Сказаць, што я была агаломшаная – не сказаць нічога. Мяне быццам абдало ледзяной вадой, сэрца абарвалася, нібы я скочыла з адхону. Ну а вы, што б вы падумалі на маім месцы? Ніякіх рацыянальных тлумачэньняў у мяне ня мелася. Проста нябожчыца пачула маю шчырую просьбу і вярнула памятны знак. Я дрыжачымі пальцамі ўзяла брошку – так, гэта была яна, голка, вядома, расшпіленая… Радасьць ад нечаканай знаходкі патанала ў містычным жаху. А калі тая, што вярнула брошку, зараз тут, побач са мной? Я ж так яе клікала… Я непаслухмянымі вуснамі прамовіла “дзякуй”, паднялася і рушыла, змушаючы сябе ня бегчы – яна ж можа пакрыўдзіцца… Маліцца… Выратуе адно – шчыра маліцца… Замоўлю за Караліну Марыю імшу… Чым бліжэй я падыходзіла да брамы, да пазбаўленага містычнасьці мітусьлівага местачковага жыцьця, тым больш ува мне высьпявала ўдзячнасьць і яшчэ нешта незвычайна ўзьнёслае, быццам крылы расьлі...
Ня ведаю, як далей павярнуўся б мой лёс – здараюцца імгненьні, якія фармуюць чалавека, як рукі майстрыхі цеста, — калі б не выпадак… Які прыняў аблічча дурня Генуся. Генуся ведала ўсё мястэчка. Худы і прыгорблены, быццам вечна нёс на сабе мех з мукой – Генуся часам, калі ён быў ня вельмі шалёны, бралі на працу на млын. Рот прыадкрыты, зубы – наперад, у вачах сьветлая каламуць, на носе вечная кропля… Ну, што я апісваю – вы самі мусіце ведаць, як выглядае класічны местачковы дурнячок... І вось гэты Генусь падсьлепаватым каршуком кінуўся на мяне… Дакладней, на брошку-лілею, што я несла перад сабой у руках, як прыгаршчу сьвятой вады.
— Не тваё! Не тваё! Аддай! Злодзейка! Злодзейка! – верашчаў Генусь, спрабуючы выхапіць у мяне зьяўленае са сьвежай магілы ўпрыгожваньне. Я ўварочвалася, як ад гарэзьлівага шчанючка, але… містычны жах мой яшчэ пабольшаў. Адразу палезьлі ў галаву легенды пра юрадаў ды блажэнных, надзеленых дарам прароцтва… Каб адкінуць насланьнё, закрычала першае, што прыйшло ў галаву:
— Сам злодзей!
Генусь нечакана змоўк, нібыта яго выцялі, перагнуўся напалам і жаласна заенчыў… У ягоных няўцямных, як далёкая травеньская бліскавіца, словах я нарэшце ўбачыла сэнс, як у віры ўгледжваюць апошняе выйсьце. Брошку забраў з труны Караліны-Марыі Генусь, паколькі небарака быў закаханы, як толькі можа быць закаханым бедны дурнячок у паненку з добрага сямейства. А паклаў на магілу ці таму, што паненка стала яму зьяўляцца ў снах, ці нехта сказаў, што забіраць нешта з труны вялікі грэх, а Генусь быў надта набожны – гэтага я ўжо не разабрала дакладна… Я ледзь здушыла істэрычны сьмех. Падумайце толькі – калі б я выпадкова не напаткала небараку, у мяне б жыцьцё па іншаму склалася! І сёньня, магчыма, была б я якой-небудзь сястрой Ганорыяй, і перабірала б ружанец замест жывых кветак… Я пакінула брошку на могілках. Яна ўжо была мёртвай – нават рэчы робяцца мёртвымі, дакрануўшыся сьмерці… І маці дасюль думае, што яе каштоўнасьць дасталася шчасьлівай нявесьце… Не зьбіраюся яе разупэўніваць. Але… ведаеце… Часам я шкадую, што больш ніколі не давядзецца перажыць тое незвычайнае адчуваньне, нібыта таямніца сусьвету ляжыць у маіх далонях.
Зося скончыла расповед і задумліва глядзела на свае рукі, быццам уяўляла ў іх брошку ў выглядзе лілеі. Улад паціснуў плячыма.
— Думаю, Серапіёнавы браты збэсьцілі б тваю гісторыю. Мала таго, што ніякай містыкі, дык яшчэ і гумару бракуе. І не страшна, і ня сьмешна.
Зося бліснула зялёнымі вачыма – халодная маланка.
— Страшаць баязьліўцы, сьмешаць няцьвёрдыя ў сабе… У маіх акулярах няма ні ружовых шкельцаў, ані чорных, дый увогуле акуляраў ня маю. Прымаю жыцьцё, якім ёсьць. Калі вам не хапае тэатральнага рэквізіту, пашукайце ў каго іншага.
Улад сумеўся.
— І ўсё-ткі так нельга… Памятаеш, у “Беларускай хатцы” паказвалі батлейку? Апошняга, можа, батлейшчыка ў Менску знайшлі… Лялькі аднавілі… Дык “ідэйна правідловая” частка гледачоў пачала гарлаць, што гэта перажыткі і рэлігійная прапаганда, засмуцілі беднага дзядка-батлейшчыка, якога ў свой час жандары ганялі… Што ж гэта будзе, калі мы адмовімся ад прыгожага, ад гульні, ад карнавалу? Ад гісторыяў пра прывідаў і цмокаў? Чалавека робіць адрозным ад жывёлы ня тое, што неабходна, а тое, што залішняе… Тое, што не прыносіць відочнай карысьці. Музыка, сьпевы, паэзія, вытанчаныя краты на балконе палаца, разныя ліштвы на сялянскім доме, вышыўка на рушніку…
— Сустрэчны вецер эпохі садзьме гэта, бы карункавы капялюшык з паненкі, што села на пляцоўку імперыялу, – жорстка запярэчыў Ной, які ўвесь гэты час ляпіў з наплаканага пахавальнымі сьвечкамі воску маленькіх яшчарак. – Малевіч намаляваў свой чорны квадрат – і гэта дзьверы, за якімі пачынаецца невядомы, але адзіна магчымы шлях наперад. Нішто не паўтараецца… Фараонаў малявалі толькі ў профіль, у трагедыях не маглі ў якасьці галоўных герояў выступаць слугі, жанчыны ня мелі права зьяўляцца на сцэне… Хто цяпер запатрабуе таго ж?
Улад спахмурнеў, звычайная іронія пакінула яго.
— Ты кажаш пра прагрэс у мастацтве, але мне сьвет, дзе пануе чорны квадрат, уяўляецца застрашлівым. Будынкі ў выглядзе вялізных шэрых скрынак з квадратамі вокнаў, песьні ўсе з адной бязглуздай фразы і прымітыўнага рытму, і адна газета на ўсіх, дзе тлумачыцца, якія ўсе шчасьлівыя… Ведаеш, калі Платон прыдумляў сваю ідэальную дзяржаву, то хацеў прыблізна такога... Усе мусілі таньчыць і сьпяваць, як яны добра жывуць, а паэтаў належала забіць.
— Ведаеце, калі гэтая адзіная газета і адзіная песьня будзе на беларускай мове, я згодны і з такой сумнай прышласьцю, — задумліва прамовіў пан Беларэцкі. – Але нешта мне падказвае, што спрошчаны да простакутнікаў сьвет ня зьмесьціць нашую цудоўную, неспазнаную беларускую Атлантыду – яна толькі пачынае ўздымацца з мутных хваляў забыцьця, з-пад усялякай набрыдзі… А тут не самабытнасьць вымагаецца, а універсальнасьць… Кіёк замест галінкі…
— Вы проста… стары, — кінуў Ной. – Вы не разумееце, што чалавецтва ідзе да ўзаемаразуменьня – да адной мовы.
— А прырода – да аднае кветкі, аднога дрэва і аднога куста, – насьмешна вымавіў Беларэцкі. – Альбо зьявіцца ўвогуле на ўвесь сьвет расьліна: белы кветка-дрэва-куст…
— А чаму белы? – разгублена папыталася Дарота.
— Таму што ўсе колеры, зьмяшаўшыся, утвараюць ідэальную бель… Але ў жыцьці рэдка здараюцца чыстыя колеры. Без дамешка… Таму, я думаю, патэнцыйная ідэальная прырода будзе шэрай.
Улад, відаць, уявіў гэтую прышласьць, ня вытрымаў і засьмяяўся. Ад гэтага аблічча ягонае на хвілю страціла заўсёдны насьмешна паблажлівы выраз – вызірнуў цікаўны і дурасьліва-наіўны падлетак… Дарота нават таксама нясьмела ўсьміхнулася, гледзячы на маладога артыста, як на асьветленыя сонцам неверагодна лёгкія аблачынкі, на якіх уяўляецца прыўкрасны замак вечнага сьвятла і спакою… Пан Беларэцкі задумліва глядзеў на дзяўчыну, на яе ўсьмешку, і ў шкельцах ягоных акуляраў скакала полымя сьвечкі.
— Старыя майстры лічылі, што ў аснове прыгажосьці – зьвілістая лінія… Любы просты шлях – няпраўда і штучнасьць. І не заўсёды тое, што наўпрост прыцягвае – прадвызначана табе… Мы – усяго толькі маленькія ліхтарыкі, якія вісяць на нябачным дроце праз цемру. Кожны бачыць толькі праз уласнае сьвятло. І ніхто ня бачыць дроту, на якім мы вісім… І толькі мудры можа вылічыць – дзе заканчваецца дрот… І толькі наіўны адчуе – хто яго навязаў… Ведаеце гісторыю з ліхтарамі на сьвяце ў графа Любанскага?
— Не, пан Андрэй, — ажывілася Дарота. – Раскажыце – а то кінуліся ў філасофію, нібы шкаляры ў вазачку з цукатамі.
Чучала цмока зірнула на расказчыка чорным гузікам з жоўтай іскрай у цэнтры, і пан Беларэцкі пачаў расповед.
Было гэта ў адзін з маіх прыездаў на бацькаўшчыну гадоў пятнаццаць таму. Яшчэ жыла мая жонка, але ўжо не магла езьдзіць са мной з-за хваробы. Таму і настрой у мяне быў ня надта… Але пачак выяўленых рукапісаў сямнаццатага стагоддзя, яшчэ адно шкельца ў разьбіты вітраж гісторыі маёй радзімы, мог змусіць мяне да падарожжа нават у чысьцец. Я не захацеў злоўжываць гасьціннасьцю сяброў і, паколькі мог сабе дазволіць, зьняў прыстойны нумар у гатэлі “Еўропа”, якраз калі там пачаў выступаць венскі дамскі аркестр. Як грае згаданы аркестр, я так і не паслухаў, затое рукапісы выкупіў.
Я ўжо зьбіраўся ад’язджаць, абкружаны арэолам старажытных літараў і водарам цьвілой паперы – найлепшым у сьвеце для кніжнага чалавека, — але атрымаў запрашэньне на баль да графаў Любанскіх. Фраза проста з калонкі сьвецкай хронікі… Насамрэч я ня быў такой важнай птушкай, каб граф Любанскі нешта пра мяне ведаў. Так, прафесар, але занадта малады, да таго ж займаецца гэткай падазронай справай, як фалькларыстыка… А там любая старадаўняя песьня здольная абрынуць чарговую ідэалагічную вежу, як цуда-рыба, усплываючы, змывае са сваёй сьпіны вартыя жалю хацінкі часовых прыблудных жыхароў. Але ўсё-ткі я прадстаўляў Санкт-Пецярбургскі універсітэт, і ў мяне была Дзямідаўская прэмія, а ў Менску два гады таму зачынілі Таварыства аматараў прыгожых мастацтваў. Зачынілі так, як робяць заўсёды – безапеляцыйна, жорстка, з прыгожай фармулёўкай – каб народ зразумеў: немагчыма было не разагнаць гэтых злыдняў, што намагаліся парушыць звыклы парадак і вырваць з рукі гімназісткі абаранак, а з рукі жабрака – кайстру. На сьвяце ў гонар дня народзінаў пані Ядвігі Любанскай мусіў прысутнічаць губернатар гораду Мусін-Пушкін… І невялічкая дэлегацыя мясцовай творчай інтэлігенцыі, узмоцненая мною, меркавала падысьці да яго наконт аднаўленьня таварыства.
Пасьля нядаўніх рэвалюцыйных падзеяў, залітай крывёю курлоўскага расстрэлу прывакзальнай плошчы, у мяне асаблівых ілюзіяў на лаяльнасьць уладаў не было. Да таго ж мой настрой не пасаваў да баляў. Але – я лічыў сябе абавязаным падтрымаць землякоў. Дый пан Любанскі славіўся гэткім эксцэнтрычным дэмакратам-арыстакратам. Хадзілі чуткі, што ён дае грошы эсэрам. А ягонае захапленьне роварамі… Велатрэк, злажаны ў Лошыцы… Дзівосны сад…
І вось я стаяў, прыціснуты да псеўда-мармуровай калоны, абвітай псеўда-плюшчам Лошыцкай сядзібы, аглушаны духавым аркестрам і нашэптваньнямі ў самае вуха аднаго з арганізатараў зьніклага таварыства, і шчыра мроіў апынуцца як мага далей… Што мне да мясцовых плётак? Яўстафій Любанскі, мажны вусач, сапраўды не хаваў мілосных адносінаў да сваёй юнай пані. Ядвіга, у дзявоцтве – Кіневіч, была дачкой правадыра мазырскай шляхты і гадоў на сямнаццаць маладзейшая за мужа. Беласкурая, цёмнавокая, зграбная… Рухалася, як ласка па сьнезе. Сьпешчанае дзіця… Сакатала, сьмяялася, ганарыста закідваючы галоўку з акуратна ўкладзенымі ў высокую мудрагелістую прычоску цёмнымі валасамі. Мне пані Ядвіга нагадала гераіню верша Міцкевіча “Сыны Будрыса”. Памятаеце: белая, як сьмятана, чорныя вочы, рухавая, нібы котка. Пан Яўстафій прывёз ёй з Японіі дзівоснае дрэўца – магнолію кобус, яе яшчэ называюць маньчжурскім абрыкосам. Яна цьвіце раз на год. Падоранае дрэўца цьвіло менавіта ў дзень народзінаў пані. Відаць, з гэтае нагоды пані Любанская апранулася ў нешта стракатае – экзатычнае, што мусіла на ейную думку перадаваць японскі дух… Наконт палюбоўнікаў пані версій мелася – як наконт паходжаньня санскрыту. Паказвалі мне на самога губернатара, Мусіна-Пушкіна, і на графа Чапскага, уладальніка знакамітых бровараў… Сьмешна — яны былі нашмат старэй за пана Яўстафія.
Я ня вельмі ўслухоўваўся ў так званую “сьвецкую балбатню”, успамінаючы сваю Надзею, якая зараз, напэўна, сумна сядзіць ля вакна з відам на брудную Мойку… Дарэчы, ты, Дарота, вельмі нагадваеш мне маю Надзею… Тыя ж вялікія задуменныя вочы, чысты высокі лоб, нібыта створаны для высокіх думак… Але – прабачце... Між тым над Лошыцай, як дым ад таемнага купальскага вогнішча, згушчаўся прыцемак, і пачаўся адзін з сюрпрызаў вечарынаў – загарэліся гірлянды электрычных кітайскіх ліхтарыкаў, падвешаныя на верандзе і ў садзе. Пані Ядвіга ў сваёй стракатай шаўковай сукенцы з шырокімі рукавамі, як трапічны матыль, павольна паднялася на цяпер ярка асьветленую круглую пляцоўку з невысокай балюстрадай – на ёй звычайна іграў аркестр. Пан Яўстафій стаяў непадалёк ад мяне – я заўважыў яго позірк, скіраваны на жонку. Бог ты мой, якое каханьне! З амаль кашчунным захапленьнем і незразумелай тугою… Калі на сьвеце бывае такое каханьне, сьвет ніколі ня скончыцца, і ніколі ня скончыцца ў ім боль і пралітая кроў.
Слугі вынесьлі расьцягнуты на шастах экран з белай паперы – напэўна, дарагі гатунак рысавай, — і паставілі перад пляцоўкай, так, што схавалі яе ад вачэй гледачоў. Раптам усе ліхтары патухлі, але ў той жа момант за экранам запаліўся яркі сафіт… На белай паверхні экрану вымаляваўся амаль неверагодна дакладны цень пані Ядвігі… Цяпер пані трымала ў адной руцэ японскі парасон, у другой – веер, і вытанчана рухалася пад музыку. Гледачы запляскалі ў ладкі, вітаючы гэткі нечаканы тэатр ценяў. І зноў запаліліся ліхтары, і зноў згасьлі…
Жывыя карціны зьмянялі адна другую. Танцоўшчыцы згіналіся ў экзатычных фігурах танцу, самураі біліся на мячах, “рабілі” сабе харакіры… Цемра зьмянялася сьвятлом, цені – фарбамі. Відовішча зачароўвала, так што нават я – дасюль сорамна – на нейкі час забыўся на тую, што думала пра мяне за сотні вёрст адсюль… І зноў патухлі ліхтарыкі… І на асьветленым экране паказалася чарговая карціна – пацалунак жарсьці… Чалавек у касьцюме самурая, плячысты і высокі, цалаваў прагна, уладна… Каго? Так, гэта была пані Ядвіга. Немагчыма было зблытаць ейную паставу, прычоску, сукенку… Дзьве цені, зьлітыя ў адно, застылі на экране, і гэтак жа застылі гледачы… Гэта была больш чым гульня.
Запалілася сьвятло… Экран прыбралі, размовы патроху аднаўляліся… Вядома, вочы ўсіх – ці патаемна, ці адкрыта – шукалі герояў драмы… Пан Яўстафій, аднак, не выглядаў узрушаным, ён па-ранейшаму ветліва ўсьміхаўся, час ад часу падносіў да вуснаў кубак з віном… Можа быць, ён быў пасьвечаны ў незвычайную містыфікацыю? Але калі Любанскі павярнуўся, я заўважыў, як на яго скроні б’ецца жылка… Проста – скронь, сівая скронь немаладога моцнага мужчыны. І цяжкая, упартая пульсацыя – нібы знутры хоча вырвацца неверагоднай моцы шал… І гэтае відовішча чамусьці ўразіла мяне больш, чым калі б Любанскі зараз учыняў харакіры, як героі тэатру ценяў. Я азірнуўся. Пані Ядвіга, па-ранейшаму вясёлая і гарэзная, праходжвалася між гасьцямі. Навошта яна гэта зрабіла? Я дасюль не магу зразумець. Памучыць старога мужа, які яе абагаўляў – як маленькія дзеці мучаюць бацькоў, схаваўшыся і доўга не адклікаючыся на крыкі? Ці хацела намацаць тую мяжу, за якой яе спыняць – некаторым не смакуе жыцьцё без адчуваньня такой мяжы, без супраціву і забароненасьці… Або гэта была проста юная пагарда да ўсіх забаронаў і забабонаў, сьцьверджаная першым сапраўдным каханьнем? Але хто ён, герой раману?
Я мімаволі абводзіў вачыма натоўп, вылучаючы маладых, высокіх, гожых… Можа, гэты – у афіцэрскім мундзіры, з гжэчнымі вусікамі? Або вунь той, у белым сурдуце, падобны да антычнага бога са сваімі кудзеркамі? Ці… той музыка, што стаіць збоку ад бліскучага натоўпу, апусьціўшы скрыпку, і ў ягонай паставе – амаль што пагарда? Колькі такіх цікаўных позіркаў скрыжоўвалася ў той вечар у садзе Лошыцкай сядзібы… Прынамсі, справы аднаўленьня Менскага таварыства аматараў прыгожых мастацтваў цікаўнасьці ня выклікалі ні ў кога. Так званы сьвет… Людзі, што жылі на гэтай зямлі, як прыхадні, не пачуўшы яе, не паспрабаваўшы зразумець яе душу.
Я вярнуўся ў гатэль з прыкрым адчуваньнем калекцыянера, якому дасталася атрутная архідэя, і ад яе загінулі іншыя экземпляры. Так, усё-ткі слова “каханьне” мае больш старажытнае паходжаньне, чым “любоў”… Каханьне – гэта яшчэ з санскрыту. У гэтым слове адгукаецца пракаветнасьць – паганскія капішчы, ахвяраваньне, сьмерць… Бог ты мой…
Праз два месяцы я атрымаў ліст з Менску – сябар, які і завабіў мяне на злашчасны баль, распавядаў, як узрушыла ўсіх месьцічаў сьмерць пані Ядвігі Любанскай. Нібыта ноччу пайшла яна чамусьці да Сьвіслачы, спусьцілася па стромым адхоне, села ў лодку… А лодка перакулілася… Так і знайшлі пані назаўтра ў рацэ. Аўтар пісьма відавочна лічыў, што справа нячыстая. І неадменна ў ёй замешаны стары Любанскі. Іначай навошта гэты дзіўны загад адразу па пахаваньні – замураваць вакно ў пакоі пані Ядвігі? Цела загадаў запаяць у сьвінцовую труну і паставіць у Лошыцкай капліцы… І зьехаў адразу ж на Каўказ…
Праз год я зноў жа выпадкова, з ліставаньня даведаўся, што пан Яўстафій на Каўказе памёр… Але што мне было да чужых сьмерцяў, калі сьмерць стаяла ў галавах блізкага мне чалавека? Ах, Надзея мая, Надзея Раманаўна…
На радзіму я змог наведацца толькі гады праз тры. Ужо з чорнай стужкай на рукаве і на сэрцы. Пабыў тыдні два ў бацькоўскім доме, у Ігуменскім павеце, вылучыў пару дзён на гасьцяваньне ў Менску. Чамусьці пацягнула мяне ў Лошыцу. Я марудна ішоў прысадамі, дзівячыся таўшчыні дрэваў, асаблівай цішыні, якая ў гэтых мясьцінах, і думаў пра тое, што, мабыць, калісьці было тут паганскае мольбішча – колькі я бачыў іх парэшткі, заўсёды нейкая гнятлівая атмасфера. Нібыта праклятыя багі ўсё яшчэ чакаюць новае крыві… Што на беразе Нямігі ў Менску, што на Дзявочай гары ў Вілейскім павеце, што тут… Асабліва, відаць, наводзіла на гэтую думку ўсьведамленьне, што ў глыбіні парку стаіць капліца са сьвінцовай труной пані Ядвігі Любанскай.
Кусты чапляліся за мой пінжак адрослымі галінамі. Пасьля сьмерці пана Яўстафія на ўсё тут пачала класьціся пячатка занядбанасьці. Паціху цямнела… На Лошыцкіх млынах часам, здаецца, рабавалі… Але я не хваляваўся: звык насіць з сабой рэвальвер, а рамізьнік, чарнявы мужычок з вымаўленьнем рэчыцкага Палесься, мусіў чакаць ля брамы хоць да раніцы — я не пашкадаваў грошай. Раптам я спыніўся ля дзіўнага дрэўца – на яго тоненькіх, але нават на выгляд цьвёрдых, як жалеза, галінках, між рэдкіх шчыльных і цёмных лістоў сьвяціліся белыя кветкі… Буйныя, нібы выразаныя з паперы, у прыцемку яны здаваліся ненатуральнымі. Як прыклеенымі… Я нават пакратаў за пялёсткі – нібыта павітаўся за бязважкую руку з Мятлушкай. Унізе сьвятлела масянжовая шыльдачка. Я прыгнуўся і разабраў надпіс: “Магнолія кобус”… Так званы “маньчжурскі абрыкос”, які квітнее ў дзень народзінаў пані Ядвігі Любанскай! Нібы наяве, я зноў убачыў дэкарацыі былой драмы: кітайскія ліхтарыкі, белая балюстрада, абвітая зелянінай, папяровы экран, цені на ім… Насьмешны шэпат і пазвоньваньне келіхаў… Позіркі, позіркі… Жылка пульсуе на сівой скроні пана Яўстафія Любанскага…
Я прыўзьняў вочы да поўні, якая пад акампанемент маіх мрояў пасьпела ўсплысьці з глыбіні вечара… На амаль белым яе дыску выразна бачыўся сілуэт… Жаночая постаць у сукенцы з шырокімі рукавамі, з высокай прычоскай, з веерам у руцэ… Так, сапраўдныя прывіды зьяўляюцца не па замове. Колькі разоў я марыў хоць гэтак жа, ценем убачыць сваё страчанае шчасьце – але дарэмна… Я, хрысьціянін, зайздросьціў Жыгімонту Аўгусту, які скарыстаў паслугі чарнакніжніка Твардоўскага, каб выклікаць прывід каханай… І ніколі б не збаяўся схапіць – няхай цень — у абдоймы… Толькі той, хто дайшоў да мяжы адчаю і нават зазірнуў туды, за мяжу, зразумее мяне. Але тут… Цёмны сілуэт на поўні… Я, вядома, паспрабаваў пераканаць сябе, што гэта проста абстрактныя плямы, з якіх маё ўяўленьне складае постаць. Многія ж бачаць на месяцы зайца, або братоў Каіна і Авеля… Я трос галавой, заплюшчваў вочы, нават націснуў на яблык вока – усё рэальнае мусіла на нейкі час расплысьціся, падваіцца, а прывід – не, бо ён жа ўспрымаецца ня зрокам, а хворым уяўленьнем! Дарэмна, усё падваілася, расплылося…. І зямля зрушылася пад маімі нагамі раней, чым я ўсьвядоміў, што сыходжу… Максімальна хутка, каб не назваць гэта самому сабе панічнымі ўцёкамі. Вось што значыць чужыя прывіды… У Таўрыдскім Гурзуфе мяне вадзілі да кіпарысу, у якім нібыта жыве дух Аляксандра Пушкіна. Кіпарыс расьце пад вакном сядзібы Раеўскіх, дзе гасьцяваў паэт і складаў вершы, гледзячы на маладое дрэўца. І нават занатаваў у дзёньніку пра незвычайныя сяброўскія пачуцьці, якія абуджае ў ім зялёны сусед, і пакінуў там жа містычнае прароцтва, што вернецца сюды, каб сузіраць чароўнае навакольле. У шатах кіпарыса прыезджым паказваюць два сілуэты: Пушкін, кучаравы, з бакенбардамі, абдымае паненку ў старасьвецкай сукні… Дык вось, той кіпарыс выклікаў у мяне гэткія ж гідкія, цяжкія пачуцьці, што й згаданыя месцы паганскіх мольбішчаў. Цяпер да сьпісу магу далучыць Лошыцу і магнолію кобус.
Пасьля мне расказвалі, што сілуэт пані Ядвігі можна ўбачыць у Лошыцы на фоне поўні, толькі калі там цьвіце гэтае дрэўца. Яшчэ — што прывід белай жанчыны бачылі над ракой у тым месцы, дзе патанула пані Ядвіга, а хтосьці назіраў, як яна гуляе між дрэваў, сядзіць ля капліцы, у якой пастаўленая ейная сьвінцовая труна… Тэатр ценяў… А для мяне мараль усёй гэтай гісторыі такая. Каханьне – гэта ад пракаветнага… Інстынктыўнага… Магчыма, дастаткова проста любові і павагі? Хіба ня мела любові дачка мазырскага двараніна Кіневіча да свайго мужа? Каб ня ейная расьпешчанасьць – не загінулі б абодва. Сямнаццаць гадоў — ня самая вялікая розьніца… Дый… дваццаць тры, як, скажам, між мною і вамі, шаноўная Дарота, – таксама няшмат. Галоўнае, каб дзяўчына была разважлівай і сур’ёзнай… А духоўная еднасьць, можа, вартая палкага каханьня. Тым болей у суровы няпэўны час… Як вы думаеце, Дарота?
Пан Беларэцкі ўтаропіўся ў дачку сябра скрозь акуляры, і непрамоўленае нібыта чулася ў працятым пахавальнымі сьвечкамі паветры. Дзяўчына сумелася.
— Я… я ня ведаю. Мне здаецца, што каханьне вартае таго, каб чакаць яго… у адказ.
— А калі не дачакаешся? – Андрэй Беларэцкі жаласьліва ўсьміхнуўся. – Усё жыцьцё – назіраць, як ля яго цяпла грэюцца іншыя… А табе – толькі водсьвет… Хіба ня лепей – стварыць сям’ю… З чалавекам, якога ведаеш, якому верыш?
Ной чамусьці нярвова рагатнуў, а Дарота перавяла позірк на Улада. Той адразу адвёў вочы…
— І ўсё-ткі – няхай лепей хоць водсьвет.
Гэтыя словы Дарота амаль прашаптала. Зося фыркнула.
— Таксама мне, рамантыка… Рэвалюцыя перамагла – вось дзе рамантыка! Хутка сям’я як адзінка грамадства ўвогуле зьнікне. А дзяцей гадаваць стануць камунай.
Пан Беларэцкі нават перажагнаўся.
— Няшчасныя дзеці…
— Ты, Зося, яшчэ ўспомні тэорыю камісаркі Аляксандры Калантай пра тое, што задавальваньне юру мусіць быць не складаней, чым выпіць шклянку вады, – раздражнёна прамовіла Дарота.