Гi дэ Мапасан
Пампушка
Навела
Пераклала Нiна Мацяш
Шмат дзён запар праз горад цягнулiся рэшткi разбiтай армii. Гэта было ўжо не войска, а бязладная арда.
Салдаты, зарослыя неахайнымi бародамi, у падраных мундзiрах, паныла плялiся, без сцягоў, уразброд. Змораныя, прыгнечаныя, гэтыя дзецюкi, здавалася, не маглi ўжо нi думаць, нi дзейнiчаць, брылi адно па звычцы, а як толькi спынялiся, падалi ад знямогi. Асаблiва шмат было рэзервiстаў - мiрных людзей, бяскрыўдных ранцье, прыгорбленых цяжарам вiнтоўкi, ды аднолькава падатных панiцы i ўздыму салдатаў нацыянальнай гвардыi, заўжды гатовых i да атакi, i да ўцёкаў; мiж iх сям-там мiльгалi "чырванаштаннiкi" - ашмоткi дывiзii, перамолатай у бiтве; у адным шэрагу з пехацiнцамi розных палкоў можна было сям-там заўважыць то цёмныя мундзiры артылерыстаў, то блiскучую каску нязграбнага драгуна, якi ледзьве ўлягаў за болей ходкай пяхотай.
Праходзiлi падобныя да шайкi разбойнiкаў атрады вольнанаёмных стралкоў з гераiчнымi найменнямi: "Мсцiўцы за паражэнне", "Грамадзяне магiлы", "Падзельнiкi смерцi".
Камандзiры гэтых атрадаў, былыя суконшчыкi цi лабазнiкi, гандляры салам цi мылам, выпадковыя воiны, узведзеныя ў чын афiцэра за машну цi за пышныя вусы, увешаныя зброяй, убраныя ў мундзiры з галунамi, размаўлялi гучна i самаўпэўнена, абмяркоўвалi планы кампанii i выхвалялiся, што толькi на iх плячах i трымаецца няшчасная Францыя; але часам яны проста баялiся сваiх смелых да безразважнасцi салдатаў - вiсельнiкаў, грабежнiкаў i гвалтаўнiкоў.
Хадзiлi пагалоскi, што прусакi вось-вось зоймуць Руан.
Нацыянальная Гвардыя, якая апошнiя два месяцы вельмi асцярожна вяла разведку ў навакольных лясах ды сяды-тады падстрэльвала сваiх вартавых i спешна займала баявыя пазiцыi пры шолаху якога-небудзь зайчыка ў кустоўi, разбрылася па сваiх сямейных кутках. Зброя, мундзiры - усё тое забойнае прыладдзе, якiм яна зусiм нядаўна палохала межавыя слупы бальшакоў на тры мiлi ў акружнасцi, раптоўна некуды знiкла.
Апошнiя французскiя салдаты пераправiлiся нарэшце цераз Сену з намерам дабрацца да Понт-Адэмэра праз Сэн-Сэвэр i Бург-Ашар; ззаду за ўсiмi iшоў з двума ад'ютантамi генерал, прыгнечаны, бяссiльны нешта зрабiць з гэтымi разрозненымi шматкамi, i сам разгублены ад той страшэннай катастрофы, якая спасцiгла вялiкi народ, прызвычаены да перамог, а цяпер нашчэнт разбiты, нягледзячы на сваю легендарную храбрасць.
Потым над горадам навiсла мёртвая цiшыня, маўклiвае чаканне немiнучай бяды. Шмат хто з атлусцелых буржуа, што страцiлi ўсялякую мужнасць за стойкамi ды прылаўкамi, са страхам чакалi пераможцаў, каб хоць тыя, крый Божа, не палiчылi зброяй iх пожагi цi вялiкiя кухонныя нажы.
Жыццё ў горадзе спынiлася: крамкi былi на замках, вулiцы абязлюдзелi. Рэдкiя прахожыя, напалоханыя злавеснай цiшынёй, баязлiва трымалiся блiжэй да сцен.
Чаканне было такое пакутнае, што, здавалася, хай бы ўжо лепш хутчэй прыйшоў ён, той вораг.
На другi дзень па адыходзе французскага войска па палуднi па горадзе прамчалiся ўланы, якiя невядома скуль узялiся. Трохi пазней па схiле Сэнт-Катрын скацiлася адна чорная лавiна, дзве другiя плынi захопнiкаў хлынулi з боку Дарнэтальскай i Буа-Гiёмскай дарог. Авангарды ўсiх трох карпусоў адначасна ўступiлi на плошчу перад ратушай, i па ўсiх суседнiх вулiцах разгарнулiся батальёны германскай армii - брукаванкi аж гулi пад чаканным страявым крокам.
Словы каманды, што выкрыквалiся нязвыклымi гартаннымi галасамi, узляталi каля дамоў, якiя здавалiся вымерлымi i апусцелымi, аднак паўсюль з-за прымкнёных аканiц за гэтымi мужчынамi-пераможцамi, якiя "па праву вайны" раптам сталi ўладарамi горада, маёмасцi i самога жыцця, спалохана цiкавалi чалавечыя вочы. Руанцы, пазатойваныя ў сваiх кутках, былi ў тым стане гранiчнай разгубленасцi, якi звычайна спавадоўваюць страшныя стыхiйныя бедствы, знiшчальныя землятрусы, процi якiх бездапаможная ўся мудрасць i ўся моц чалавека. Нас заўсёды апаноўвае жах, калi звыклы парадак скасаваны, калi раптам перастаеш пачуваць сябе ў бяспецы, калi ўсё, што ахоўвалася законамi людзей цi законамi прыроды, апынаецца ва ўладзе нейкай няўцямнай i лютай сiлы. Землетрасенне, якое цэламу паселiшчу нясе пагiбель пад руiнамi жылля, рачная паводка, якая нясе целы ўтопленых сялян разам з трупамi валоў i сарванымi кроквамi дахаў, цi пераможная армiя, якая забiвае ўсiх, хто абараняецца, бярэ астатнiх у палон, рабуе пад iмем Мяча i пад грукат гарматаў узносiць хвалу свайму богу, - усё гэта жахлiвыя бiчы чалавецтва, якiя касуюць нашу веру ў адвечную справядлiвасць, у нябесную ахову i розум чалавека.
Але ў кожныя дзверы ўжо стукалiся, а потым знiкалi ў дамах невялiчкiя атрады. Услед за нашэсцем усталёўвалася акупацыя. У пераможаных узнiк новы абавязак - выказваць гасцiннасць да пераможцаў.
Прамiнуў пэўны час, першы прыступ перапалоху суняўся, i зноў усталяваўся спакой. Шмат у якiх сем'ях прускi афiцэр сталаваўся разам з гаспадарамi. Часам гэта быў прыстойна выхаваны чалавек, i ён з ветлiвасцi шкадаваў Францыю, казаў, што яму моташна ўдзельнiчаць у гэтай вайне. Яму былi ўдзячныя за такiя пачуццi; дый у любы момант магло спатрэбiцца яго заступнiцтва. Дагаджаючы яму, можа, удасца зменшыць пастой на некалькi чалавек. Дый навошта крыўдзiць таго, ад каго цалкам залежыш? Гэта была б ужо нават не адвага, а безразважнасць. - А руанцы цяпер i не блюзнераць безразважнасцю, як у часы гераiчнага змагання, якою яны праславiлiся, абараняючы свой горад. - I, нарэшце, кожны даваў неабвержаны доказ, падказаны французскай абыходлiвасцю: у сябе дома цалкам дапушчальна быць ветлiвым з iншаземным салдатам, абы толькi на людзях не выяўляць свайго панiбрацтва з iм. На вулiцы яго пераставалi пазнаваць, але затое дома з iм ахвотна вялi размовы, i з кожным вечарам немец усё даўжэй грэўся каля сямейнага агнiшча.
Дый сам горад спакваля набываў звычайны выгляд. Французы яшчэ не рызыкавалi выходзiць з дому, затое прускiя салдаты кiшма кiшэлi на вулiцах. Зрэшты, афiцэры блакiтных гусараў, якiя з выклiкам цягалi па бруку свае доўгiя прылады смерцi, бадай, пагарджалi простымi гараджанамi не нашмат болей, чым афiцэры французскiх егераў, што пiлi ў тых самых кавярнях год таму назад.
I ўсё-такi ў горадзе адчувалася нешта няўлоўнае i непрывычнае, панавала нейкая чужая, задушлiвая атмасфера, цяжкi нязносны пах - пах нашэсця. Ён стаяў у жыллi i ў грамадскiх мясцiнах, надаваў своеасаблiвы прысмак ежы, выклiкаў такое ўражанне, быццам падарожнiчаеш па нейкай вельмi адлеглай краiне, сярод дзiкiх i небяспечных плямёнаў.
Пераможцы вымагалi грошай, процьму грошай. Жыхары плацiлi i плацiлi; зрэшты, яны былi багатыя. Але чым нармандскi гандляр заможнейшы, тым ён мацней пакутуе ад сама маленькай страты, ад пераходу найдробязнай крыхi свайго багацця ў чужыя рукi.
Мiж тым за дзве-тры мiлi ад горада ўнiз па цячэннi, паблiзу Круасэ, Дзьепдаля цi Б'есара, воднiкi i рыбакi неаднойчы выцягвалi з рачных глыбiняў разбухлыя трупы нямецкiх салдатаў, зарэзаных цi забiтых ударам башмака, з раструшчанай каменем галавой цi проста сапхнутых у ваду з моста. Рачны глей хаваў гэтыя ахвяры таемнай помсты, жорсткай i справядлiвай, гэтыя подзвiгi невядомых герояў, маўклiвыя начныя напады, куды небяспечнейшыя, чым бiтвы сярод белага дня, i без рэха славы.
Нянавiсць да Чужынца адвеку ўзбройвае жменьку Бясстрашных, гатовых памерцi за Iдэю.
Але хоць заваёўнiкi i падначалiлi горад сваёй жалезнай дысцыплiне, усё ж не ўчынiлi нiводнай з тых жахлiвых жорсткасцей, якiя, калi верыць чуткам, суправаджалi iхняе пераможнае шэсце, людзi ўрэшце асмялелi, i цяга да гандлёвых спраў зноў ажыла ў сэрцах мясцовых камерсантаў. Сёй-той з iх быў звязаны вялiкiмi грашовымi iнтарэсамi з Гаўрам, якi знаходзiўся ў руках французскай армii, i яны надумалiся ехаць сушай да Дзьепа, там сесцi на параход i гэтак дабрацца да жаданага порта.
У ход пайшоў уплыў знаёмых нямецкiх афiцэраў, i камендант горада даў дазвол на выезд.
I вось, наняўшы на гэтае падарожжа вялiкi дылiжанс, у якi было запрэжана чацвёра коней, дзесяць пасажыраў пасля адзнакi ў фурмана дамовiлiся выехаць у аўторак ранiцай, да свiтання, каб пазбегнуць зборышча цiкаўных.
Яшчэ за некалькi дзён да гэтага мароз моцна скаваў зямлю, а ў панядзелак, гадзiне а трэцяй дня, з поўначы насунулiся вялiкiя цёмныя хмары i пайшоў снег, якi не сунiмаўся ўвесь вечар i ўсю ноч.
А палове пятай ранку падарожнiкi сабралiся ў двары "Нармандскага гатэля", дзе яны мелiся сесцi ў карэту.
Яны яшчэ не зусiм прачнулiся i, дрыжучы ад холаду, зябка хуталiся ў свае пледы i шалi. У цемры яны ледзьве бачылi адзiн аднаго, а цяжкая зiмняя вопратка рабiла ўсiх падобнымi на растаўсцелых кюрэ ў доўгiх сутанах. Але вось двое пасажыраў пазналi адзiн аднаго, да iх падышоў трэцi, i яны разгаварылiся.
- Я еду з жонкаю, - сказаў адзiн.
- Я таксама.
- I я.
Першы дадаў:
- Мы ўжо не вернемся ў Руан, а калi прусакi падыдуць да Гаўра, выедзем у Англiю.
Ва ўсiх мелiся аднолькавыя намеры, бо гэта былi людзi аднаго асяродку.
А карэты мiж тым усё не запрагалi. Невялiкi конюхаў лiхтар раз-пораз з'яўляўся ў адных цёмных дзвярах i адразу ж знiкаў у другiх. З глыбiнi стайнi далятаў прыглушаны саламяным падсцiлам стук капытоў i мужчынскi голас, якi панукваў i лаяў коней. Па лёгкiм пазвоньваннi шамкоў можна было здагадацца, што прыладжваюць збрую; пазвоньванне перайшло неўзабаве ў выразны, працяжны звон, суладны мерным рухам каня; часам ён замiраў, потым рэзва ўзнаўляўся адначасна з глухiм стукам падкоў.
Раптоўна дзверы зачынiлiся. Усё сцiхла. Азяблыя падарожнiкi замоўклi; яны нават не варушылiся, скаваныя холадам.
Мiгатлiвая пялёнка белых камякоў усё слалася i слалася долу; яна сцiрала абрысы, апушыла прадметы золкiм мохам; у бязмежным бязмоўi ацiхлага, пахаванага пад зiмнiм покрывам горада чуўся толькi няўлоўны, невыразны, невымоўны шолах снегу, лёгкае шапаценне белых пушынак, якiя, здавалася, поўнiлi ўсю прастору, ахiналi ўвесь свет.
З'явiўся чалавек з лiхтаром, цягнучы на вяроўцы панурага каняку, якi не дужа ахвотна пераступаў следам. Ён падвёў яго да дышля, прывязаў пастронкi i доўга хадзiў навокала, прымацоўваючы збрую адной рукой, бо другою трымаў лiхтар. Iдучы па другога каня, чалавек заўважыў нерухомыя фiгуры падарожных, зусiм белыя ўжо ад снегу, i сказаў:
- Чаму ж вы не сядаеце ў дылiжанс? Там хоць трохi зацiшней, прынамсi.
Пра гэта яны, безумоўна, i не падумалi, i цяпер гуртам памкнулiся да экiпажа. Трое мужчын уладкавалi сваiх жанок на задняе сядзенне i следам за iмi ўлезлi самi; потым i астатнiя захутаныя, расплывiстыя фiгуры моўчкi пазаймалi апошнiя месцы.
Падлога ў дылiжансе была ўслана саломаю, у ёй ажно патаналi ногi. Панi, якiя сядзелi ўглыбiнi, распалiлi прыхопленыя з сабой у дарогу невялiкiя медныя грэлкi з хiмiчным вугалем i доўга нягучна пералiчвалi iх вартасцi, паўтараючы ўсё тое, што кожнай даўно было вядомае.
Нарэшце, калi ў дылiжанс з-за цяжкай дарогi было запрэжана шасцёра коней замест звычайных чатырох, нечы голас знадворку запытаўся:
- Селi ўсе?
Голас з сярэдзiны адказаў:
- Усе.
Дылiжанс скрануўся з месца.
Ехалi павольна, вельмi павольна, амаль ступою. Колы захрасалi ў снезе; кузаў стагнаў i глуха парыпваў; конi пакоўзвалiся, задыхалiся, ад iх валiла пара; даўжэзная фурманава пуга безупынку ляскала, лётала ва ўсе бакi, звiваючыся i развiнаючыся, як тонкая гадзюка, i з размаху хвастала па крутым крыжы то аднаго, то другога каня, ад гэтага яны высiльвалiся яшчэ болей.
А мiж тым спакваля днела. Лёгкiя сняжынкi, якiя адзiн з пасажыраў, чыстакроўны руанец, параўнаў з дажджом бавоўны, перасталi сыпацца на зямлю. Цьмянае святло прасочвалася праз цёмныя, цяжкiя хмары, якiя яшчэ мацней падкрэслiвалi асляпляльную белiзну палёў, дзе вiднелiся то палоска высокiх заiнелых дрэў, то халупа пад каптуром снегу.