— А яна ўжо згадзілася на гэтую працу… Праўда, Зося?
У доме на хвілю запанавала маўчаньне.
— Ну і што?
Вусны Дароты дрыжэлі.
— Я ня маю права цябе дакараць..
Зося горда ўскінула галаву, яе валасы нібыта іскрыліся рудым агнём.
— Дакараць? За што? За тое, што я зьбіраюся працаваць дзеля асьветы свайго народу? Вы тут, як сьлепакі, спалохаліся першага халоднага вятрыска. Калі адбываюцца перамены – гэта заўсёды пакутліва, але калі ня зломіцца вонкавая, цьвёрдая абалонка – не пакажацца жывое, датклівае цела часу. Трэба толькі перацярпець боль. Колькі мы марылі пра рэвалюцыю? І вось – мары, вашыя ж мары, збываюцца. Ствараецца акадэмія… Доўнар-Запольскі, Карскі, Лёсік, Ігнатоўскі – яны ж зусім розныя, з рознымі перакананьнямі. Але працуюць разам, на стварэньне Беларусі. Вам, пан Беларэцкі, варта стаць побач з імі. Улад, замест таго, каб удаваць рамантычную расчараванасьць, прасіўся б у трупу Галубка. Вядома, ролю Гамлета табе там не дадуць. Але гэта беларускі тэатр!
Ной захоплена ўсьміхнуўся ў адказ.
— Згода, Зося! Нам ёсьць на што спадзявацца.
— Можа быць, на зьяднаньне Беларусі? – сумна прамовіў Улад. – Гэта ж ганьба якая – падзялілі край напалам, усе маўчаць… Карацей, “Кавалі другія, а ланцуг той самы – песьні ўсе старыя неаджытай гамы…” Фабіяна Шантыра расстралялі, хоць ужо такі бальшавік быў – замест штандару насі. На Украіне паэта Грыцко Чупрынку да сьцяны паставілі… У Расеі – Мікалая Гумілёва, які пра мурынаў ды прынцэсаў пісаў…
— Гэта неабходныя ахвяры, — няўпэўнена сказаў Ной.— Помніце, Майсей сорак гадоў вадзіў свой народ па пустцы, бо тыя, хто пасталеў у рабстве, не маглі стать вольнымі і мусілі памерці. Але гэта часова. Універсітэт жа ствараецца… І мастацкая вучэльня ў Віцебску працуе… Кандзінскі горад расьпісвае ў канструктывістскім стылі.
Пан Беларэцкі сумна глядзеў скрозь акуляры на энтузіястаў.
— А вам ніхто не расказваў, як шаноўнага Доўнар-Запольскага студэнты кіеўскага універсітэту зьняволілі ў ягонай кватэры, нібыта прыслужніка царызму? Усе сябры і знаёмыя разьбегліся… Тых нешматлікіх, хто наважваўся наведаць прафесара, затрымлівалі, абшуквалі… У мяне адабралі нават аловак і нататнік. Толькі цуд – дакладней, адна адданая прафесару вучаніца, якая здолела “прарвацца” да мясцовага камісара – уратавала прафесара ад расстрэлу. Вось дзе парадваліся “недарасьлі”, якія ў свой час атрымалі ад строгага выкладчыка “нездавальняюча”… Пакуль што паслугамі “сьпяцоў” новыя ўлады карыстаюцца… Але – паглядзіце – гэта ненадоўга. Што пачалося крывёю – крывёю скончыцца.
Дарота адвярнулася да вакна, хаваючы хваляваньне.
— Усё-ткі я веру, што сумленныя ды таленавітыя… такія, як мой бацька, заўсёды будуць патрэбныя.
Беларэцкі паківаў галавою.
— А як толькі патрэба ў іх адпадзе… Вымруць, як цмокі. Або вынішчацца… Я сябе так і адчуваю ў гэтым часе – як апошні, стамлёны чаканьнем сьмерці, цмок…
— Дарэчы, цмокі ж вадзіліся ў Сьвіслачы! – падаў голас Улад. – Замежнікі, дзівуючыся, занатоўвалі, што менчукі трымалі ў сваіх дамах замест якіх мопсаў чорных тлустых яшчарак футаў пяць даўжынёй.
— А я аднойчы бачыў з мосту ў Траецкім, як нешта падобнае да такой яшчаркі або зьмяі сьлізганула пад вадой, нібыта душа грэшнага тапельца… — прамовіў Ной.
— І колькі сідру ты перад гэтым выпіў у майстэрні? – насьмешна спытала Зося.
А Дарота зноў моўчкі павярнулася і выйшла ў другі пакой… Грукнулі дзьверцы шафы… І вось перад вачыма ашалелай кампаніі пасярод стала на драўляным пастаменце паўстаў самы сапраўдны цмок… Праўда, невялікі — з сярэдняга сабаку. Чорная луска, нават на выгляд – моцная, нібы панцыр сярэднявечнага рыцара, пашча пагрозьліва разяўленая, а вочкі – як жывыя – з чорнага паўпразрыстага шкла з жоўтымі іскрынкамі пасярэдзіне.
— Слухай, а што ў вашым доме яшчэ такое вось… ёсьць? – амаль з багавейным жахам спытаў Дароту Улад. – А то проста страшна робіцца. Раптам хто раскажа казку пра мёртвую галаву – а ты й прынясеш яе… На талерцы, як Саламея…
Абурэньне Дароты кашчуннымі словамі ніхто не пачуў – усе, нават пан Беларэцкі, кінуліся разглядаць і мацаць цмока. Пільны погляд выяўляў, што чучала вельмі старое, месцамі луска асыпалася…
— Бедненькі… — Зося пагладзіла сьвіслацкага цмока па чорнай сьпіне. На хвілю падалося, што ён завуркоча і замахае хвастом – Ной і Улад, напрыклад, мяркуючы па іхніх паглядах, паводзілі б сябе менавіта гэтак.
— А мне бабуля расказвала, што на Высокай гары, там, дзе цяпер Юбілейны рынак, жыў цмок самых што ні на ёсьць еўпрапейскіх памераў, — паведаміў Ной. – І харчаваўся, як належыць – прыгожымі дзяўчатамі. Пакуль не натрапіў на тую, у якой меўся баявіты жаніх. Усадзіў той меч у цмокава чорнае сэрца… Але й сам быў сьмяротна паранены. Так іх і апусьцілі ў Сьвіслач – і цмока, і рыцара ў крышталёвай труне. Мы ў дзяцінстве ўглядаліся ў тое месца, і, здаецца, бачылі — на дне, з твані ўздымаюцца цмокавы рэбры…
— Вечна цмок ва ўсім вінаваты… — прабурчэў Беларэцкі. – Толькі аднойчы я чуў больш справядлівую выснову, лірнік сьпяваў на Ніжнім рынку: “Скуль узяўся той сьвяты Юры ды забіў нявіннага цмока”…
— А што здарылася з рыцаравай нявестай? — спытала Дарота. Ной паціснуў плячыма.
— Пра гэта гісторыя маўчыць. Або так і засталася нявестай, або выйшла замуж за іншага… Якія яшчэ варыянты?
— Я ведаю гісторыю пра адну нявесту… Толькі ня надта вясёлую гісторыю, — прамовіла Зося.
— Ну вось і раскажы! – узрадваўся Улад. — А то ўсе ўжо нешта распавялі, а вы, паненка, толькі з цмокам лашчыцеся.
Зося раззлавана фыркнула, але расповед пачала.
Аднойчы да маці прыйшла заказчыца. Здарылася гэта цёмным восеньскім вечарам, калі голае гольле дрэваў адчайна цягнецца да шыбаў, і апошнія мокрыя лісты, сарваныя ветрам, стукаюцца ў шкло, нібыта самагубцы. Заказчыца была сухой і паважнай немкай нявызначанага ўзросту, у пляскатым капелюшы з маленечкім вэлюмам, нечакана задзірыста адкінутым набок – відаць, вецер пастараўся. Немка агледзела нашую кватэру, якая служыла адначасна і майстэрняй, але немагчыма было анічога прачытаць на ейным трохі мужыкаватым твары: ці яна пагарджала нашай беднасьцю, ці нічога асаблівага ў змушанай сьціпласьці кватэры ня бачыла? Заказ быў нечаканы: вясельная сукенка! Не, не для яе самой – наведніца нават пакрывіла вусны ў іранічнай усьмешцы, — а для дачкі яе гаспадароў, шаснаццацігадовай дзяўчыны. Вось і меркі ўсе ўжо зьнятыя – на аркушыку запісаныя…
Маці мая разгубілася – дагэтуль ёй не даводзілася шыць вясельныя сукенкі. Процьма швачак, аднак, менавіта гэтым і займаюцца… Тым болей за грошы, якія госьця прапанавала, можна было замовіць строй у самым шыкоўным атэлье на Губернатарскай!
— Разумееце, фрау, мы не хацелі б зьвяртацца ў вядомае атэлье! – крыху няёмкім голасам адказала немка. – Нам патрэбна, каб убор быў пашыты за двое сутак, фасон, упрыгожваньні – усё на вашае ўгледжаньне. І… каб пра гэта вы асабліва нікому не распавядалі.
Аванс быў літаральна ўпіхнуты ў матчыны рукі…
— А дзе адбудзецца вянчаньне? – пасьпела толькі спытацца матуля. Немка трохі прамарудзіла з адказам:
— У касьцёле на Залатой Горцы, фрау. Я прыду па заказ у суботу раніцай.
Ці трэба казаць, што маці паставілася да замовы з пэўнай насьцярогай, і лічыла, што ўвязалася ў нейкі грэх, а я – наадварот – з захапленьнем. Вядома, я ўсё ўявіла да драбніцаў. Верная прыслуга заказала вясельную сукенку для сваёй маладой гаспадыні, якая наважылася на забаронены бацькамі шлюб… Гэта будзе таемнае вянчаньне. Жаніх, вядома, небагаты. Але страшэнна прыгожы, таленавіты і адважны. І сама паненка ня менш прыгожая і адважная… Як мне хацелася, каб сукенка атрымалася як мага лепей! Але маці і так завіхалася напоўніцу – яна была сапраўды выдатнай швачкай… Каб менш старалася дагадзіць заказчыкам – дык, можа, ня ўбіліся б пасьля тыя сухоты. Бялюткі шоўк з вытанчаным узорам з лілеяў, карункі, ружачкі з атласу… А мне ўсё здавалася, што, каб яшчэ пару дзён – якую прыгажосьць можна было б стварыць! Я абмётвала швы ўсю ноч – я ж гадоў з пяці, як толькі навучылася трымаць у руках іголку, дапамагала маці, таму цяпер ненавіджу ўсялякае шытво і вышываньне. Прыўносіла ў фасон свае фантазіі – дзе дадам перлінак, дзе прызьбяру карункі, так, як бачыла ў краме на Ратушнай плошчы… Напрыканцы, калі ўжо ўсё было гатова, я падышла да белай прывіднай постаці – у сьвятле сьвечкі здавалася, што сукенка на кагосьці апранутая, і белая постаць вось-вось зрушыць з месца… Я яшчэ раз ва ўсіх драбніцах уявіла, як заўтра апране гэты ўбор, хаваючыся ад сьвету, прыгожая бледная дзяўчына, як выйдзе з чорнага ходу да экіпажу, дзе ўжо чакае жаніх – можа быць, гусар, нашчадак зьбяднелага роду, можа, малады паэт… У касьцёле – нікога, акрым сьведкаў, ніякага пышнага вясельля… І мне захацелася яшчэ чым-небудзь дадаць бляску таемнаму вянчаньню. Я зьняла з шафы матчын куфар для ўсялякіх бліскучых драбніцаў, сапраўдную скарбніцу Аладзіна, з брошкамі, кветкамі, барсэткамі, дастала лілею са штучных перлінаў – у дзяцінстве я любіла з ёю гуляцца, і прышпіліла яе на карсет сукенкі, там, дзе сэрца.
Але калі я нараніцу прачнулася, аказалася, што сукенку ўжо забралі – я прапусьціла самы цікавы момант, калі можна было паназіраць, параспытвацца… Маці толькі сказала, што прыйшла тая самая немка – ні сьвет, ні зара, заплаціла – і зьнікла…
І трэба ж было такому стацца, што назаўтра маці дастала з шафы свой зялёны куфар і пачала перабіраць бліскучыя цацкі –спатрэбілася нейкая пацерка для чарговай кофтачкі… Чамусьці ў матчыным голасе, калі яна спытала пра лілею, была сапраўдная трывога… Я, вядома, ня стала нічога хаваць – бо ня бачыла нічога кепскага ў сваім учынку. Але… Аказваецца, брошку падарыў маёй бабулі мой дзед, яна была на вясельнай сукенцы маёй маці… Карацей, я спляжыла сваю спадчыну (цана якой пяць капеек, як я пракаментавала ў думках), і яе належала вярнуць разам з дарагімі ўспамінамі.
Маці па-сапраўднаму ўзрушылася, спрачацца было ня варта… Урэшце, мне дзесьці ў душы і самой было цікава зноў дакрануцца да гісторыі з таемным вясельлем. Варта ўявіць сябе Натам Пінкертанам – ня сьмейцеся, я тады старанна зьбірала ўсе гэтыя брашуркі народнай бібліятэкі з прыгодамі вялікага сышчыка – і таямніца раскрыецца. Немка сказала, што вянчаньне мусіла адбыцца ў Залатагорскім касьцёле ў суботу. Значыць, я даведаюся імёны жаніха і нявесты.
Але ў касьцёле сухенькі служка з вострым, як дзюба, носам гэтак жа суха і востра паведаміў мне, што ніякага вянчаньня ў суботу не было. Я разгубілася, а потым западазравала востраноса ў няшчырасьці: вядома ж, вянчаньне таемнае… Але асьцярожныя роспыты прыкасьцёльных бабулек таксама анічога не далі…
— Ну якое ж вянчаньне, дзетухна! – ледзь не са спачуваньнем прамовіла сухенькая бабулька ў чорнай хустцы, падобная да манашкі. — Адпявалі ўчора… Такую ж маладзенькую дзяўчынку. Як ты…
Другая бабулька, у старасьвецкім каптуры, з падсьлепаватымі, але ўсё яшчэ сінімі вачыма, мітусьлівая, як лясная птушка, умяшалася:
— Так, так, прыгожанькая такая дзяўчынка… Анёльчык… Часта сюды хадзіла… У вясельнай сукенцы хавалі, дык яна, як каралеўна, ляжала. Уся ў кветках, у карунках. Пальчатачкі белыя-белыя. Сукеначка з фальбонамі, тканіна ўся ў лілеі… Бедная дзяўчыначка… Пасьлізнулася на мосьце, што праз Лошыцу, упала – а там калы ў дно панатыкалі… Гэта няйначай Лядашцік акруціў, злы дух.
— Не Лядашцік, а русалкі! У Лошыцы русалкі водзяцца! – заспрачалася другая бабулька.
— Якія русалкі ўвосень? Лядашцік! Шэўрадзь гэты аднавокі асабліва жанчын ненавідзіць і дзяўчатак, паглядзіць вокам сваім – і розум скручвае… Чаго б дзяўчаці з мосту падаць?
Тым часам другая старая пачала доўгае, нібы восеньскі вечар, разважаньне пра тое, каго Гасподзь паклікае да сябе першым, але я амаль ужо гэтага ня чула. Усе мае фантазіі разьляцеліся, як пялёсткі штучнай ружы, з якой няўмелая рука сарвала нітку… Шчасьлівая нявеста, жаніх прыгажун… А насамрэч казачная шаўкова-карункавая гожасьць і матчына брошка – тут, побач, пад слоем зямлі, вільготнай і цяжкой, як сама незваротнасьць. Цяпер зразумела чаму зьвярнуліся да беднай швачкі, а ня ў моднае атэлье – ніхто ня хоча азмрочваць настрой заказчыц, якія могуць даведацца, што побач з іхнім сімвалам шчасьця шылі ўбор для нябожчыцы. Чуткі ў мястэчку разносяцца хутка…
Я павольна пайшла на могілкі. Апошняе залатое лісьце сыпалася на магілы… Сапраўды, Залатая Горка… Я ўспомніла пра іншы залаты дождж, які тут сыпаўся – калі сто гадоў таму тут балявала халера і зьбірала ахвяры ня меней, чым чума. А як па мне, дык лепей чума, або, як у гэтай няшчаснай дзяўчыны, недарэчны выпадак, чым паміраць ад, прабачце, разладу страўніка. Людзі адчаяліся і ня ведалі, як спыніць пошасьць. Набіваліся аж па дах у стары драўляны храм на Залатой горцы… Пасьля, вядома, нехта сказаў, што калі храм, Божы дом, такі бедны і цесны, гэта вялікі грэх… І ці не таму Гасподзь прагневаўся і папусьціў пошасьць? Нейкі доктар – а іншыя кажуць, ксёндз – выйшаўшы з касьцёлу, разаслаў на зямлі свой плашч і кінуў на яго першыя залатыя манеты… Другія прыхаджане пасьпяшаліся таксама ўнесьці ахвяру – і хутка на плашчы вырасла залатая горка… Як па мне, збудавалі б на тыя грошы шпіталь, закупілі добрых лекаў, зладзілі вадаправод, каб менчукі ня бралі ваду з гэтай памыйнай ямы — Нямігі… Што ж, цяпер я магла лічыць, што і наша сям’я зрабіла свой унёсак у боскае мейсца ў выглядзе фамільнай брошкі…