Пошасьць усё-ткі прыйшла ў горад, сабрала сваю даніну... І пасьля ўжо ніхто ня мог дакладна расказаць, як усё чынілася падчас сьмяротнага страху, які кажа свае законы. Над магіламі ахвяраў пошасьці не было ані моцы, ані жаданьня ставіць знакі… Але над магілай паненкі Югасі ўсё-ткі паклалі каменную пліту з надпісам: “Цьвіла ружа, не дасталася нікому, толькі Госпаду адному”.
Усё мінае, прамінула і пошасьць… Дамініканцы пранесьлі горадам драўляную выяву сьвятога Роха, апекуна захварэлых, знойдзеную паводле сна мнішкі ў развалінах кляштара, і жыцьцё пачало круціць свае жорны… Завіша ацалеў і зьехаў у Варшаву. Каб праз год памерці на каралеўскім застольлі – шляхціц на балях ніводнай кругавой чары ня мусіў прамінуць, а ў маршалка і гады, і сэрца хворае… А старым сябе вызнаваць не хацеў. А можа, спадзяваўся заглушыць віном сардэчны боль? Так і зваліўся пад стол з недапітай чаркаю…
Прамінулі гады. У Менску адчыніліся забітыя дошкамі шыбы выклятых хваробаю дамоў, пацягнуліся на гандлёвыя пляцы купецкія вазы… Успомнілі ўлады і пра вязьняў менскага замку. За час пошасьці вартаўнікі зьмяніліся, і цяпер ніхто ня ведаў, кім быў старэча ў згнілых лахманах, што невядома як выжыў у цёмных лёхах. Ніхто ня памятаў ягонага злачынства, і раз Божы Бізун не пакараў яго, вязьня выпусьцілі на волю, як пускаюць з ланцуга старога сабаку – паміраць, праганяючы далей ад хаты.
А як ён усе гэтыя гады хацеў памерці! І тады, калі думаў, што здарыцца, калі каханая ўбачыць яго цяперашняга, і тады, калі ведаў, адчуваў, што яна памірае – а ён мог бы выратаваць, калі б апынуўся побач… Любы чалавек на ягоным месцы ўжо даўно памёр бы. Але сьмерць забылася на Ёзафа, яна быццам не пазнавала яго, як старая класная дама знарочыста не пазнае былога вучня, што некалі скраў ейныя рамантычныя лісты часоў далёкага юнацтва і, рагочучы, зачытаў аднакласьнікам… Ёзаф зразумеў, якое зельле ён зварыў, у чым была хіба – яно адбірала маладосьць, але давала вечнае жыцьцё. Навошта?!! Шукаць адказу на гэтае пытаньне ў яго ставала часу. Ніхто ня ведае, дзе цяпер Ёзаф… Але, хутчэй за ўсё, ён намагаецца знайсьці зельле, якое дазволіць яму вярнуць увагу сьмерці, і сустрэцца з каханай…
Вось такую гісторыю паўтараў з дня ў дзень стары Ёзаф з аптэкі ў Траецкім, і тоўк, тоўк у ступе вохкія зёлкі… Я спрабаваў намаляваць яго вуглём на кавалку кардону, але мне яшчэ не хапала майстэрства. Каб маляваць такіх, як Ёзаф, трэба мець цьвёрдую руку і чуйнае сэрца. Я ня ведаю, ці валодаю гэтым і сёньня. А вось пазьней, калі я ўжо хадзіў у студыю да Кругера, адзін раз бачыў сярод карцінаў настаўніка Ёзафаў партрэт… Аптэкар быў намаляваны ў стракатай усходняй апратцы, але я пазнаў яго… Настаўнік назваў карціну “Агасфер”. Я ніколі пазьней яе ня бачыў і нічога пра яе лёс ня ведаю.
Аднойчы я прыбег у аптэку з чарговымі бутэлечкамі і не пачуў знаёмага пагрукваньня таўкача. Ёзафа ў куце за прылаўкам не было… Малады аптэкар спакойна паведаміў, што стары гэтай ноччу памёр, яго рыхтуюць да пахаваньня…
Ці трэба казаць, што я пабег да маленькага падвальнага акенца. На гэты раз фіранкі былі адсунутыя. Першае, што я ўбачыў – цела, што ляжала на стале. У катуху, як я і ўяўляў, грувасьціліся бутэлечкі і рэторты, снапы сухіх траваў і груды каменьчыкаў, высілася нешта падобнае на перагонны куб. У печцы з прыадчыненымі дзьверцамі яшчэ цепліліся вугалі, а на вугалях – я добра разгледзеў гэта, бо печка стаяла ля вакна – ляжала трэснутая шкляная пасудзіна з рэшткамі цёмнай вадкасьці. Дзьве кабеты, жабрачкі з начлежнага дому, якія звыклі падрабляць падобным чынам, перапраналі нябожчыка па звычаі ў сьвежую кашулю. Яны сьцягнулі з яго вопратку, і… я пабачыў на ягоных грудзях шнары ад апёкаў, якія складаліся ў слова “здраднік”. І яшчэ ініцыялы — “І.Д.Ш.”
Ёзафа, па ягоным запавеце, пахавалі на Залатой Горцы. А я паступіў у рамесную вучэльню і перастаў хадзіць у аптэку ў Траецкім.
Ной скончыў свой расповед і вінавата ўсьміхнуўся.
— Ну вось, бачыце, нічога асабліва містычнага…
— Значыць, рабацінкі – ганьба для паненкі, — зьедліва прамовіла Зося, дакрануўшыся да свойго носіка. – Ну-ну… Я табе згадаю гэта, Ной, калі наступны раз запросіш таньчыць.
— Вось цікава, я таксама калісь забягаў у тую аптэку, па лакрычныя ледзяшы, але ніякага Ёзафа ня памятаю, — прамовіў Улад. – Можа, я проста не пазнаў твайго Агасфера?
Ной гнеўна павярнуўся да сябра.
– Ты што, думаеш, я гэта ў кніжках вычытаў?
Дарота прымірэнча прамовіла:
— Урэшце, Улад мог заходзіць у аптэку пасьля сьмерці старога. А, дарэчы, калі пашукаць на Залатой Горцы магілу панны Югасі?
— Я шукаў і знайшоў, — спакойна і проста сказаў Ной. – Каменная пліта… Амаль пайшла пад зямлю, у паглыбленьнях надпісу вырас мох, і здаецца, што літары зробленыя зялёным аксамітным пасакам. “Цьвіла ружа, не дасталася нікому, толькі Госпаду адному”. Больш нічога, ні імя, ні году… А магілы Ёзафа я нідзе не напаткаў, хаця й пахавалі яго ня так даўно.
— Цяпер не хапае некалькіх дэталяў, каб расповед можна было залічыць да каляднага, — зазначыў Улад. – Варта, каб прывід Ёзафа зьяўляўся ў куце аптэкі ў Траецкім і тоўк у прывіднай ступе зёлкі… Або каб ступа на верхняй паліцы пачынала зьвінець у дзень ягонай сьмерці.
— А на Залатой Горцы пачалі зьяўляцца дзьве прывідныя постаці, у абдымку ды са сьвечкамі, — насьмешна прамовіла Дарота. – Кіньце дурное. Гаварыць аб прывідах – наклікаць бяду. Я Ною веру, але — ніякай містыкі. Быў стары аптэкар, выжыў з розуму, блытаў казкі і ўласнае жыцьцё… Можа, з кантрабандыстамі калісь зьвязаўся, ці з якімі нігілістамі, вось і зарабіў шнары…
— Хто б мог чакаць ад такой вытанчанай паненкі гэткага рэалізму! – пасьміхнуўся малады артыст. Дарота кінула на яго раздражнёны позірк:
— Ёсьць рэчы, якімі не гуляюцца, спадар. Каб не людская дурная цікаўнасьць, можа, не было б сёньня гэтай паводкі…
— Ага, панна Дарота робіць закіды на нейкую таямнічую гісторыю, — ажывіўся пан Беларэцкі. – Зрабіце ласку, юная гаспадыня, распавядзіце.
Дарота трохі засмуцілася.
— Ну, гэта не мая гісторыя… Гэта расказваў бацька. І тое – каб напалохаць мяне, малую, каб я не капрызавала і не затрымлівалася на панадворку дацямна.
— Раскажы, Даротка! – запатрабавала Зося ў сяброўкі, і тая, кінуўшы насьцярожаны позірк на прыгажуна Улада, які падрыхтаваўся слухаць са сваёй заўсёднай упэўненай усьмешкай, пачала...
Я ня ведаю, чаму людзі так любяць страшныя гісторыі. Вядома, усе прагнуць цудаў. Бяз веры ў цуд душа сьляпая, нібы начны матыль. Але вельмі часта ў пошуку незвычайнага мы ляцім, як тыя матылі, не да зор, а на агеньчык сьвечкі альбо газоўкі… І з тым жа сумным вынікам, што й для сапраўднага матыля. І ня трэба пасьмейвацца нада мной – я ведаю, што вы і так лічыце мяне занадта… разважлівай. Што зробіш? Я расла ў сям’і настаўнікаў, дзе слова “маральнасьць” гучала часьцей, чым слова “сьвята”. Усе ведаюць, што паводкі бываюць у нас з-за Плябанскай плаціны. Пабудавалі яе дзеля млыноў… Адзін належыць дамініканскаму касьцёлу, другі – архіерэйскаму дому. І закінутыя даўно млыны, але горад так і ня змог прыбраць плаціну, якая ператварае раку ў гніючую сажалку, бо і касьцёл, і царква запрасілі за сваю маёмасьць гэтулькі, што гараджане паўвеку зьбіралі грошы на выкуп. Але ёсьць і іншае вытлумачэньне. Бо калісьці менавіта паўз гэтае месца плыў па рацэ абраз Маці Боскай Менскай… Супраць плыні, са спаленага Кіева, кінуты ў ваду татарынам. Месьцічы знайшлі абраз у Траецкім, бо раніцай над берагам зьявілася дзіўнае сьвятло. Дасюль сьвятыня перахоўваецца ў менскіх храмах і апякуецца нашым горадам, і, дасьць Бог, будзе апекавацца вечна… Тым больш гавораць, што маляваны абраз рукою самога апостала Лукі. Калісьці княгіня Друцкая, вельмі пабожная, замовіла для абраза дзівосны аклад — са срэбра, упрыгожаны каштоўнымі камянямі. Можна, вядома, разважыць — навошта тыя каштоўныя аклады, калі для верніка галоўнае ня бляск камянёў, а аблічча сьвятога, і Багародзіца не ў кароне і срэбных шатах, а басанож па зямлі хадзіла. Але любая ахвяра, дадзеная з верай і любоўю, ня будзе адвергнутая. Нават бедны блазан, які, ня маючы што прынесьці ў дарунак Прасьвятой Дзеве, пачаў паказваць перад ёй сваё грэшнае мастацтва і заслужыў ад яе апладысьменты – драўляная скульптура зварухнулася. Так, людзі заўсёды спадзяюцца на цуд. Спадзяваліся і нашыя продкі, калі да гораду набліжалася войска татарскага цемніка Менглі-Гірэя. Але нашыя продкі ведалі і тое, што трэба бараніць сваю радзіму да апошняга. Напярэдадні па горадзе прайшлася пошасьць, вояў не хапала, і надзей на выратаваньне было менш, чым вады ў прысаку. Жанчыны і мяшчанкі, і шляхцянкі, шчыльна падвязвалі валасы белымі хусткамі і дзялілі месцы на абарончых валах, дзеці, нават самыя малыя, глядзелі на іх сухімі вачыма і сьцягвалі каменьні ў кучы – не для гульні, а для абароны. Дымы далёкіх вогнішчаў, быццам хвасты чорных лісіцаў, хісталіся ля лесу – там спыніліся ворагі. Тады ноччу ў царкве княгіня Друцкая – ці то паводле пабачанага ў сьне, ці так спрарокаваў юрад на паперці, а ў такое верылі неабвержна, — з малітваю дастала з акладу сьвятога абраза чатыры каштоўныя камяні – смарагд, хрызаліт, бірузу і чырвоны карбункул, паклала кожны камень у срэбны куфэрак і паслала давераных людзей, каб тыя закапалі камяні ў чатырох канцах гораду. Пакуль тыя камяні будуць у зямлі, ніякі вораг горад ня зьнішчыць. Самы каштоўны і прыгожы, чырвоны, як золак, камень – карбункул – закапалі ля Плябанскіх млыноў… І горад на той раз ацалеў – прыйшла дапамога… Праўда, зацішак доўжыўся нядоўга. Захоплівалі наш горад расейцы, шведы, палякі, немцы… Відаць, прыбралі хцівыя рукі закапаныя сьвятыя камяні. Але рубін каля млыноў заставаўся… Таму й горад не зьнікаў, адраджаўся зноў і зноў. Ня ведаю, якім чынам, але пра скарб даведаліся. І што б вы думалі? Знайшліся людзі, што пачалі яго шукаць! Некаторыя з-за верніцкага імпэту. Бо невядома было, ля якога млына сьвятая рэліквія: ля таго, што належаў касьцёлу, або ля таго, што належаў праваслаўнай царкве. А які гэта быў бы доказ праўдзівасьці канфесіі! Абодва млыны дружна малолі муку, адна вада круціла іх колы, і ніхто не дзяліў хлеб на лепшы і горшы ад таго, на якіх жорнах было змолатае зерне… Але людзі, пакуль іх ня зьмеле на сваіх жорнах сьмерць, дзеляцца і дзеляць, і заўсёды знаходзяць падставу дзеля нянавісьці. Ну а іншыя, зьняверцы, і каталікі, і праваслаўныя, сьмеючыся над забабонамі, проста хацелі пабагацець. Капалі таемна, крадма, шнырылі ля вадзяных колаў, заглядвалі ў скляпеньні, шукаючы срэбнага куфэрку з карбункулам… Але заўсёды былі й тыя, хто даражыў запаветамі продкаў і гатовы быў бараніць сьвятое любой цаной. Таму неаднойчы нараніцу воды Сьвіслачы прыбівалі да берагу мёртвае цела з расьсечанай мечам галавой. І пачалі гаварыць, што млыны – месца небясьпечнае, што там па начах жыве нячыстая сіла, і вадзянікі круцяць іх колы, не зважаючы на сьвятыя малітвы. Але пра якія млыны так не гавораць?
Прайшло дзьвесьце гадоў ад таго часу, калі княгіня Друцкая дастала з рызы сьвятога абраза чатыры камяні. На адным з млыноў – ніхто ня памятае, на якім – шчыраваў пабожны і ціхмяны млынар. Быў ён дужы, як усе млынары, бо лёс іхні – усё жыцьцё насіць цяжкія мяхі, і, нягледзячы на ціхі нораў, мог абараніць свой млын. І дачка ягоная была ціхмянай і набожнаю… Мне вельмі хацелася б сказаць, што яна была прыгожай, але гэта ня так. Яе вочы былі моцна скошаныя, і млынароўна, відаць жа, лічыла, што лёс яе прадвызначаны гэтак жа, як прадвызначаны ён у разьбітага збанка… Хаця што такое жаночая прыгажосьць? Вось камусьці з венцаносцаў імпануе тонкі стан, і няшчасныя дзяўчаткі ад маленства зацягваюцца ў гарсэты, аж ссоўваюцца рэбры, і ад немагчымасьці напоўніцу ўздыхнуць прыгажуні штогадзіну губляюць прытомнасьць... Тым самым пацьвярджаючы міф, якія яны слабенькія ды пяшчотныя, быццам крылцы матылька… А раней цягам стагоддзяў імітавалі цяжарнасьць – бо камусьці з вяльможных паноў спадабалася менавіта гэта… Палюбоўніца французскага караля на шпацыры змацоўвае прычоску карункавай падвязкай ад панчохі – каралю падабаецца, і вось дамы, адна перад адной, грувасьцяць сабе на галаву вежы з карункаў, дадаючы каркас з дроту, кветкі, птушкі… Прычоска – на паўгода, спаць на адмысловых падушках-зэдлічках, часалкі для галавы – ганяць “жыўнасьць”, ня шкодзячы прычоску.
Так што я ня ведаю, ці была млынароўна сапраўды такой непрыгожай, як захавалася ў паданьні.
Млынар цяжка захварэў… Пасьля таго, як вераб’інай ноччу пасядзеў на беразе, замест таго, каб хавацца ад навальніцы і залевы ля хатняга агменю. Такі ўжо быў звычай у млынара – па начах гуляць па беразе ракі. Перад сьмерцю ён сказаў дачцы, якая ўчарнела ад гора: “Ты не застанешся адна. І справа мая не загіне. На трэці дзень пасьля майго пахаваньня да цябе прыйдзе жаніх. Ён скажа: “Блаславі цябе маці Божая Менская”… Слухайся гэтага чалавека”.
І сталася так. Той, хто раптам пасватаўся да млынароўны, быў сапраўдны шляхціц, рыцар, які прайшоў не адну вайну, увесь у шнарах, як дзьверы піўніцы… Шляхціц, які бярэ шлюб з простай, ды яшчэ касавокай – гэта было нечуванае дзіва… Адны гаварылі, што жаніх – яго звалі Даніла – звар’яцеў. Нездарма перад гэтым у манастыр прасіўся. Рыцар – ды ў мніхі! Другія казалі, усё ад галечы. Не прывёз Даніла з вайны поўныя рукі сыкгнетаў – адны толькі раны… Таму й у манастыр хацеў… Так млынароўна атрымала прыгожага і высакароднага мужа. Малілася на яго… Ветрыкам слалася пад ногі. Як быццам бы пакорлівасьць можа спарадзіць каханьне – яно ж, як іскры, высякаецца пры сутыкненьні двух вартых… Даніла амаль не глядзеў на жонку. Усе ночы праводзіў ён не на ложы, побач з ёю, а на беразе Сьвіслачы. І меч свой з сабою неадменна браў… І калі часам унізе па плыні гайдалі хвалі мёртвае цела бадзягі – каму была справа, хто расьсек нябогу галаву? Жыцьцё чалавечае не каштавала і шэлега… Але млынароўна не задумвалася над гэтым. Ейны сьвет быў – любы муж, які не глядзеў на яе. І яна шчыра верыла, што віной таму яе касыя вочы. Так і ўяўляю: ідуць пляцам з кірмашу, наперадзе змрочны плячысты мужчына з упартымі халоднымі вачыма, за ім, укруціўшыся ў плашч і нізка схіліўшы галаву, дробным крокам сьпяшаецца жанчына. Яна абедзьвума рукамі прыціскае да сябе цяжкі кошык, а нехта абавязкова крычыць ёй у сьпіну дражнілку… І аднойчы, у час першых веснавых дажджоў, калі Даніла вярнуўся пад раніцу на млын, яго чакала жахлівае відовішча: жонка нерухома ляжала пасярод пакоя, уся ў крыві, рука сьціскала вострае шыла… А вочы выкалатыя.
Упершыню жаль да няшчаснай дзяўчыны крануў сэрца воя… Але млынароўна ўжо схаладнела.
Даніла выйшаў на бераг Сьвіслачы, дастаў меч і пачаў раскідваць ім вільготную зямлю ля самага млынавага кола… І вось ужо ён стаіць, і поўня робіцца чырвонай ад каменя ў ягоных руках. Размахнуўся Даніла – і кінуў бясцэнны камень у ваду. Хвалі на нейкі момант напоўніліся барвай, потым згасьлі, пачарнелі… І раптам узьняліся, пагрозна зашумелі…
Так пачалася страшная паводка, якой ня памяталі дагэтуль. І тыя паводкі будуць паўтарацца, пакуль на дне Сьвіслачы ляжыць сьвяты карбункул, чырвоны, як сонца на захадзе, камень…
— Дык усё-ткі пад якім млынам быў закапаны карбункул – архіерэйскім ці касьцёльным? – пацікавіўся Улад, які, здавалася б, ня вельмі ўважліва слухаў Дароту. Тая паціснула плячыма.
— Ніхто ня ведае…
У акулярах пана Беларэцкага люстраваўся агеньчык пахавальнай сьвечкі, нібыта агнём гарэлі ягоныя інтэлігенцкія вочы.
— Цікава, гэта даволі распаўсюджаны ў сьвеце, так званы магістральны сюжэт. Нешта падобнае я чуў у Англіі, пра тры кароны, якія кароль саксаў загадаў закапаць на ўзьбярэжжы краіны – нібыта ў якасьці ахоўнага талісману ад нарманаў… Што, дарэчы, не перашкодзіла нарманам захапіць Англію і асіміляваць саксаў.
— Бацька казаў, што ў добрае надвор’е з мосту можна разгледзець, як у вадзе блішчыць карбункул… — задумліва прамовіла Дарота. — І калі-небудзь зьявіцца рыцар, які яго дастане і верне на абраз Маці Божае Менскай…
— Тады спадзе паводка, і сюды заявіцца камуністая навалач, — зьдзекліва прамовіў Улад.
— Чаму адразу “навалач”? Ня трэба агулам абражаць людзей, якія змагаюцца за сваю ідэю, – ускінуўся Ной. – Ідэя рэвалюцыі справядлівая. Няўжо ты хацеў бы, каб тут раскашаваліся чарнасоценцы з нагайкамі? Проста кожная добрая ідэя, нібы карабель – ракавінамі, абрастае дурнямі, якія ўсё псуюць.
— Вось гэтыя дурні і выставяць нас на вуліцу… А мяне яшчэ і расстраляюць, як сына арыстакрата… — дадаў Улад.
Зося фыркнула.
— Таксама мне, вялікі арыстакрат твой бацька… Начальнік паштовага аддзяленьня, чыноўнік дзясятага класу… А што, палякі, якія за адно беларускае слова садзілі, або немцы, былі лепшыя за тых камуністаў? А можа, твае эсэры, з якімі быў зьвязаўся? Добра, бомбу кінуць ні ў кога не пасьпеў…
Пан Беларэцкі зьдзіўлена зірнуў на маладога чалавека.
— Вы былі эсэрам?
Улад прыкусіў губу.
— У эсэраў свае вартасьці… Прынамсі, усё сумленна – навалач мусіць адказваць за свае гнюснасьці… А ў бальшавікоў я і сам паверыў быў – пакуль не разагналі наш зьезд.
Ной упарта патрос галавой.
— Вось пабачыш, усё наладзіцца! Прынамсі, ня будзе такога, як было – калі я, габрэйскі хлопчык, каб паступіць у гімназію, мусіў вывучыць літаральна на памяць дзесяць падручнікаў, каб ня даць сябе “зрэзаць”…