- Гэта будзе не так проста, таварыш камісар, - хрыпла сказаў Кецка. - Яны альбо павывозілі свае сем'і, альбо хаваюць. І Жаўрыд, і Сокал-Кутылоўскі, і Пракулевіч, і Паўлюкевіч...
- Вашая справа іх пералічыць, а ўжо нашая - шукаць. Цікавы мне, - высмыкнуў Губмян папку з-пад нізу, пастукаў па ёй костачкамі пальцаў, - цікавы мне, калі шчыра, сама больш вось гэты штабс-капітан... Вы з ім служылі разам, так?
- Два месяцы ў ваенкамаце.
- Кажуць, вы нават сябравалі?
- Ну, як сябравалі... Гаварылі, выпівалі, было. На словах, прынамсі, ён не быў супраць Саветаў. Не магу зразумець, чаму ён згадзіўся іх узначаліць, як яго ўламалі... Ён не раз казаў - абрыдла ўсё, і вайна, казаў, што не хоча ваяваць ні на чыім баку.
- Як жа яго ўгаварылі?
- Не магу ўявіць! Нібыта ездзіў да яго на хутар Сокал-Кутылоўскі, а аб чым яны ўжо там дамаўляліся...
- На хутар? - застыла ў Губмяна рука з алоўкам. - Дзе хутар? Хто там застаўся?
- Вёска Лютавічы, у нейтральнай зоне. Усё адно блізкіх у яго нікога няма, дзядзька толькі - бацькаў брат.
Губмян нібы пратакаліраваў словы Кецкі; калі ж той, скасіўшы вочы, заглянуў у аркушык, то ўбачыў там усяго дзве лініі, пад вострым вуглом перасечаныя. Над адной было напісана Ч, над другой К.
- Скажыце, Кецка, - спытаў Губмян, тлуста абводзячы К, - вось таварыш Лебедзеў наш, які ў іх таксама пабыў, сцвярджае, што Чайка слабавольны, нікудышні арганізатар, падатлівы на ідэалагічную апрацоўку... Таварыш Лебедзеў не сумняваецца, што ў бандзе ён чалавек выпадковы. Што вы наконт гэтага скажаце?
- Скажу, што лічу інакш, чым Лебедзеў. Пра франтавое геройства Чайкі ходзяць легенды.
- Гэта я ведаю. - Губмян задумаўся. - Пераманіць яго да сябе не ўдасца, канечне ж?
- Канечне. Ён жа быў у нас. І калі б хацеў застацца, дык застаўся б.
Губмян злучыў лініі трэцяй і пад гэтым ніжнім катэтам трохкутніка дапісаў літару «А»; ну, вядома, здагадаўся цяпер Кецка, ніякае не «чэка» гэта было, як спачатку падумалася, а Чайка - Кецка - Арыштант.
- Усё адно гэты хлапчук нам ні к чаму, - хутчэй сам з сабою, чым з Кецкам, ціха раіўся Губмян. - А мы проста паспрабуем... Закінем камень у агарод і будзем глядзець, што з гэтага атрымаецца... Дарэчы, што, праўда ён быў сярод нападаўшых?
- А адкуль тады ў яго мой маўзер? Ён жа маўзер аддаў.
- Добра. У любым выпадку нам ён не патрэбен. А вось выкарыстаць яго можна... Цяпер так. Сядайце за стол. Сюды, сюды, на маё месца...
Саступіў табурэтку, на якую Кецка, абагнуўшы стол, апусціўся з палёгкаю фізічнаю, але не духоўнаю.
- Не цяжка пісаць? - паспагадаў камісар, навісаючы над сталом.
- Нармалёва...
Левай рукой памогшы, Кецка ўшчаміў аловак паміж пальцамі-абрубкамі.
Усплыла ў памяці школа, парта, настаўнік дыктуе: «Хараша халодная вада, када хочицца пить...» Калі ўсё гэта было?..
- Скажыце, Чайка ведае ваш почырк?
- Напэўна, - адказаў Кецка, пачынаючы здагадвацца.
- Я магу прадыктаваць вам, - сказаў Губмян, - а можаце напісаць самі, вы чалавек разумны. Вы чалавек разумны? Што мы зараз з вамі зробім?
- Не ведаю.
Кецка паціснуў плячыма - «не ведаю», але ўсё ўжо выдатна ведаў.
- ...Вы напішаце свайму былому сябру запіску, - тлумачыў Губмян, - у якой падзякуеце за звесткі, мы перададзім яе з хлапчуком і вусна тое-сёе, так, мімаходзь дабавім...
Кецка нават прымусіў сябе ўсміхнуцца:
- Калі б ён працаваў на нас, дык знайшлася б іншая сувязь! Адразу зразумеюць.
- А мы паспрабуем! Не павераць, дык засумняваюцца. Вельмі ўжо, скажу вам, зручная нагода!..
Яшчэ б! Ведаў, што робіць Губмян. Двух - нават трох зайцоў адным стрэлам... Па поўнай праграме падстаўляецца ён, Кецка, заплямлены будзе Чайка, ды і малы Дзяніс як пасрэднік паміж агентамі... Канечне, могуць не паверыць - але ўсё адно якая муць вакол гэтага ўчнецца! Калі павераць, а можа і такое быць - арыштуюць і шлёпнуць і Чайку, і малога свае ж... Вось табе і план пры ўсім яго наіве!.. Чорта з два, Косця, дадуць табе бальшавікі паслужыць Беларусі, ахмураць, павяжуць, аблытаюць, як павук муху.
- Дык што пісаць? - буркнуў панура.
- Многа не трэба. Так і пішыце: дзякую за звесткі, сувязь ранейшая. Подпіс, дата.
Пакуль рэўкамавец, як той голуб на падаконніку, схіліўшы галаву, адным вокам на паперу пазіраючы, выводзіў свае крамзолі (Губмян цераз плячо чытаў), нячутна расчыніліся дзверы і Ольскі ўвёў у сталоўку Дзяніса. Дзяніс трымаў рукі за спіной - хутка пачала пазнавацца арыштанцкая навука. Губмян з Кецкам былі занятыя пісьмом. Адно камісар бліснуў шкельцамі, паказаўшы, што заўважыў іх, і зноў схіліўся над рэўкамаўцам.
- Чайка... Чайка перадасць! - голасна сказаў Губмян.
- ...Перадасць, - панылым рэхам паўтарыў Кецка.
Дзяніс з апошніх сіл стрымліваўся, каб не ўпасці. Трэсла яго так, што зуб на зуб не трапляў, але зусім не ад холаду і не ад страху. З ім адбывалася тое, што свядомасць перыядычна пакідала яго цела, ён ведаў кожны момант, што вар'яцее, але ніяк не можна было перашкодзіць гэтаму, утрымаць у цвярозасці розум. Ён толькі здзіўляўся, як гэта ім, душы і целу, удаецца існаваць паасобку. Целу загадваюць, яно механічна выконвае, а яго, сапраўднага Дзяніса, няма: то ён ззаду, то збоку, то зверху на сябе ж пазірае і бачыць сябе як чужога. І шынель, і фуражку, і рукі, і вусны свае, прычым такое ўсё выразнае, бы праз павелічальнае шкло - аж да нявыціснутага чорнагаловіка-вугра на пераноссі; прычым гэты адрыў - лепш сказаць, адлёт душы - ніяк не быў абмежаваны тэрытарыяльна. Дзяніс мог адначасова бачыць сябе і з Лізкаю ў лазні, і з Чубам у сваім двары, і разам з забітымі на падводзе, за якой беглі на арыштантаў падобныя вінаватыя два сабакі... Было б паўбяды, каб гэтым канчалася. Але такім жа раздвоеным, разладжаным быў не толькі зрок, а і слых. Штосьці закліньвала ў яго мазгах, і ў вушах паралельна з чужымі, да яго звернутымі словамі, увесь час гучаў голас уласны - у форме бясконцага, манатоннага бубнення - як справаздача перад тым жа Валодзькам Піліпчуком, Чубам ці яшчэ кім іншым. «Ну, тады мы з Лізкаю... Дзядзька Ладусь, калі нежывы ляжаў... Кецка стукнуў мяне... У Слуцак, калі, значыць, прывезлі... Сабірайся - я сабраўся...» У сваю чаргу гэты вар'яцкі ўнутраны маналог мог заклініцца на нейкім адным гуку, які пачынаў ні з таго ні з сяго расцягвацца; напрыклад, слова «мяне» авечым бляяннем цягнулася-звінела з мінуту, але й затым, калі нарэшце прамаўлялася, у галаве ўсё яшчэ працягваў жыць яго адгалосак, яго рэха - як акампанемент іншым словам...
Такое раздваенне было б па-свойму цікавае, каб не было так жудасна вяртацца назад у цела. І тады ўся гэтая каламуць духоўная адбівалася на ім знешне.
Губмяну хапіла аднаго хуткага пагляду на яго - змучанага, трывожна-атупелага хлапчука, каб зразумець, што гэта за «вораг», якую ён можа несці савецкай уладзе «небяспеку». Сам факт, што ён арыштаваны, што проста знаходзіцца тут, і ёсць вышка кары; што цяпер яго хоць катуй, хоць у распыл пускай - большага не даб'ешся: усё, мяжа атупення, далей няма куды. Нават дапытваць такога не хацелася.
Але ж і так не адпусціш! Інстынкт кошкі, якая злавіла мыш, перамог.
- Ну што? Героя з сябе ламаеш? Вы ж там усе героі! - А калі Дзяніс сказаць штось памкнуўся, піскнуў: - Маўчаць! - і кулачком па стале грукнуў. - Выведзіце зараз жа і расстраляйце яго, таварыш Ольскі!
- Ёсць, таварыш камісар, - падыграў асабіст, выцягнуўся, шчоўкнуў абцасамі. - Пайшлі!
Дзяніс не кранаўся з месца. І маўчаў, хоць бы слоўка, - як заняло яму. Трое дарослых мужчын з цікавасцю сачылі, што будзе далей. І ўбачылі. Убачылі, як хлапчук пераступае, а пад нагамі ў яго, на падлозе, кружком распаўзаецца мокрая пляміна, як бы снег разам пачаў раставаць з чаравікаў.
Кецка першы не стрымаўся.
- Ты не ўяўляеш небяспекі для савецкай улады! - злосным воклічам спыніў гэтую камедыю. - Мы адпускаем цябе! Ідзі і перадай там, у вашым зборышчы, каб здаваліся ўсе - цацканне скончылася (затараторыў спяшаючыся, каб не абарвалі), палякі дазволілі нам увайсці на суткі, а за суткі вас пакрышаць там на капусту...
- А вось такое перадаваць зусім неабавязкова, - заўважыў Губмян.
А позна. Перададзена ўжо! Вось брыдота, як яны ўсе, і прыбалты, і ўкраінцы, і «азеры», і гэтыя яшчэ - як яны ўсе свой свайго трымаюцца!.. Як адкрыта, нахабна выдае сябе хоць гэты ж Кецка... Не, правільна, таварыш Троцкі! Толькі цалкам сцёршы, без следу знішчыўшы нацыянальныя адрозненні, і мовы, і ўсё, усё асабістае! - толькі з такім народам можна будзе...