Наступнымi месяцамi Люсьен часта стараўся зноўку заснуць, але яму не ўдалося. Ён спраўна спаў уначы па дзевяць гадзiн у суткi, але рэшту часу быў жвавы i ўсё болей i болей няўпэўнены. Бацькi казалi, што ён нiколi так добра не выглядаў. А ён, часам прыгадваючы, што нiчога начальнiцкага ў iм няма, адчуваў сябе рамантычна, i яму хацелася гадзiнамi гуляць пад месяцам, але бацькi ўсё яшчэ не дазвалялi яму выходзiць увечары. Тады ён клаўся ў ложак i мераў тэмпературу: тэрмометр паказваў 37,5 цi 37,6, i Люсьен з горкаю радасцю думаў, што бацькi лiчаць яго здаровым. "Я не iсную". Ён заплюшчваў вочы i даваў волю ўяўленню: "Iснаванне толькi iлюзiя; i калi я ведаю, што не iсную, значыць, мне досыць заткнуць вушы, нi пра што не думаць, i я перайду ў нябыт". Але iлюзiя была вельмi моцная.
Як бы там нi было, Люсьен цяпер меў над людзьмi прыхаваную перавагу - ён ведаў сакрэт. Той жа Гары, напрыклад, iснаваў не больш за Люсьена, але досыць было паглядзець, як ён фыркае i сапе перад сваiмi паклоннiкамi, каб адразу зрабiлася ясна, што ён верыць у сваё iснаванне цвёрда, як сталь. I пан Флёр'е таксама не iснаваў, нi Рыры, наогул - нiхто: увесь свет быў толькi камедыяй без актораў. Атрымаўшы адзнаку 15* за даклад "Мараль i навука", Люсьен задумаў напiсаць "Трактат пра нябыт".
* У Францыi дваццацiбальная сiстэма адзнак.
Ён уяўляў, што людзi, прачытаўшы яго, пачнуць знiкаць адзiн за адным, як ваўкалакi за першымi пеўнямi. Але раней чым пачаць трактат, ён хацеў ведаць думку свайго настаўнiка фiласофii - Павiяна.
- Прабачце, пане, - спытаў Люсьен, калi ўрокi скончылiся, - цi можна даказаць, што мы не iснуем?
Павiян адказаў, што не.
- Гогiта, - сказаў ён, - эрга сум. Вы iснуяце ўжо таму, што сумняваецеся ў сваiм iснаваннi.
Люсьена гэта не пераканала, але пiсаць трактат ён перадумаў. У лiпенi ён без асаблiвага бляску здаў экзамен на ступень бакалаўра i вярнуўся з бацькамi ў Фероль. Няўпэўненасць яго так i не пакiнула, заняўшы месца былой любовi чхаць.
Дзядзька Булiго памёр, i настрой думак у рабочых пана Флёр'е вельмi змянiўся. Яны атрымлiвалi цяпер вялiкi заробак, i iх жонкi куплялi сабе ядвабныя панчохi. Панi Буфардзье расказвала панi Флёр'е жудасныя навiны:
- Мая пакаёўка казала, што бачыла ўчора ў мясной лаўцы малую Ансiому, дачку аднаго рабочага вашага мужа. Памятаеце, мы яшчэ ёй дапамагалi, калi ў яе памерла мацi. Цяпер яна пабралася з наладчыкам Баперцюi. Дык вось, уяўляеце, яна брала курыцу за дваццаць франкаў! I якiм тонам! Iм усяго ўжо мала, яны хочуць, каб у iх было ўсё, як у нас.
Цяпер, калi Люсьен хадзiў з бацькам на шпацыр, рабочыя, заўважыўшы iх, толькi ледзь дакраналiся да картузаў, а некаторыя, каб не вiтацца, наогул пераходзiлi вулiцу. Аднойчы Люсьен сустрэў сына Булiго, Жуля, але той нават выгляду не падаў, што яго пазнае. Люсьен быў трошкi абражаны. Гэта быў добры выпадак, каб даказаць, што ты - начальнiк. Ён уперыўся ў Жуля арлiным позiркам i рушыў на яго, заклаўшы рукi за спiну. Але Булiго гэта зусiм не збянтэжыла: ён зiрнуў на Люсьена пустымi вачыма i, свiшчучы, прайшоў мiма. "Ён мяне не пазнаў", - вырашыў Люсьен. Але гэта яго вельмi расчаравала, i наступнымi днямi ён яшчэ больш, чым раней, думаў, што свет не iснуе.
Маленькi рэвальвер панi Флёр'е ляжаў у левай шуфлядзе камода. Ёй падарыў яго муж у кастрычнiку 1914-га перад тым, як пайсцi на фронт. Люсьен узяў яго i доўга круцiў у руках: ён быў падобны да цацкi - залачоная руля, дзяржанне з мацiцовымi бляшкамi. Каб пераканаць людзей, што яны не iснуюць, разлiчваць на фiласофскi трактат немагчыма. Тут патрэбен учынак, i ўчынак сапраўды адчайны, якi мог бы развеяць усякую двухсэнсоўнасць i паказаць у яркiм святле рэальны нябыт гэтага свету. Гучны выбух, на дыване - маладое цела ў крывi, некалькi словаў, накрэмзаных на лiсточку паперы: "Я забiваю сябе, таму што не iсную. I вы, браты мае, вы таксама - нiшто!" Людзi прачытаюць у ранiшнiх газетах - i ўбачаць: "Падлетак адважыўся!" Усе будуць страшэнна збянтэжаныя, i кожны спытае ў сябе: "А я? Цi я iсную?" У гiсторыi ўжо вядомы - напрыклад, пасля публiкацыi "Вертэра" - падобныя эпiдэмii самазабойстваў: Люсьен падумаў, што французскае слова "martyr"* па-грэчаску азначае "сведка".
* Маrtyr (франц.) - пакутнiк.
Няхай ён быў занадта чуллiвы, каб зрабiцца начальнiкам, але не настолькi, каб з яго не выйшаў пакутнiк. Цяпер ён часта заходзiў у будуар сваёй мацi i разглядаў рэвальвер, нiбыта ўпадаючы ў агонiю. Часам ён нават закусваў залачоную рулю i моцна сцiскаў у пальцах дзяржанне. Але ўвогуле ён быў даволi вясёлы i думаў, што ўсе сапраўдныя начальнiкi адчувалi спакусу самазабойства. Напрыклад, Напалеон. Люсьен не хаваў ад сябе, што дайшоў да астатняй ступенi роспачы, але спадзяваўся, што выйдзе з гэтага крызiсу з загартаванай душой, i з цiкаўнасцю прачытаў "Мемарандум св. Елены". Тым не менш трэба было прыняць рашэнне: апошнi тэрмiн сваiм ваганням Люсьен прызначыў на 30 верасня. Днi, якiя наблiжалi яго да гэтае даты, былi неймаверна цяжкiя; безумоўна, пералом мусiў быць дабратворны, але патрабаваў ад Люсьена такога напружання волi, што часам ён пачынаў баяцца, што аднойчы не вытрывае i зламаецца, як шкляны. Ён ужо не адважваўся дакранацца да рэвальвера; ён толькi выцягваў шуфляду, трошкi падымаў матчыну камбiнацыю i доўга глядзеў на маленькага халоднага i настырнага монстра, што патанаў у ружовым ядвабе. На шчасце, шматлiкiя клопаты, звязаныя з пачаткам навучальнага года, адцягнулi яго ўвагу: бацькi паслалi яго ў лiцэй св. Луi, дзе ён мусiў вучыцца на падрыхтоўчых курсах у Цэнтральную школу. Ён хадзiў у прыгожай пiлотцы з чырвоным шляком i значком i спяваў:
Поршань рухае магутныя машыны,
Поршань рухае вагоны й цягнiкi...
Такое новае "поршневае" званне напаўняла Люсьена гордасцю; апроч таго, iх клас быў непадобны да iншых: у iм былi свае традыцыi, свой цырыманiял, i гэта была сiла. Напрыклад, быў такi звычай, калi за пятнаццаць хвiлiн да канца заняткаў па французскай мове чый-небудзь голас пытаўся: "Хто такi сiрар?" I ўсе глуха адказвалi: "Казёл!" На што той жа голас пытаўся зноў: "Хто такi агрон?" I ўсе адказвалi крыху гучней: "Казёл!"*
* Поршань, сiрар, агрон - мянушкi студэнтаў Вышэйшых навучальных устаноў, адпаведна: Цэнтральнай школы (цывiльная iнжынерыя), Школы Сэн-Сiра (вайсковая iнжынерыя) i Вышэйшай сельскагаспадарчай школы.
Тады пан Бэцюн, якi быў амаль сляпы i насiў чорныя акуляры, паварочваўся i стомлена прамаўляў: "Панове, прашу вас!" Колькi хвiлiн панавала поўная цiшыня, вучнi пераглядвалiся са змоўнiцкiмi ўсмешкамi, i потым хто-небудзь крычаў: "А хто такi поршань?" - i ўсе хорам гарлалi: "Гэта файны тып!" У падобныя моманты Люсьен адчуваў сябе як наэлектрызаваны. Кожны вечар ён падрабязна паведамляў бацькам пра падзеi дня, i калi казаў: "I тады ўвесь клас зарагатаў" цi: "Увесь клас вырашыў аб'явiць Мейрынезу байкот", - словы апальвалi яму рот, як глыток гарэлкi. Тым не менш першыя месяцы былi цяжкiя: Люсьен правалiўся на кантрольных па фiзiцы i матэматыцы, i прыяцелi ў яго, калi браць у асабiстым плане, былi ўвогуле не надта прыязныя: усе яны жылi на стыпендыю i ў большасцi сваёй былi зубрылы i несумленныя хлусы з благiмi манерамi.
- Сярод iх няма нiводнага, з кiм бы мне хацелася сябраваць, - прызнаўся Люсьен бацькам.
- Тыя, хто вучыцца на стыпендыю, - задуменна адказаў пан Флёр'е, складаюць пасля iнтэлектуальную элiту, але начальнiкi з iх выходзяць кепскiя, бо яны прапускаюць адзiн важны этап.
Пачуўшы пра "кепскiх начальнiкаў", Люсьен раптам адчуў, як яму непрыемна кальнула ў сэрцы, i наступнымi днямi ён зноў пачаў думаць пра самазабойства. Але запалу цяпер у яго было менш, чым на канiкулах.
У студзенi клас быў узбударажаны з'яўленнем новага вучня, якога звалi Берлiяк: ён хадзiў у зялёных цi бэзавых пiнжаках з закругленымi па апошняй модзе плячыма, у кашулях з кругленькiмi каўнерыкамi i штанах, якiя можна было пабачыць толькi на кравецкiх малюнках, - такiх вузкiх, што было незразумела, як ён iх надзяе. З самага пачатку ён вызначыўся як найгоршы па матэматыцы.
- А мне напляваць, - заявiў ён, - я лiтаратар i матэматыкай займаюся дзеля самазмярцвення.
Праз месяц ён пакарыў усiх: ён раздаваў кантрабандныя цыгарэты, паведамiў, што мае жанчын, i паказваў лiсты, якiя яны яму прысылалi. Увесь клас вырашыў, што гэта шыкоўны тып i што з яго не трэба смяяцца. Люсьена захаплялi Берлiякавы манеры i элегантнасць, але той ставiўся да Люсьена з пагардай i называў "багацейскiм сынком".
- Урэшце, - сказаў аднойчы Люсьен, - гэта лепш, чым каб я быў сынок бядняцкi.
- А ты, хлопча, i цынiк, - адказаў Берлiяк i назаўтра прынёс яму пачытаць адну сваю паэму:
"Штовечар Каруза лавiў сваiм ротам сырыя салёныя вочы, у астатнiм жа ён быў сцiплы, нiбыта вярблюд. А нейкая дама, зрабiўшы букет з вачэй сваiх крэўных, закiнула вочы на сцэну. Усе прыхiляюцца перад гэтым узорным учынкам. Але не забудзьце, што час яе славы прадоўжыўся трыццаць сем хвiлiн: ад першага "брава" i якраз да iмгнення, калi ў Оперы згасла вялiкая люстра (а потым ёй давялося на павадку весцi свайго аслеплага мужа, лаўрэата шматлiкiх турнiраў, i той замянiў баявымi крыжамi ружовыя дзiркi арбiт). Запомнiце ж вось што: усе тыя з нас, хто з'есць надта многа чалавечага мяса ў кансервах, - памруць ад цынгi".
- Выдатна, - разгублена прамовiў Люсьен.
- Я раблю iх па новай тэхнiцы, - абыякавым тонам сказаў Берлiяк, "аўтаматычнае напiсанне".
Праз некалькi дзён пасля гэтага ў Люсьена ўзнiкла жгучае жаданне памерцi, i ён вырашыў параiцца з Берлiякам.
- Што мне рабiць, - спытаў ён, выклаўшы ўсе абставiны.
Берлiяк слухаў вельмi ўважлiва; у яго была паскудная звычка абсмоктваць палец i мазаць слiнаю скулле на твары - так, што аблiчча нарэшце пачынала блiшчаць там i сям, як дарога пасля дажджу.
- Рабi як хочаш, - урэшце адказаў ён, - гэта не мае нiякага значэння, потым падумаў яшчэ i дадаў, нацiскаючы на кожнае слова: -Нiчога нiколi не мае нiякага значэння.
Люсьен быў крыху расчараваны, але зразумеў, што Берлiяк глыбока ўзрушаны, бо ў наступны чацвер той запрасiў яго павячэраць да сваёй мацi. Панi Берлiяк была вельмi ласкавая, на левай шчацэ ў яе было колькi бародавак i сiнiх радзiмак.
- Разумееш, - сказаў Берлiяк, - сапраўдныя ахвяры вайны - гэта мы.
Люсьен падзяляў яго думку, i яны пагадзiлiся, што належаць да пакутнiцкага пакалення. Дзень пагасаў, Берлiяк, падаткнуўшы пад голаў скрыжаваныя рукi, ляжаў на канапе. Яны палiлi ангельскiя цыгарэты i круцiлi на грамафоне пласцiнкi. Люсьен пачуў песнi Софi Такер i Ола Джонсана. Iх агарнула мяккая меланхолiя, i Люсьен падумаў, што Берлiяк яго найлепшы сябар. Раптам Берлiяк спытаў, цi ведае ён штось пра псiхааналiз, голас у яго гучаў вельмi сур'ёзна, i ў поглядзе адчувалася важнасць.
- Пакуль мне не споўнiлася пятнаццаць, я жадаў сваю мацi.
Люсьен адчуў сябе нiякавата; ён баяўся пачырванець, i яму чамусьцi прыгадалiся бародаўкi на твары ў панi Берлiяк; ён нiяк не мог зразумець, як можна было яе пажадаць. Але калi яна прынесла iм бутэрброды, Люсьен быў цьмяна ўсхваляваны i паспрабаваў уявiць пад жоўтым швэдарам яе грудзi. Калi яна выйшла, Берлiяк прамовiў сцвярджальным голасам:
- Табе, натуральна, таксама хацелася пераспаць са сваёй мацi.
Ён не пытаўся, ён канстатаваў. Люсьен пацiснуў плячыма i буркнуў:
- Натуральна.
Назаўтра яму пачувалася неспакойна - ён баяўся, каб Берлiяк не пачаў зноў гэтай размовы. Але ўрэшце яму ўдалося сябе супакоiць. "Як бы там нi было, падумаў ён, - Берлiяк скампраметаваў сябе болей, чым я". Яго вельмi вабiла тая навуковасць, якую набылi цяпер iх адносiны. У наступны чацвер ён пайшоў у бiблiятэку св. Жэнеўевы i прачытаў працу Фрэйда пра сон. Гэта было сапраўднае адкрыццё. "Дык, значыць, вось яно што, - паўтараў сам сабе Люсьен, ходзячы наманы па вулiцах, - вось, значыць, што". Ён купiў "Уводзiны ў псiхааналiз" i "Псiхапаталогiю паўсядзённага жыцця", i яму ўсё зрабiлася ясна. Гэтае дзiўнае ўражанне, што ён не iснуе, i гэтая пустата, што так доўга трывала ў яго свядомасцi, яго вечная санлiвасць, i яго няўпэўненасць, i бясплённыя намаганнi пазнаць сябе, якiя нязменна натыкалiся на заслону туману... "Д'ябал, - падумаў ён, - у мяне ж комплекс". Ён расказаў Берлiяку, што ў дзяцiнстве ўяўляў сябе самнамбулам i што рэчы заўсёды здавалiся яму не зусiм рэальнымi.
- Напэўна, - вырашыў ён, - у мяне комплекс дамашняй замкнёнасцi.
- Штых у штых як у мяне, - адказаў Берлiяк, - у нас хатнi комплекс.
Яны завялi звычку тлумачыць усе свае сны i нават сама нязначныя ўчынкi, але Берлiяк расказваў заўсёды столькi гiсторый, што Люсьен нават трошкi падазраваў, што ён iх выдумляе цi, прынамсi, прыхарошвае. Тым не менш яны добра разумелi адзiн аднаго i з абсалютнаю аб'ектыўнасцю разбiралi сама далiкатныя сiтуацыi; яны прыйшлi да агульнай думкi, што носяць вясёлую маску, каб ашукваць iншых, але ўсярэдзiне iх душа жорстка пакутуе. Люсьен пазбыўся нарэшце разгубленасцi. Ён з прагнасцю накiнуўся на псiхааналiз, бо лiчыў, што гэта якраз тое, што яму падыходзiць, i цяпер адчуваў сябе болей упэўнена. Яму ўжо не трэба было хвалявацца i безупынна шукаць у свядомасцi прыкметных праяваў свайго характару. Сапраўдны Люсьен быў глыбока схаваны ў падсвядомым, пра яго можна было толькi гадаць i думаць, без магчымасцi ўбачыць, - як пра каго-небудзь дарагога, але непрысутнага. Люсьен цэлымi днямi разважаў пра свае комплексы i з пэўнай гордасцю ўяўляў той змрочны, жорсткi i бязлiтасны свет, якi панаваў пад полагам яго свядомасцi.
- Разумееш, - казаў ён Берлiяку, - звонку я быў нiбыта звычайны, сонны i абыякавы да ўсяго хлапчук, якi нiчога асаблiвага сабой не ўяўляе. I нават усярэдзiне, ведаеш, усё было настолькi да гэтага падобна, што я сам ужо ледзь не паверыў. Але ўсё-такi я адчуваў, што ёсць нешта iншае.
- Заўсёды ёсць нешта iншае, - адказаў Берлiяк.
I яны ганарыста ўсмiхнулiся адзiн аднаму. Люсьен склаў паэму пад назваю "Калi развеецца туман", i Берлiяк прызнаў яе файнай, але папракнуў Люсьена за тое, што ён напiсаў яе правiльным вершам. Тым не менш яны вывучылi паэму на памяць, i калi хацелi намякнуць на свае палавыя iнстынкты, казалi: "Крабы, што схавалiся пад полагам туману", - а потым проста: "Крабы", - i падмiргвалi адзiн другому. Але ўрэшце Люсьену, калi ён заставаўся адзiн i асаблiва ўвечары, усё гэта пачало здавацца крыху страшнаватым. Ён ужо не адважваўся зiрнуць сваёй мацi ў твар, i калi цалаваў яе перад сном, баяўся, каб нейкая цёмная сiла не перавяла яго пацалунак i не накiравала яго панi Флёр'е ў вусны. Ён нiбыта адчуваў усярэдзiне прыхаваны вулкан i цяпер пачаў ставiцца да сябе з асцярогай, каб не растрывожыць той лiхой i змрочнай душы, што адкрылася яму так нечакана. Ён ведаў усё, на што яна здольная, i баяўся яе жудаснага абуджэння. "Я баюся сам сябе", - думаў ён. Шэсць месяцаў назад ён адмовiўся ад сваiх iнтымных уцех - яны прыгняталi яго, i апроч таго, ён быў вельмi загружаны працай, - але ўрэшце зноў вярнуўся да iх: кожны мусiць кацiцца па сваiм адхоне; ва ўсiх Фрэйдавых кнiгах было шмат гiсторый пра няшчасных юнакоў, у якiх пачалiся нервовыя прыступы ад таго, што яны надта рэзка парвалi са сваiмi прывычкамi. "Цi не звар'яцеем мы так нарэшце?" - пытаўся ён у Берлiяка. I сапраўды, часам, сустракаючыся па чацвяргах, яны адчувалi сябе крыху ненармальна: у Берлiякаў пакой нiбы неўпрыкмет запаўзаў хiтры прыцемак, яны цэлымi пачкамi палiлi цыгарэты з дамешкам опiуму, i рукi ў iх пачыналi дрыжаць. Тады нехта адзiн моўчкi ўставаў, па-воўчы крадучыся, iшоў да дзвярэй i паварочваў выключальнiк. Жоўтае святло напаўняла пакой, i яны падазрона ўзiралiся адзiн у аднаго.