Углыбiнi дылiжанса на лепшых месцах драмалi адно напроцi аднаго муж i жонка Люазо, оптавыя вiнагандляры з вулiцы Гран-Пон.
Люазо, былы прыказчык, прыдбаў прадпрыемства збанкрутаванага гаспадара i неўзабаве разбагацеў. Ён вельмi выгадна збываў паганенькае вiно дробным правiнцыяльным гандлярам i лiчыўся мiж сваiх сяброў i знаёмых неймаверным прайдзiсветам, сапраўдным нармандцам, хiтрым i жыццярадасным.
Рэпутацыя жулiка гэтак трывала замацавалася за iм, што неяк на вечарыне ў прэфектуры пан Турнэль, выдумшчык i байкар, чалавек вострага i дасцiпнага розуму, мясцовая славутасць, прапанаваў распазяханым ад нудоты паням пагуляць у гульню "птушачка лётае"; гэты яго жарт абляцеў гасцёўню прэфекта, пасля пратачыўся ва ўсе гасцёўнi горада, i цэлы месяц усё наваколле клалася ад смеху.
Апроч гэтага, Люазо яшчэ славiўся разнастайнымi забаўнымi выхадкамi, а таксама досцiпамi, то ўдалымi, то пошлымi, i кожны, хто загаворваў пра яго, заўсёды дадаваў: "Умора, дый годзе, гэты Люазо!"
Невысокага росту, ён, здавалася, складаўся з аднаго круглага, як бочачка, пуза, над якiм узвышалася чырвоная фiзiяномiя, аблямаваная падсiвелымi бакамi. Яго жонка, рослая, энергiчная, валявая жанчына з рэзкiм голасам i рашучым норавам, была ўвасабленнем парадку i разрахунку ў iх гандлёвым доме, тады як сам гаспадар ажыўляў яго сваёй весялосцю i кiпучай дзейнасцю.
Побач з iмi з падкрэсленай годнасцю, якую надавала прыналежнасць да вышэйшай касты, мясцiўся пан Карэ-Лямадон, фабрыкант, асоба шаноўная ў баваўнянай прамысловасцi, уласнiк трох прадзiльняў, афiцэр Ганаровага легiёна i сябра Генеральнага савета. У часы Iмперыi ён узначальваў добранамерную апазiцыю з адзiнай мэтай - атрымаць пры нагодзе як мага болей дабротаў за далучэнне да таго лагера, з якiм ён змагаўся, як ён казаў, высакароднай зброяй. Панi Карэ-Лямадон, намнога маладзейшая за свайго мужа, была сапраўднай уцехай багатым афiцэрам, якiя адбывалi службу ў руанскiм гарнiзоне.
Яна сядзела насупраць мужа, мiнiяцюрненькая, прыгожанькая, у пышным футрачку, i замаркочана разглядала нехлямяжае нутро дылiжанса.
Суседзi яе, граф i графiня Гюбэр дэ Брэвiль, насiлi адно з сама старадаўнiх i слынных нармандскiх iмёнаў. Граф, стары дваранiн з велiчнай паставай, сiлiўся хiтрыкамi ўбрання падкрэслiць сваё прыроднае падабенства з каралём Генрыхам IV, ад якога, паводле прыемнага сямейнага падання, зацяжарыла адна з яго прабабуль, а муж яе з гэтай нагоды атрымаў тытул графа i губернатарства.
Граф Гюбэр, калега пана Карэ-Лямадона па Генеральным савеце, быў прадстаўнiком арлеанiсцкай партыi дэпартамента. Яго шлюб з дачкою дробнага нанцкага судаўласнiка назаўжды застаўся загадкаю. Але так як графiня валодала арыстакратычнымi манерамi, наладжвала сама блiскучыя прыёмы i, па чутках, быццам нават была каханкаю аднаго з сыноў Луi-Фiлiпа, дык усё свецкае кола слала ёй лёстачкi, i яе салон лiчыўся першым у дэпартаменце - адзiным, дзе захавалася яшчэ старадаўняя абыходлiвасць i трапiць у якi было нялёгка.
Багацце Брэвiляў было цалкам укладзена ў нерухомую маёмасць, якая, сцвярджалi, прыносiла пяцьсот лiўраў прыбытку ў год.
Гэтыя шэсць асоб займалi глыбiню карэты i ўвасаблялi заможны, упэўнены ў сабе, у сваёй моцы слой грамадства, людзей уплывовых, рэлiгiйных i з цвёрдымi перакананнямi.
Па дзiўнай выпадковасцi ўсе жанчыны размясцiлiся на адной лаўцы; суседкамi графiнi былi яшчэ дзве манашкi, якiя несупынна перабiралi доўгiя ружанцы, шэпчучы "Ойча наш" i "Багародзiцу". Адна была даволi пажылая, з пабiтым воспаю тварам, быццам у яе стрэлiлi карцеччу. У другой, вельмi худзенькай, быў прыгожы, змарнелы тварык i сухотныя грудзi, зняможаныя той усёпаглынальнай верай, што стварае пакутнiкаў i фанатыкаў.
Усеагульную ўвагу прыцягвалi мужчына i жанчына, якiя сядзелi насупраць манашак.
Мужчына быў славуты Карнюдэ, дэмакрат, пострах вяльможнага панства. Ужо добрыя дваццаць гадоў абмочваў ён сваю пышную рыжую бараду ў куфлi ўсiх дэмакратычных кавярань. Ён прамантачыў са сваiмi братамi i сябрамi вялiкае багацце, што дасталося яму ад бацькi, былога кандытара, i нецярплiва чакаў усталявання рэспублiкi, каб атрымаць, нарэшце, добрую пасаду, заслужаную такiмi руплiвымi рэвалюцыйнымi ўлiваннямi. Чацвёртага верасня, хутчэй за ўсё пасля нечага жарту, ён усур'ёз паверыў, што яго абралi прэфектам; але калi ён наважыўся прыступiць да выканання сваiх абавязкаў, пiсары, будучы адзiнымi гаспадарамi прэфектуры, адмовiлiся прызнаць яго, i яму давялося рэцiравацца. Даволi някепскi ўвогуле дзяцюк, бяскрыўдны i паслужлiвы, ён з непараўнаным шчыраваннем аддаўся арганiзацыi абароны. Паводле яго загаду на палях панавыкопвалi воўчых ямаў, па ўсiх вакольных лясах павысякалi падлескi, а дарогi ўсеялi пасткамi; пры наблiжэннi ж ворага ён, задаволены прынятымi мерамi, паспешлiва адступiў у горад.
Цяпер ён меркаваў, што намнога болей карысцi прынясе ў Гаўры, дзе таксама спатрэбiцца капаць траншэi i перакрываць дарогi.
Жанчына - з лiку так званых асоб лёгкiх паводзiн - славiлася сваёй ранняю паўнатою, што i замацавала за ёю мянушку - "Пампушка". Маленькая, кругленькая, гладзенькая, з пухлымi пальцамi, перацiснутымi ў суставах, быццам сасiскi, з блiскучай, напятай скурай, з магутнымi грудзьмi, што ажно распiралi сукенку, яна ўсё ж была вельмi вабная. Твар яе быў падобны на ружовы яблык, на гатовы распусцiцца бутон пiвонi; вочы - дзiвосныя, чорныя - былi заценены густымi доўгiмi вейкамi, ад гэтага яны здавалiся яшчэ цямнейшымi, а чароўны маленькi вiльготны раток з дробнымi блiскучымi зубкамi быццам чакаў пацалунка.
Дый апроч гэтага, калi верыць чуткам, яна валодала багата якiмi iншымi бясцэннымi якасцямi.
Як толькi яе пазналi, памiж паважаных жанчын усчалося шушуканне - словы "распуснiца", "сарамата" былi прамоўлены такiм выразным шэптам, што Пампушка ўзняла галаву. Яна абвяла сваiх суседзяў такiм дзёрзкiм i незалежным поглядам, што адразу ж запанавала глыбокая цiшыня i ўсе апусцiлi вочы, выключаючы Люазо, якi гуллiва паглядваў на яе.
Неўзабаве, аднак, размова памiж трыма панямi ўзнавiлася: прысутнасць такой жанчыны нечакана зблiзiла, амаль параднiла iх. Асобы паважаныя, замужнiя, яны адчулi патрэбу аб'яднацца перад гэтай прадажнай бессаромнiцай, бо любоў законная заўсёды глядзiць з пагардай на сваю вольную сястру.
Трое мужчын, таксама зблiжаныя - з-за прысутнасцi Карнюдэ, - разважалi пра свае справы, i ў тоне iх адчувалася пагарда да беднякоў. Граф Гюбэр расказваў пра шкоду, прычыненую яму прусакамi, пра страты, спавадаваныя пакражай статка i загубай ураджаю, але казаў ён пра ўсё гэта са спакойнай упэўненасцю вяльможы i мульцiмiльянера, якога такiя выдаткi могуць абцяжарыць не болей як на год. Пан Карэ-Лямадон, навучаны хiсткiм станам баваўнянай прамысловасцi, загадзя парупiўся перавесцi ў Англiю шэсцьсот тысяч франкаў - капiталец, прыхаваны iм на чорны дзень. Што да Люазо, дык ён ухiтрыўся прадаць французскаму iнтэнданцтву ўвесь запас таннага вiна, якi меўся на складзе, так што дзяржава была вiнная яму велiчэзную суму, якую ён i спадзяваўся атрымаць у Гаўры.
I ўсе трое па-прыяцельску паглядвалi адзiн на аднаго. Нягледзячы на няроўнасць грамадскага становiшча, яны адчувалi сябе роўнымi паводле дастатку, сябрамi вялiкага франкмасонскага ордэна, якi аб'ядноўвае багацеяў, усiх тых, у каго ў кiшэнях звiнiць золата.
Дылiжанс рухаўся так марудна, што да дзесяцi гадзiн ранку не было адолена i чатырох мiль. Тройчы мужчынам давялося на пад'ёмах выходзiць ды iсцi ўгару пеша. Пасажыры пачалi непакоiцца, бо намервалiся павячэраць у Тоце, а цяпер ужо не было надзеi дабрацца туды да ночы. Усе ўзiралiся ў вокны, спадзеючыся заўважыць хоць якую прыдарожную карчомку, як раптам карэта захрасла ў сумёце; спатрэбiлiся добрыя дзве гадзiны, каб выцягнуць яе адтуль.
Голад мацнеў, затуманьваў розум; а на шляху не траплялася нiводнай карчмы, нiводнага шынка, бо наблiжэнне прусакоў i адыход згаладалага французскага войска паперапалохвалi ўласнiкаў усiх гандлёвых прадпрыемстваў.
Нарэшце, гадзiне а трэцяй, калi яны ехалi па бясконцай раўнiне без нiводнага селiшча на даляглядзе, Пампушка жвава нагнулася i выцягнула з-пад лаўкi вялiкую карзiну, накрытую белай сурвэткай.
Спачатку яна дастала адтуль фаянсавую талерачку i далiкатны сярэбраны кiлiшак, потым вялiкую мiску, у якой застылi ў жэле два парэзаныя на кавалкi кураняцi; з карзiны вiдны былi яшчэ i другiя харчы, загорнутыя ў паперу: пiрагi, садавiна, ласункi, нарыхтаваныя з разлiкам на трохдзённае падарожжа, каб не датыкацца да карчомнай яды. Памiж пакункаў з ежай выглядвалi чатыры рыльцы бутэлек. Пампушка ўзяла крыльца кураняцi i стала асцярожна есцi яго з хлебцам, якi ў Нармандыi называецца "рэгенцкiм".
Вочы ўсiх пасажыраў скiравалiся на Пампушку. Спакваля па ўсiм дылiжансе пайшоў спакуслiвы водар, ад якога раздзiмалiся ноздры, у роце набягала слiна i да болю зводзiла скiвiцы. Пагарда паняў да прастытуткi змянiлася нянавiсцю, яны гатовыя былi забiць яе, вышпурнуць вон з дылiжанса, проста ў снег, разам з яе кiлiшкам, карзiнай i харчамi.
Але Люазо пажыраў вачамi мiску з куранятамi. I ўрэшце сказаў:
- Вось як трэба! Мадам сама прадбачлiвая з усiх нас. Ёсць-такi людзi, якiя ўмеюць заўсёды пра ўсё паклапацiцца!
Пампушка павярнулася да яго:
- Цi не жадаеце, пане? Цяжкавата пасцiцца з самага ранку.
Люазо пакланiўся:
- Калi быць шчырым, далiбог, не адмоўлюся, болей трываць не магу. На вайне як на вайне, цi ж няпраўда, мадам? - I, абводзячы позiркам сваiх спадарожнiкаў, дадаў: - Добра ў скрутную хвiлiну сустрэць чалавека, гатовага прыйсцi на выручку.
Ён разгарнуў на каленях газету, каб не запэцкаць штаны, i кончыкам нажа, якi заўсёды меўся ў яго ў кiшэнi, падчапiў курыную ножку, аблiтую жэле, i, угрызаючыся ў яе зубамi, узяўся жаваць з такiм вiдавочным задавальненнем, што па ўсёй карэце пранёсся глыбокi маркотны ўздых.
Пампушка пакорлiвым ласкавым голасам прапанавала манашкам раздзялiць з ёю падмацунак. Тыя адразу ж згадзiлiся i, не падымаючы вачэй, толькi прамармытаўшы словы ўдзячнасцi, сталi спешна есцi. Карнюдэ таксама не адмовiўся ад суседчынага частавання, i яны разам з манашкамi наладзiлi нешта накшталт стала з газет, разгорнутых на каленях.
Раты нястомна раскрывалiся i закрывалiся, заўзята жавалi, умiналi, паглыналi. Люазо ў сваiм кутку ўлягаў напоўнiцу i шэптам угаворваў жонку далучыцца да кампанii. Тая напачатку ўпарта аднеквалася, але потым, калi сутарга звяла страўнiк, здалася. Тады муж з падкрэсленай галантнасцю запытаўся ў сваёй "чароўнай спадарожнiцы", цi не дазволiла б яна i мадам Люазо ўзяць кавалачак. Пампушка адказала:
- Чаму ж не? Калi ласка, пане, - i з прыветлiвай усмешкай падала мiску.
Калi адкаркавалi першую бутэльку бардоскага, адбылася замiнка: меўся толькi адзiн кiлiшак. Яго сталi перадаваць адно аднаму, папярэдне выцiраючы краёк. Адзiн Карнюдэ, безумоўна, з галантнасцi, даткнуўся вуснамi да той мясцiнкi, дзе вiднеўся вiльготны след ад суседчыных вуснаў.
Акружаныя людзьмi, якiя прагна паглыналi ежу, удыхаючы пахi страў, граф i графiня дэ Брэвiль, як i пан ды панi Карэ-Лямадон, пакутавалi ад той страшнай пакуты, якая атрымала назву "танталавы мукi". Неспадзеўна маладая фабрыкантава жонка выпусцiла такi глыбокi ўздых, што ўсе павярнулiся; яна збялела, як снег за вокнамi дылiжанса, вочы яе заплюшчылiся, галава абвяла: яна самлела. Перапалоханы муж прасiў дапамогi. Усе разгубiлiся; старэйшая манашка, падтрымлiваючы галаву хворай, паднесла да яе вуснаў Пампушчын кiлiшак i сiлком улiла ў рот некалькi кропель вiна. Панечка варухнулася, расплюшчыла вочы, усмiхнулася i смяротным голасам запэўнiла, што ёй ужо зусiм добра. Але каб не самлела другi раз, манашка змусiла яе выпiць поўны кiлiшак бардоскага i сказала:
- Гэта ад голаду, няйначай, - бо ад чаго б яшчэ?
Тады Пампушка, чырванеючы яшчэ мацней, збянтэжана залепятала, азiраючы чатырох падарожнiкаў, якiя ўсё яшчэ трымалiся нашча:
- Божа мiлы, ды калi б я пасмела прапанаваць гэтым панам i паням...
Яна асеклася ў боязi абразлiвай адмовы. Слова ўзяў Люазо:
- Э, чорт вазьмi, у падобных абставiнах усе людзi - браты i павiнны памагаць адзiн аднаму. Ну, панове, досыць цырымонiй, згаджайцеся, якога д'ябла?! Хто ведае, цi мы ўвогуле яшчэ напаткаем прыстанак нанач! Пры такiм руху дай Бог дабрацца да Тота хоць да заўтрашняга абеду.
Але тыя чацвёра вагалiся, нiхто з iх не адважваўся ўзяць на сябе адказнасць за згоду.
Нарэшце граф вырашыў пытанне. Ён павярнуўся да збянтэжанай таўстушкi i з сама велiчным выглядам, на якi быў здольны, прамовiў:
- Мы з удзячнасцю прымаем вашу прапанову, мадам.
Цяжкi быў толькi першы крок. Як толькi Рубiкон аказаўся пяройдзеным, усе перасталi саромецца. Карзiна ўмомант была апарожнена. У ёй знайшоўся яшчэ паштэт з гусiнай пячонкi, паштэт з жаваранкаў, кавалак вэнджанага языка, красанскiя грушы, пон-левэкскi сыр, пячэнне i цэлы слоiк марынаваных карнiшонаў i цыбулi - Пампушка, як большасць жанчын, любiла ўсё вострае.
Нельга было пустошыць прыпасы гэтай жанчыны i не размаўляць з ёю. I гаворка ўрэшце завязалася, напачатку трохi асцярожная, аднак з цягам часу ўсё болей нязмушаная, бо Пампушка трымалася проста слаўна. Панi дэ Брэвiль i Карэ-Лямадон, якiя валодалi вялiкай свецкай абыходлiвасцю, выявiлi вытанчаную прыязнасць. Асаблiва на вышынi аказалася графiня са сваёй ветлiвай паблажлiвасцю велiкасвецкай панi, што не трацiць сваёй годнасцi, да каго б яна нi звярталася. Але энергiчная мадам Люазо, якая мела душу жандара, заставалася непрыступная i гаварыла мала, затое шмат ела.
Гамонка, вядома, вялася пра вайну. Гаварылi пра жорсткасць прусакоў, пра адвагу французаў; i ўсе гэтыя людзi, якiя ратавалiся ўцёкамi, ухвалялi мужнасць iншых. Спакваля пачалiся расказы пра сябе, i Пампушка са шчырым хваляваннем, з палкасцю, якую часам выяўляюць публiчныя жанчыны, калi гавораць пра натуральныя пачуццi, расказала, чаму яна пакiнула Руан.