- Вы можаце загінуць пры пераправе.
- Я не баюся гэтага.
- Я за вас таксама не баюся, - абыякава сказаў Леановіч. - Але я адказны за жыццё салдат. У іх таксама жонкі.
- Я магу паехаць з ёю, - раптоўна для самога сябе сказаў Гораў.
- Вы адзін не здолееце, - са спакойнай усмешкай на прыгожых і жорсткіх вуснах сказаў Пора-Леановіч. - Не звяртайце ўвагі, пані. Гэты парыў сведчыць аб добрым сэрцы, але ў капітана Горава параненая рука... у бітве з інсургентамі... Дарэчы, у гэтай бітве ён выявіў сябе героем.
То быў несумленны ўдар, але Гораў змоўчаў: ён не хацеў сказаць, што паранены пад Ракавам, а не тут, ён наогул не хацеў апраўдвацца.
- Так, - сказаў ён, - але можна спытаць у салдат, хто захоча.
- Салдацкая самадзейнасць? - Спакой тону Леановіча межаваў са здзеклівасцю. - Ну, не... А адказ - мой.
- Мне здаюцца падазронымі вашы паводзіны, - сказаў Юрый.
- Капітан Гораў, - не павышаючы голасу, сказаў Леановіч. - Я забараняю вам... Вы пакуль што падначалены.
Гораў змоўк. Ён зразумеў, што капітана не зрушыць, што ён мацнейшы за каменны мур. І такі ж раўнадушны. Гораў нават адчуў на хвіліну, што сабою ён, Юрый, пагарджае, а Леановіча пачынае паважаць за такое няўхільнае выкананне абавязку. І ўсё ж гэта быў жорсткі абавязак, непрыемны абавязак.
- Я паплыву, - сказала жанчына, - я добра плаваю.
Зірнуўшы на яе рашучы, мэтаімклівы твар, Гораў зразумеў, што гэта не пустая пагроза.
- Я не дазволю вам, - сказаў Леановіч. - Вы забылі, што я мужчына і воляй лёсу адказны за жыццё дамы, за ваша жыццё.
- Вы мужчына? - горка сказала яна. - Сапраўдны мужчына сам паплыў бы са мною, калі не хоча рызыкаваць салдатамі і паромам. Вы проста баязлівец.
- Я дзесяць разоў стаяў на бар'еры пад кулямі, - безуважна сказаў Леановіч. - Я тройчы паранены на вайне.
Яна кінулася да яго, потым бяссільна апусцілася на ўслон, упала галавою ў далоні:
- Майце літасць, пан капітан... Божа! Хоць галаву аб вас разбі!!!
- Не раю, - сказаў Леановіч.
Слухаць маўчанне, якое наступіла пасля гэтых слоў, было нясцерпна. Гораў выйшаў на ганак і доўгі час стаяў, затуліўшыся ад халоднага ветру, за рогам хаты. Потым, з цяжкасцю вырываючы ногі з раскіслага глею, пайшоў да брамы пад рэдкім, як слёзы, дажджом.
Далёкія чырвоныя бліскавіцы ўсё яшчэ ўспыхвалі на вяршынях чорных вольх. Вецер не сціхаў. Рака ўтрапёна пялёскалася пад адхонам.
Гораў абышоў пасты - паўсюль яго сустракалі воклічамі. Кардон не спаў.
...У гадзіну ночы, агледзеўшы ўсё, што трэба і не трэба, Гораў усё яшчэ гуляў пад дажджом, цяпер без мэты. Праходзячы нарэшце да ганка паўз асветленыя вокны хаты, ён убачыў у адным акне твар Леановіча, жахлівы, відавочна пастарэлы твар. Леановіч глядзеў у цемру.
У акне бакоўкі Гораў заўважыў постаць жанчыны. Тая кідалася, як зняволеная. Спынілася, ударыла кулачком па печцы.
Гораў апусціў галаву. Яму не хацелася больш ісці ў хату.
Зноў рака, зноў відовішча звар'яваных хваль. Зноў двор - чортава кроў, плашч пачынае прамакаць! - зноў месца за рогам і агеньчык запалкі ў руцэ.
- Палова другой.
Якраз у гэты час Грынкевічава выйшла на ганак. За ветрам Гораў невыразна пачуў:
- Божа, божа, божа...
За яе спіною з'явіўся сярод цемры аранжавы прамкутнік дзвярэй і ў ім сілуэт падабранай, налітай імпэтнай і спакойнай сілаю постаці.
- Зайдзіце ў пакой, - добразычліва-ледзяным голасам сказаў Леановіч, - я адказваю за вас.
Яна падпарадкавалася, і Гораў, адчуваючы, што зараз можа адбыцца нешта жахлівае, пайшоў за імі ў пакой, зноў убачыў змучаны, без крывінкі твар.
- Майце літасць...
І раптоўна ўся сіла гэтай натуры, уся яе палкая страснасць выбухнула парывам гора.
- Няўжо ў вас не было кахання... хоць маленькіх успамінаў? Яшчэ тры гады таму ён быў толькі маім жаніхом! Разумееце вы, ці ў вас лядзяш замест сэрца?! Быў май, і мы гулялі ў гарыпні... Такі смех быў над паплавамі... А зараз ён заўчасна сівы, змучаны. Яму нельга!..
- Пані, усё гэта дарэмна, - ветліва сказаў Леановіч.
І гэтыя словы вярнулі яе да прытомнасці.
- А-а-х-х вы! Што вы варты? - з невымоўнай пагардай сказала яна. - Фрунт забіў вашу душу. Вы не разумееце нават, што ён не за сябе, што ён за народ, за вас, за гэтых бедных людзей. Ён не дзеля грошай, не дзеля ўлады. Ён... каб народ быў вольны. Гэта і ваш народ, пан капітан... Воля патрэбна ўсім двухногім. А нам, беларусам, рускім, палякам, - больш за ўсіх. Бо мы штодня без яе паміраем у пакутах.
Твар Леановіча скрывіўся нейкай жудаснай грымасай:
- Пані, я адпраўлю вас не на другі бераг, а з аказіяй у Магілеў, калі пачую яшчэ хоць слова ў гэтым стылі.
Жанчына моўчкі пахітала галавой:
- Які ж вы нізкі чалавек.
Ляснулі за ёю дзверы бакоўкі.
- М-гух, сука, - сказаў Пора-Леановіч.
Гораў праглынуў камяк у горле і ціха сказаў:
- Леановіч, гэта брыдка.
Але на вуснах начальніка кардона зноў з'явілася прыязная і страшнаватая ўсмешка.
- Капітан, - сказаў ён, - гэта, здаецца, вас прыставілі наглядаць за мною, а не мяне за вамі. Мне здаецца, яны зрабілі дрэнны выбар.
Гораў аслупянеў. Ён ніколі не ведаў, ніколі нават не мог падумаць, што на яго можа ўпасці такое падазрэнне. Ён стаяў, моўчкі хапаючы ротам паветра. Бялявыя хвалістыя валасы прыліплі да спацелага лоба, глыбокія сінія вочы сталі жаласнымі.