самі добра ведаеце, што палітычна мы вам глыбока сімпатызуем.
Чалавек, з якім яна пабралася ў Франкфурце і чыё прозвішча насіла, быў камуніст. Ён быў намнога маладзейшы за яе і пакінуў яе. Цяпер працаваў у Маскве кінарэжысёрам.
— І шырока! — падкрэсліў Кроге, павучальна падняўшы указальны палец. — Хай сабе і не цалкам, не заўсёды. Не ўсе нашыя мары збыліся ў Маскве. Бо хіба могуць мары, спадзяванні і духоўныя запатрабаванні здзейсніцца пры дыктатуры?
Ульрыхс адказаў сур'ёзна, яго вочы зрабіліся яшчэ вузейшыя, у іх паявілася нешта амаль пагрозлівае.
— Не толькі асобы духоўныя альбо тыя, што сябе такімі лічаць, маюць спадзяванні і патрабаванні. Яшчэ больш надзённыя патрабаванні ў пралетарыяту. У свеце, які ён сёння ёсць, іх можна здзейсніць толькі сродкамі дыктатуры.
Дырэктар Шміц быў здзіўлены. Ульрыхс, каб надаць гаворцы крыху лагаднейшы характар, сказаў з усмешкай:
— Зрэшты, на ўчарашнім сходзе Мастацкі тэатр быў прадстаўлены сваім самым славутым акторам. Хацеў, праўда, выступіць Гендрык, але ў самы апошні момант, на жаль, яму нешта перашкодзіла.
— Гёфгену вечна нешта перашкаджае ў апошні момант, калі пад пагрозай яго кар'ера.
Кажучы гэта, Кроге пагардліва скрывіў губы. А Геда фон Гэрцфэльд умольна і заклапочана зірнyла на яго. А Ота Ульрыхс пераканана сказаў:
— Гендрык — наш.
Геда з палёгкай усміхнулася.
— Гендрык з намі, — паўтарыў Ульрыхс. — І ён дакажа гэта. А доказам будзе рэвалюцыйны тэатр. Ён хоча адчыніцца ўжо ў гэтым месяцы.
— Пакуль што яшчэ не хоча, — злосна ўсміхнуўся Кроге. — Пакуль што ёсць адны паперы з прыгожым штампам "Рэвалюцыйны тэатр". Але дапусцім на хвілінку, што дойдзе да адкрыцця: вы думаеце, Гёфген адважыцца на сапраўды рэвалюцыйную п'есу?
Ульрыхс даволі рэзка адказаў:
— Я менавіта так і думаю! Зрэшты, такая п'еса ўжо знойдзена — можна сказаць, яна рэвалюцыйная.
— Пабачым, — з мінай і жэстам стомленага і пагардлівага сумнення сказаў Кроге.
Геда фон Гэрцфэльд, заўважыўшы, як пачырванеў Ульрыхс ад прыкрасці, палічыла патрэбным перамяніць тэму.
— А што вы скажаце пра фантастычную рэпліку Мікласа? Што гэта — праўда, што ён антысеміт і водзіцца з нацыянал-сацыялістамі?
Пры словах "нацыянал-сацыялісты" яе твар сказіўся ад агіды, быццам яна дакранулася да здохлага пацука. Шміц пагардліва ўсміхнуўся, а Кроге сказаў:
— Толькі гэтага нам і бракавала!
Ульрыхс пакасіўся і, пераканаўшыся, што Міклас іх не чуе, прыглушаным голасам сказаў:
— Ганс па сутнасці добры хлопец, я гэта ведаю, я часта з ім гутарыў. З такім хлопцам проста трэба больш і цярплівей займацца — і тады ён не прапашчы для добрых справаў. Не думаю, каб для нас ён быў зусім страчаны. Яго зацятая ўпарцістасць, яго агульная незадаволенасць ад няправільнай сарыентаванасці — вы разумееце мяне?
Фраў Геда кіўнула. Ульрыхс палка шаптаў:
— У маладой галаве ўсё дагары нагамі, неразбярыха, блытаніна — і сёння мільёны такіх, як гэты Міклас. У іх на першым месцы нянавісць, і гэта добра, бо гэта важна для існуючага парадку. А пасля не пашанцуе такому хлопцу, трапіць ён у брудныя рукі, і яго добрая, правільная нянавісць загублена. Яму тлумачаць, што ва ўсім вінаватыя яўрэі і Версальскі дагавор, і ён верыць і забывае, хто на самай справе вінаваты ва ўсім і ўсюды. Вось вам і ёсць той абыходны манёўр, і ва ўсіх маладых ачмурэнцаў, якія нічога не ведаюць і не хочуць як след раскінуць мазгамі, ён мае поспех. І сядзіць такая куча няшчасця і шые сябе ў нацыянал-сацыялісты!
Усе чацвёра паглядзелі на Ганса Мікласа, які заняў месца за невялічкім столікам у далёкім кутку каля тоўстай старой суфлёркі фраў Эфой, маленькага гардэробшчыка Вілі Бёка і швейцара сцэны гера Кнура. Пра гера Кнура пагаворвалі, быццам ён носіць пад штрыфелем пінжака свастыку і што яго кватэра ўвешана партрэтамі нацыянал-сацыялісцкіх "фюрэраў", якіх ён не адважваецца павесіць у сваёй швейцарскай. Гер Кнур вёў палкія спрэчкі з рабочымі сцэны камуністамі, якія не хадзілі ў "Г. М.", мелі свой пастаянны стол у суседняй сталоўцы, цераз дарогу, куды да іх час ад часу наведваўся Ульрыхс. Гёфген не адважваўся падсаджвацца за стол да рабочых; баяўся, што хлопцы будуць смяяцца з ягонага манокля. Але пры выпадку жаліўся, што "Г. М." яму абрыд вечнай прысутнасцю там нацыянал-сацыяліста гера Кнура.
— Пракляты мешчанін, — казаў пра яго Гёфген, — чакае свайго фюрэра і збаўцу, як дзеўка хлопца, каб забрухаціў яе! Мяне заўсёды кідае ў жар і ў холад, калі я праходжу міма швайцарскай і думаю пра свастыку пад яго штрыфелем...
— Што тyт скажаш, у яго было цяжкае дзяцінства, — сказаў Ота Ульрыхс, усё яшчэ маючы на ўвазе Ганса Мікласа. — Аднаго разу ён расказваў мне. Вырас недзе ў брудным ніжнебаварскім катуху. Бацька загінуў на сусветнай, маці, мусіць, такая неўраўнаважаная, дурнаватая баба; нарабіла дзікага гвалту, калі хлопец сказаў, што хоча пайсці ў тэатр — самі разумееце. А ён хлопец славалюбны, старанны, уседлівы, не без таленту; і шмат вучыўся, больш, чым каторае з нас. Спачатку хацеў стаць музыкантам, вучыўся кантрапункту, умее іграць на раялі, займаецца акрабатыкай, танцуе стэп, іграе на губным гармоніку і наогул чаго толькі ён не знае і не ўмее. Працуе цэлы дзень напралёт, а сам жа напэўна хворы — паслухайце, як кашляе. Яму здаецца, што яго абходзяць, адціраюць, што яго поспех прыніжаюць, даюць кепскія ролі. Думае, што мы ў змове супроць яго за так званыя палітычныя перакананні.
Ульрыхс зноў паглядзеў цераз сталы, пільна і сур'ёзна, на юнага Мікласа.
— Дзевяноста пяць марак у месяц, — сказаў ён раптам і пагрозліва зірнуў на дырэктара Шміца, які адразу неспакойна заюрзаў на крэсле, — цяжка з такімі грашмі заставацца прыстойным чалавекам.
Цяпер ужо і Гэрцфэльд уважліва паглядзела на Мікласа.
Да гардэробшчыка Бёка, суфлёркі Эфой і гера Кнура Ганс Міклас падсаджваўся звычайна тады, калі лічыў, што яго асабліва подла абдзяліла дырэкцыя Мастацкага тэатра, якую ён называў сваім палітычным сябрам "жыдоўскай" і "марксісцкай". І больш за ўсіх ненавідзеў Гёфгена, гэтага "праклятага салоннага камуніста". Гёфген, калі верыць Мікласу, быў зайздрослівы фанабэра; у Гёфгена было памяшанне на велічы, ён хацеў граць усё, і гэта ён перахопліваў ролі ў яго, Мікласа.
— Гэта подласць, што ён адабраў у мяне Морыца Штыфеля, — з горыччу гаварыў нявінна пакрыўджаны. — Ну, добра, калі ўжо ён сам ставіць "Абуджэнне вясны", хай ставіць, але навошта яшчэ і хапаць самыя выйгрышныя ролі? А нашаму брату не застаецца нічога. Гэта подласць! І наогул ён занадта тоўсты і стары на Морыца. Смех будзе глядзець на яго ў кароценькіх штоніках — плюндрыках!
Міклас злосна паглядзеў на свае ногі, худыя і жылістыя.
Гардэробшчык Бёк, дурны хлопец з вадзяністымі вачыма і светлымі, вельмі шорсткімі коратка стрыжанымі валасамі, шчотачкай, хіхікаў над сваім куфлем: ці тое з Гендрыка Гёфгена, які будзе выглядаць вельмі камічна ў ролі гімназіста, ці тое з бяссілага гневу маладога Ганса Мікласа. Суфлёрка Эфой, наадварот, падтрымала Мікласа, абурылася: дзіва што, канечне — подласць. Мацярынскі клопат пра маладога чалавека, які ўзяла на сябе гэтая старая тоўстая баба, абяцаў практычныя выгоды. Зрэшты, яна сімпатызавала яму і палітычна. Яна цыравала яму шкарпэткі, запрашала яго на вячэры, дарыла яму каўбасу, шынкі і печыва.
— Трэба трошкі паправіцца, хлопча, — казала, пяшчотна гледзячы на яго. Але ёй якраз падабалася яго худзізна, яго трэніраванае, гнуткае, статнае цела.
Калі яго густыя, цёмнарусыя валасы на патыліцы пачыналі иа тапырыцца ўгору, Эфой казала:
— Ты, як вулічны падшыванец! — і даставала з сумачкі расчоску.
Ганс Міклас сапраўды быў падобны на вулічнага хлапчука, якому не дужа павялося ў жыцці, але які ўпарта цугляе сваю слабасіласць. Яго жыццё сапраўды было нялёгкае; ён залягаў за трэніроўкамі цэлымі днямі, знясільваючы сваё статнае цела. Ці не таму ён і быў такі натyрысты і крыўдлівы, ці не таму ў яго быў такі да ўсяго гідлівы твар, хваравіта-шэрая бледнасць не красіла яго. Рэзкія скулякі, глыбока запалыя шчокі. Вакол светлых вачэй амаль чорныя кругі. Затое чысты, дзіцячы лоб як бы асвятляўся бледным, пачуццёвым ззяннем; свяціўся і рот, але неяк нездарова, занадта чырвона ў непрыемна пухлых губах: здавалася, у іх згусла збеглая з усяго твару кроў. Пад моцнымі і спакуслівымі губамі, ад якіх суфлёрка Эфой часта адвесці вачэй не магла, дзіўным здаваўся кароткі, кволы падбародак.
— Сёння раніцай, на рэпетыцыі, ты быў такі бедненькі, такі страдненькі, аж я страхy набралася, — заклапочана сказала Эфой. — Гэтыя запалыя шчокі! Гэты кашаль! Такі глухі — сэрца кроіць!
Міклас не трываў, каб яго шкадавалі; толькі матэрыяльныя формы шкадавання ён прымаў ахвотна, хай і без лішніх слоў. Ён прапусціў міма вушэй жаласлівыя ўсхліпы Эфой, павярнуўся да Бёка, спытаўся:
— А ці праўда, што Гёфген сёння цэлы вечар у гардэробе хаваўся за шырмай?
Бёк не адмаўляў. Паводзіны Гёфгена здаліся Мікласу такімі недарэчнымі, што ён нават развесяліўся.
— Я ж казаў, дурань-дyрнем!— І пераможна зарагатаў. — І ўсё гэта праз нейкую халдэйкy, у якое галава правалілася ў плечы! — Ён прыгорбіўся, паказваючы, як выглядае Марцін; Эфой весялілася ад шчыраты сэрца. — І такое пнецца ў зоркі!
З'едлівы здзек адрасаваўся не толькі Марцін, але і Гёфгену. Абое, на яго думку, няшчырыя немцы, з аднаго бо кагалу.
— Марцін! — сказаў ён далей, апусціўшы злосны, пакутлівы, сімпатычны малады твар у худыя, не зусім чыстыя далоні. — Добра ж ёй малоць салонна-камуністычную лухту за тысячу марак кожны вечар. Банда! Але нічога, прыйдзе і наш час — змяцём! Гёфгену яшчэ адрыгнецца!
Такіх небяспечных выказванняў звычайна ён асцерагаўся ў кавярні, асабліва калі паблізу быў Кроге. Але сёння ён не даў сабе клопатy стрымацца — выткнyўся з языком, праўда, не да таго, каб уголас. Проста горача шаптаў. Эфой і гер Кнур згодна кіўнулі, а Бёк толькі лыпаў вадзяністымі вачмі.
— Настане час, — сказаў далей Міклас ціха, але вельмі палка, і яго светлыя запалыя ў цень вочы загарэліся гарачкавым бляскам. І закашляўся. Фраў Эфой папляскала яму па спіне і плячах.
— Зноў глухі кашаль, — сказала яна са страхам. — З самай сярэдзіны...